Kategoria: Isabel Etxeberria

Isabel Etxeberria Ramírez

Itzulpengintzako ikasleei lehenengoz eskola ematen diedanean esan ohi diet euskararen erabilerari dagokionez ezagutza handiena duen giza taldeetako baterako sarbidea egin berri dutela, eta konturatu orduko beren kuadrillako askojakin gogaikarriak bihurtuko direla, lagunei azalpenak, zuzenketak eta hobekizunak eskaintzeko beti pronto. Txantxetan esaten diet, noski, begi keinua egitearekin batera, eta ohartarazten diet berandu dela jadanik, atzera bueltarik gabea dela abiarazi duten bidea, eta erantzukizun osoa beraiena dela, bai baitzuten beste ikasketa batzuk aukeratzea —Bioteknologia edo Ingeniaritza Elektrikoa, adibidez—, eta ez Itzulpengintza eta Interpretazioa.

Umore tonua gorabehera, hasieratik helarazi nahi izaten diet ondo ezagutu beharko dituztela zuzentasunari lotutako arauak, eta ondo jakin beharko dutela zer non kontsultatu, zer ahotsi aitortu zenbateko autoritatea, zer iturritara jo arlo espezializatu bateko zalantzak argitzeko, eta abar. Eta ezagutza horrek guztiak emango diela gero ahalmena erabakitzeko noiz nahi duten edo uste duten egokia dela zuzentasun hori errespetatzea eta noiz ez, noiz komeni den teknizismo bat erabiltzea, edo noiz den zilegi ulermena erraztea parafrasi bat baliatuz. Laburbilduz, kontsultak egiten ohitu behar dutela burura datorkien lehen aukeran geratu gabe, horrenbesterainoko errespetua zor baitiogu hizkuntzari. Errazkeriak eta zabarkeriak, finean, ez dakarkiotela onik sendotze bidean eta prestigio beharrean den hizkuntzari.

Horren harira, oso esanguratsua iruditzen zaidan jokamolde bat hartu nahi dut ahotan gaurkoan. Hiru adibideren bitartez azalduko dut.

Lehenengoa duela urte batzuk Iruñean solasaldi batean konpainia onean erdipurdi azalduta bota nuen adibide bat da. Mahai-inguru hartan kontatu nuenez, Euskadi Irratian sukaldaritza ikasle bati egindako elkarrizketa bat entzun berri nuen. Oker ez banago ikasle hark ogitarteko lehiaketa bat irabazi zuen, eta irratiko elkarrizketan ogitartekoaren osagaiak zerrendatzen hasi zenean mostaza aipatu zuen. Esatariak (Manu Etxezortu, beharbada?) ziapea esanez lagundu nahi izan zuen, hegoaldean bakarrik erabiltzen den mostaza terminoarentzat osagarri. Elkarrizketatuak —esan bezala, sukaldaritza ikaslea—, «nola?» batez erantzun zion esatariaren hitz proposamenari, eta argi geratu zen ez zuela ziape hitza ezagutzen. Gogoan dut mahai-inguruaren ondoren garagardo eta, noski, ogitarteko baten bueltan, Itziar Diez de Ultzurrun 31eskutik-eko kideak adibidea ekarri zuela berriro hizpidera, ziape hitza ezagutzea asko eskatzea ote zen iradokitzeko. Urte batzuk badira elkarrizketa hura izan genuenetik, Itziar, eta zuk gogoan ere ez duzu izango ziurrenik. Baina niri gauzak behar bezain argi azaldu ez izanaren sentipena geratu zitzaidan, eta hemen nator, beraz, neure buruarekiko zorrak kitatzera. Adibide hartan ikusten nuena zen arlo zehatz batean aditua zen pertsona batek ez zituela arlo horretako euskarazko termino batzuk ezagutzen eta ondorioz gazteleraz izendatzen zituela kontzeptu horiek. Hau da, sukaldaritza ikasten ari zen gazte euskaldun batek ez zuen behin ere entzunda ziape hitza, nahiz eta sari bat ekarri zion ogitarteko bat egiteko baliatu zuen saltsa hura. Edo beharbada entzungo edo irakurriko zuen noizbait, baina ez zion arretarik jarri. Eta irratira euskarazko elkarrizketa bat egitera gonbidatu zutenean ez zitzaion bururatu beharbada esan beharrekoa euskaraz txukun esateko prestaketa eta kontsulta lana egin beharko zukeela aurrez. Ez zuen horren beharrik sentitu. Kontrara, irratiko esatariek eta gidoilariek ezagutzen zuten hitza, edo elkarrizketa prestatzeko aurrez eginiko dokumentazio-lanean bilatu eta ezagutu zuten behintzat.

