Latindar literatura euskaratzeko proiektuak: Orixeren 1919ko asmoetatik UPV/EHUren ADDIra

Gidor Bilbao Telletxea

Poz handia hartu nuen latindar literaturako euskal itzulpenek 2022an izan zuten loralditxoarekin. Fokua emakume idazleengan jarrita, Maite López Las Herasek Poetandreak literatura greko-latindarrean antologia poetikoa argitaratu zuen 2022an, Balea Zuria argitaletxearekin, eta, egun bertsuetan, Enara San Juan Mansok Erromatar emakume idazleak: jakingarriak eta lekukokatsunakartikulu luzea, euskarazko itzulpenekin eta lekukotasun horien inguruko hainbat jakingarrirekin, Uztaro aldizkarian. Gero, Maite Lópezek berak Egeriaren Ibilbidea argitaratu zuen, Testu Zaharrak argitaletxean; eta laster, Enara San Juanek Rosvitaren Lan dramatikoak argitaratuko ditu UEUrekin.

Latin irakaslea izan naiz hogeita hamapiku urtez UPV/EHUn, eta aitortu behar dut pozarekin batera harrotasuntxoa ere sentitu nuela, bai Maite eta bai Enara ikasle izan nituelako Filologia Klasikoan; pentsatu nahi dut nirekin ere ikasiko zutela zeozertxo.

Ikasketa Klasikoen Sailean lanean hasi nintzeneko urteekin gogoratu naiz, oroitzapen goxoekin. Langile gazteen indarrarekin, Bibliotheca Scriptorum Classicorum Vasconica bilduma sortu genuen 1995ean, UPV/EHUren argitalpen zerbitzuaren babespean, latinezko eta grekozko klasikoen argitalpen elebidunak argitaratzeko asmoarekin.

Orduan ez genekien Orixek 1919an antzeko proiektua aurkeztu ziola Euskaltzaindiari. 2017an aurkitu genuen Euskaltzaindiaren Azkue Biblioteka eta Artxiboan, Nikolas Ormaetxea “Orixe” idazleak 1919an Pedro Lardizabal euskaltzain urgazleari bidalitako gutuna, zeinean bere bitartekaritza eskatzen baitio, Euskaltzaindiari egitasmo bat aurkezteko: bilduma bat sortzea klasiko greko-latindarrak euskaratu eta argitaratzeko, jesuiten ikastetxeekin lankidetzan. Guk dakigula, ez zuen erantzunik jaso, edo ez behintzat proiektuaren aldeko erantzunik, Euskaltzaindiaren hurrengo batzar-agirietan (1919ko abendutik 1920ko uztailera artekoetan) ez baita Orixeren proposamena aipatzen, ezta klasikoen argitalpenarekin edo itzulpenarekin erlazionaturiko beste ezer ere.

1928an agertzen da, Euskaltzaindian, autore klasiko greko-latindarrak euskaratzeko beste egitasmo bat. Kasu honetan, Euskaltzaindiko zuzendaritza (Azkue euskaltzainburua) proiektuan zuzenean inplikaturik agertzen da, 1928ko otsailean Euskaltzaindiko idazkariak, Gregorio Maidaganek, Azkueren izenean, hainbat gazteri idatzi baitzien (besteak beste atzerrian ikasten ari ziren Piarres Lafitte eta Juan Gorostiaga 23-27 urteko gazteei), grekozko eta latinezko autore klasikoak euskaratzeko. Dirudienez, bakoitzaren esku geratzen zen zein autore euskaratu nahi zuen erabakitzea eta, seguruenik, asmoa ez zen liburu osoak euskaratzea, zati hautatuak baino.

Latinetik euskaraturiko literaturari dagokionez (ez dugu hemen jardungo grekozkoaz), ez dugu beste egitasmo handirik ezagutzen (itzulpen solte oso onak argitaratu dira, jakina, lehenago eta geroago), gure Bibliotheca Scriptorum Classicorum Vasconica bilduma sortu arte. Eta bilduma horretan hiru liburu baino ez genituen argitaratu. Lehenengoa 1995ean, Salustioren Jugurtaren aurkako gerra, nire ardurapean; bigarrena Zesarren Galietako guda, Guadalupe Lopetegiren ardurapean, 1999an; eta bildumako hirugarrena, baina bigarrena baino lehenago, 1997an, Virgilioren Bukolikak eta Georgikak, Iñigo Ruiz Arzalluzen ardurapean. Bildumak ez zuen izan jarraipenik.

2002an Latin-literaturarako sarbidea: idazleak eta idazlanak antologia argitaratu genuen, UEUn, ordura arte argitaraturiko itzulpenen laginekin eta guk geuk eginiko itzulpen berriekin.

Geroztik ez diogu lehentasunik eman latin-literatura euskaraturik argitaratzeari, baina etengabe jarraitu dugu langintza horretan. Azken urteetan, Filologia Klasikoko ikasleekin baino harreman handiagoa izan dut Itzulpengintzako ikasleekin, eta urtero izan naiz gradu amaierako lanen baten tutore; eta lan horiek beti izan dira latindar literaturako testuak euskaratzea, zubi-testuak baliatuz. Bakarra argitaratu da liburuan, irakaskuntzarako premiazkotzat jotzen genuelako: Plautoren Militar harroputza, Paula Garcia Iraeta eta Maialen Utrilla Aranaren Gradu Amaierako Lanetan oinarritua.

Baina beste asko ere (ez guztiak[1], irakurtzeko moduan daude UPV/EHUren ADDI gordailu digitalean:

Unai Guillén Bilbao (itz.): Ovidio, Amores III

Ane Zurutuza Irastorza (itz.): Ovidio, Heroides VII-XII

Iñigo Urrestarazu Porta (itz.): Ovidio, Heroides XIII-XV eta XVII

Naiara de la Hoz Arregi (itz.): Ovidio, Heroides XVI eta XVIII-XX

Leire Palenzuela Badiola (itz.): Plauto, Curculio

Maialen Fernández Martínez (itz.): Terentzio, Eunuchus 1-548

Inari Plazaola Zabala (itz.): Terentzio, Eunuchus 549-1094

Oihane Gurrutxaga Luengo (itz.): Seneka, Feniziar emakumeak 1-362

Ane de la Presa Urturi (itz.): Seneka, Medea 1-514

Ez du gure gaztetako Bibliotheca Scriptorum Classicorum Vasconica hark bezalako izen hanpaturik, baina bilduma polita da, ezta? Kasuren batean, itzulpena grabatu ere egin du itzultzaileak. Ane de la Presak, adibidez, Medearen lehenengo monologoaren irakurketa dramatizatua grabatu zuen bere GrALerako. Entzun hemen:

---

[1] Hauek ez ditut aurkitu ADDIn:

Aitor Blanco Leoz (itz.): Ovidio, Amores I

Joseba Lacambra Mujika (itz.): Ovidio, Amores II

Sara Arregi Alkorta (itz.): Ovidio, Heroides II-VI

Lierni Etxebarria Mondragon (itz.): Paluto, Epidicus

Miren Irizar Belaunzaran (itz.): Seneka, Medea 515-1027