Beste bi adibideak azken egunotan entzun ditut, artikulu honetarako gaia hau izan zitekeela pentsatzen hasi nintzenean, Euskadi Irratian berriro eta bilatzeko esfortzu handirik egin gabe. Batean, irakasle batek especialista de apoyo educativo gisa lanean ari zela esan zuen elkarrizketa batean. Eta desenkusatu ere egin zen euskaraz nola esaten den ez zekielako. Bestean, musika aditu batek jaialdi bateko cabeza de cartel nor zen azaldu zuen. Ñabardura pare bat egin nahi ditut. Irakaslea Nafarroako eremu mistoko udalerri batekoa omen zen jatorriz, eta eremu ez euskalduneko eskola batean ari omen zen irakasle. Bere irakasle jardunean gazteleraz arituko dela ondoriozta dezakegu. Musika adituaren hitzak, zehazki, «cabeza de cartel esaten dena» izan ziren. Beharbada bururatu bururatuko zitzaion kartelburu hitza, baina entzulearentzat zaila izango zelakoan erdal terminoa erabiltzea erabaki zuen.

Ez nuke nahi inork gaizki ulertzea eta pentsatzea hiru hiztun horien aurkako kritika bat dela hau. Esango nuke euskaldun gehienok jokatzen dugula horrela noiz edo noiz. Nik neuk bai behintzat, testuinguruaren arabera. Hainbat arrazoi bururatzen zaizkit gure jokamolde hori esplikatzeko. Adibidez, euskaldunok ez ditugula behar bezala ezagutzen gure hizkuntzaren baliabideak («Ziape esan behar da? Hara, existitzen zenik ere…»). Edo kontsulta egiteari ez diogula behar adinako garrantzirik ematen («Hiztegian begiratu? Zer ba? Ez al da mostaza esaten?»). Edo gure begirada oso laburra dela («Gurean beti esan izan da horrela. Euskaldun guztiek esaten dute horrela»). Edo kontsulta eginda ere edo norbaitek informazioa emanda ere, lotsatu egiten gaituela hizkuntzaren baliabideak zuzen eta egoki erabiltzeak, hizkuntzaren frikitzat joko gaituztelakoan («Horrela esan behar dut benetan?»). Edo ingurukoen ulermena ziurtatu nahi dugula («Nola esango dut ba horrela? Inork ez du ulertuko»). Eta ororen gainetik, erdarak blaitutako gizarte batean bizi garela, eta erabilera zuzenak eta egokiak entzuteko ditugun aukerak urriak direla gure egunerokoan.

Euskadi Irratiaren entzule zaretenok behin baino gehiagotan entzungo zenituzten horrelakoak, eta jabetuko zineten askotan irratiko esatariak izaten direla elkarrizketatuari euskal hitza eskura jartzen diotenak, baita elkarrizketatuaren (eta ez esatarien) ezagutza-arlo espezifikoko termino bat denean ere. Euskadi Irratiko esatariek hizketagaia terminologikoki prestatzeko lana hartzen dute, alegia. Zentzuzkoa da hizkuntza lan-tresna behinena duten profesionalek —kazetariek, itzultzaileek, interpreteek, zuzentzaileek, editoreek…— gizarteko beste kideek baino arreta handiagoa jartzea hizkuntza kontuei, baina batzuetan iruditzen zait alde hori are handiagoa dela euskaran inguruko erdaretan baino, eta euskal hiztun arruntaren eta hizkuntzaren profesionala den hiztunaren artean arrakala gero eta zabalagoa sortzen ari dela. Lanbidea euskaran oinarritzen dugun pertsonok hizkuntzaren frikiak bihurtu gara. Uste dut horixe dela, funtsean, lehen eskola egunetan arraro begiratzen didaten ikasleei ohartarazi nahi izaten diedana. Eta zalantzarik ez dut etorkizun hobea lukeela euskarak frikismo hori orokortuko balitz. Ezjakintasunak, utzikeriak, lotsak eta erreparoek mesede gutxi egiten diote euskarari.

Isabel Etxeberria Ramírez

Zer koloretakoa da euskarazko literatur testuetan jasotzen dugun mundua? Koloreak izendatzeko zer termino erabili dira euskaraz azken hogei urteotan argitaratu diren nobela, ipuin-liburu eta saiakeretan? Kolore berdinez jantzita iristen ote zaigu mundua euskaraz idatzitako liburuetan eta beste hizkuntza batetik euskarara ekarritakoetan?

Nire doktoretza-tesian euskaraz idatzitako literatur testuen hizkera eta euskarara itzulitakoena konparatzen ari naiz, 1.149 literatur lanek osatutako corpus batean. Eta lexiko-aberastasuna neurtu nahian, besteak beste, koloreen eremu semantikoa aztertzen jardun dut: koloreak izendatzeko zenbat termino erabiltzen diren testu itzulietan eta ez itzulietan, zein diren termino horiek, zenbat aldiz erabiltzen diren testu mota batean eta bestean…

Blog honen aurreko aroan jada mintzatu nintzen zertxobait honetaz, tesia oraindik asmo bat baino ez zela lehen probaldiak egiten hasi nintzen garaian. Oraingo honetan, koloreak izendatzeko modu zehatz batez arituko naiz. Izan ere, koloreak adierazteko hiztegietan jasota dauden terminoez gain, hizkuntzek badute baliabide sinple bezain ahaltsu bat edozein kolore-ñabardura izendatzeko balio diena: gauza baten izena erabiltzea gauza horren kolorea adierazteko. Etiketa horietako batzuk errotu eta hiztegietara pasatzen dira (laranja, turkesa, malba, fuksia…). Hiztegietarainoko bidea oraindik egin ez dutenen artean, batzuk aski hedatuta daude eta aise topatzen edo erabiltzen ditugu gure eguneroko hizketaldietan (izokin, haragi, krema, ardo, kaoba…), eta beste batzuk, aldiz, erabilera apetatsuagoen ondorio dira, ezohikoagoak, testuinguruak edo asmo estilistiko zehatz batek hartaratuta sortuak.

Bada, zein, zenbat eta nolakoak dira euskarazko literatur testuetan ageri zaizkigun mota horretako kolore-izendapenak? Eta batez ere, alde nabarmenik al dago euskal idazleen liburuetan eta erdaretatik euskarara itzuli diren literatur lanetan ageri diren izendapenen artean? Testu ez itzulietan testu itzulietan baino gehiago erabiltzen dira halakoak beharbada, edo alderantziz? Edo erabiltzen direnak ezberdinak dira agian? Beharbada euskaraz sortutako testuetan ageri diren izendapenak errotuagoak eta ohikoagoak dira, eta euskarara itzulitakoetan ageri direnak ezohikoagoak, edo alderantziz?

Gorago esan dudan bezala, tesian 1.149 literatur lanek osatutako corpus batekin ari naiz lanean. Funtsean, Egungo Testuen Corpuseko Literatura atala da, aldaketa txikiren bat eginda. Hau da, 2001 eta 2019 bitartean argitaratutako 698 jatorrizko lan (idazleek euskaraz zuzenean sortutakoak) eta 451 itzulpen (beste hizkuntzaren batetik euskarara itzulitakoak).

Baina, nola mugatu corpus horretan bilatu nahi ditudan terminoak? Nola osatuko dut corpusean bilatu beharreko kolore-izenen zerrenda? Zer idatziko dut bilatzailearen gelaxkan? Aurretik, kolore-izendapen arrunten erabilerak konparatu nahi izan nituenean, hiztegietara eta koloreei buruzko beste lan akademiko batzuetara jo, eta batean eta bestean topatutakoak bilduz osatu nuen zerrenda: gorri, gorrixka, gorrikara, bermiloi… Eta horiexen agerraldi kopuruak neurtu nituen. Baina oraingo honetarako ez dago halako zerrendarik. Halako kolore-izendapenak infinituak dira, errealitateko edozein elementuren izena erabilita sortu daitezkeenez eta errealitatea infinitua denez. Nola jakingo dut horrelako zer termino erabili dituzten euskal idazleek eta itzultzaileek beren lanetan? Galdera horri erantzun nahian, Egungo Testuen Corpusaren erraietan corpusaren erabiltzaile arruntok egin ezin dugun bilaketa bat egiteko eskatu nion corpusaren egileari, Josu Landari: [izen kategoria (hitz gisa) + kolore (lema gisa)] egiturarekin bat datozen hitz konbinazio guztiak erauzi eta zerrendatzeko eskatu nion. Hau da, edozein substantibo mugagabean eta ondotik kolore lema gisa biltzen dituzten konbinazio guztiak bilatzeko eskatu nion, halako moldez non gure corpusean erabili diren X kolore, Y koloreko, Z kolorez… guztiak aurkitu eta zerrendatu ahal izango genituen. Nik eskatu, eta hark eman (eskerrik asko, Josu!).

Zer topatu genuen? X kolore motako zenbat kolore-izendapen ezberdin aurkitu genituen? Kalkulua egin dezazun denbora pixka bat utziko dizut, irakurle. Bota zure hipotesia. Eta kalkulatzen duzun bitartean, kontatuko dizut lehen emaitza gordinak eskuz garbitu behar izan genituela. Izan ere, erauzketan lortu genituen X kolore konbinazioetako batzuk ez ziren guk bilatzen genituenen parekoak. [zizare (hitz gisa) + kolore (lema gisa)] konbinazioa ageri da erauzketan, adibidez, baina konbinazio horren testuingurua «Zizare koloretsu lodi bat bezala irristatu zen» esaldia da; edo [zigarreta (hitz gisa) + kolore (lema gisa)] konbinazioaren testuingurua, beste hau: «Errusiar zigarreta kolore-ilunen pakete bat mahaitik aterata, bere onizezko ahokoan sartu zuen bat».

Egin al duzu zure kalkulua, irakurle? Hemen, ba, erantzuna: X kolore motako 184 konbinazio aurkitu genituen guztira. Horietatik 89 bi azpicorpusetan erabiltzen dira; hau da, bai jatorriz euskaraz sortutako testuetan, bai euskarara egindako itzulpenetan. Jatorriz euskaraz sortutako testuetan guztira 120 forma erabiltzen dira: bi azpicorpusetan erabiltzen diren 89ak gehi itzulpenetan behin ere ageri ez diren beste 31. Itzulpenetan guztira 153 forma ageri dira: bi azpicorpusetan erabiltzen diren 89ak gehi jatorrizkoetan behin ere ageri ez diren beste 64. Datu horietatik erraz ondoriozta daiteke halako kolore-izendapenen erabilerari dagokionez aniztasun handiagoa dagoela testu itzulietan euskaraz sortutako testuetan baino.

Baina imajinatzen dut, irakurle, 184 kolore-izendapen horiek zein diren jakin nahiko duzula. Kopuruetatik harago egin dezagun, beraz, eta jar diezaiegun aurpegia X kolore forma horiei. Lehenik eta behin ikus dezagun zein diren formarik errotuenak edo, bestela esanda, gure corpusean agerraldi gehien dituztenak. 184 forma horietatik 22, adibidez, 20 liburu baino gehiagotan erabiltzen dira. Honako hauek, hain zuzen:

ardo, berun, boli, errauts, esne, ezti, gaztaina, gerezi, haragi, hauts, izokin, kafe, kanela, kobre, krema, lasto, lur, perla, su, urre, zeru, zilar

Ezusteko handirik ez. Aipagarria da, dena den, horiek guztiak gehiagotan erabiltzen direla testu itzulietan ez itzulietan baino. Hau da, bi testu motetan nahikotxo erabiltzen badira ere, agerraldi dexente gehiago dituzte itzulpenetan jatorriz euskaraz idatzitako testuetan baino. Eta alde hori are nabarmenagoa da berun, boli, errauts, gerezi, perla eta su koloreen kasuan.

Jar diezaiegun arreta orain bi azpicorpusen artean alde nabarmenena ageri duten terminoei. Nolakoak dira azpicorpus batean eta bestean erabiltzen ez diren kolore-izenak? Hona hemen, lehenik, jatorrizko testuetan ez eta itzulpenetan bai erabiltzen diren 64 terminoak:

adar, adreilu, agata, alberjinia, amaranto, anhilina, arbeltx, argizagi, arto, banana, batata, behazun, berina, burdina, confetti, ezko, eztainu, fruta, gar, habano, hiazinto, ilar, ilunabar, indigo, izotz, izpiliku, jade, kakalardo, kakao, kaleidoskopio, kanabera, kanario, kardantxilo, kedar, klarion, kloro, koral, kornalina, kromo, kuia, lima, lizun, marmelada, marmol, mate, melokotoi, mertxika, mingrana, neoi, opalo, ortzi, oskol, ostra, platino, plomu, primula, saltxitxa, sufre, sulfuro, tinta, topazio, txingar, uger, zafiro

Jatorrizko testuetan inoiz erabiltzen ez diren terminoetako askok agerraldi bakarra dute testu itzulien azpicorpusean. Hau da, egile zehatz batek liburu zehatz baterako behin asmatutako kolore-izenak dira. Zerrendan jaso ditugun 64 formetatik 33, hain zuzen, liburu bakar batean baino ez dira ageri testu itzulien azpicorpusean. Kontuan izan behar dugu literatur lanek osatutako corpus bat aztertzen ari garela, eta beraz espero izatekoa da euskal eta erdal egileen erabilera idiosinkratikoak topatzea. Baina, gainontzeko 31 kolore-izenak liburu batean baino gehiagotan erabili dira, eta haietako batzuk nahikotxotan gainera: adreilu kolore, burdina kolore, ilar kolore, izpiliku kolore, kedar kolore, koral kolore, lima kolore, mertxika kolore, opalo kolore, platino kolore, sufre kolore eta zafiro kolore lau liburu ezberdinetan ageri dira gutxienez. Ohargarria da haietako askok naturan topa ditzakegun elementuak hartzen dituztela oinarri (elementu kimikoak eta mineralak, lore, landare eta fruituak, nagusiki) eta elementu aski ezagunak direla gehienak mundu osoan, baita euskaldunen artean ere. Horrekin zera esan nahi dugu: termino horiek itzulpenetan euskal idazleen testuetan baino presentzia handiagoa izatea ezin dela esplikatu esanez gure artean existitzen ez diren edo ezezagunak diren elementuak direla eta beraz logikoa dela euskal idazleek beren deskribapenetan ahotan ez hartzea. Exotismo handirik gabeko zerrenda bat da, bestela esanda.

Itzulpenetan ez eta jatorrizko testuetan bai erabiltzen diren [izena + kolore] egiturak, lehen aurreratu bezala, 31 dira:

ahuakate, arrats, bainila/banilla, borgoina, diamante, egur, erregaliz, euri, ezpain, fluor, gatz, goma, harri, hilotz, hurritz, infernu, iztupa, kiwi, krabelin, lapis lazuli, lili, lore-zelai, marengo, marihuana, musker, oxido , plastiko, sugus, teila, txatar, whisky

Jatorrizko testuetan bakarrik erabiltzen diren terminoak itzulpenetan bakarrik erabiltzen direnak baino gutxiago izateaz gain (jatorrizkoetan bakarrik erabiltzen direnak 31 dira, eta itzulpenetan bakarrik erabiltzen direnak 64), 31 horietatik 20k agerraldi bakarra dute jatorrizko testuen azpicorpusean. Hau da, 11 dira jatorrizko testu batean baino gehiagotan erabiltzen direnak, eta horietatik kopuru esanguratsuetan erabiltzen direnak 5 baino ez dira: bainila/banilla kolore, egur kolore, harri kolore, musker kolore eta teila kolore. Oraingoan ere, elementu oso ezagunak dira bost kolore horiei izena eman dietenak, eta ez euskal kulturari edo lurraldeari esklusibotasunez lotutakoak.

Kasu zehatzei erreparatuta, erabilera bitxiak ikusten dira. Euskal idazleek alde nabarmenik gabe erabiltzen dituzte kafe eta kafesne koloreak (14 agerraldi kafe kolorearentzat eta 10 kafesne kolorearentzat); erdal idazleen testu itzulietan, ordea, askoz gutxiago dira kafesne kolorez deskribatutakoak (20 agerraldi kafe kolorearentzat eta 4 kafesne kolorearentzat).

Badira, bestalde, idazleen apetak ere, bi azpicorpusen arteko erlazioa desorekatzen dutenak. Bernardo Atxagaren Soinujolearen semea nobelan Teresa pertsonaiak olio koloreko begiak ditu, eta halaxe deskribatuta ageri da zazpi aldiz. Ugaitz Agirreren Tximeletak bizkarrean nobelan, aldiz, esanahi inportantea dute marihuana koloreko begiek, eta bederatzi aldiz aipatzen dira.

Laburbilduz, badirudi, beraz, [izena + kolore] egitura honen bitartez sortzen diren kolore-izenetan aberatsagoak direla testu itzuliak. Hala da, batetik, egile bakar bati une zehatz batean burura dakizkiokeen asmakizunei dagokienez (halako 33 aurkitu ditugu itzulpenetan, eta 20 jatorriz euskaraz idatzitakoetan). Itzulpenen bitartez koloreak izendatzeko modu ezohiko (edo berritzaile, edo irudimentsu, edo apetatsu… bakoitzak nahi bezala kalifika dezala) gehiago iristen dira euskal irakurleen begietara jatorriz euskaraz idatzitako testuen bidez baino. Baina, beste alde batetik, egile baten baino gehiagoren luman erabiltzen diren formak ere itzulpenetan jatorrizko testuetan baino ugariagoak izateak (31 dira itzulpenetan gailentzen direnak, eta 11 jatorrizko testuetan gailentzen direnak) pentsarazten digu badirela horrelako zenbait kolore-izendapen erdaretan nahiko hedatuak daudenak, eta kolore-izen horiek itzulpenen bitartez ari direla iristen euskarara.

Jakitun gara, noski, konparatzen ari garen bi azpicorpusak desorekatuak direla nolabait. Itzulpenen azpicorpusean biltzen diren 451 obrak munduko literatura guztietako eta historia osoko liburuen artean euskarara ekarriak izateko 2001-2019 bitartean aukeratu diren obrak dira; jatorriz euskaraz sortutako 698ak, aldiz, 19 urte horietan 700.000 hiztuneko komunitate batean sortu diren litratur lanak dira. Bistan da aztergai ditugun literatur testuen erreferentzialtasuna handiagoa edo txikiagoa izateak esplikatzen duela neurri handi batean lexiko aberastasuna handiagoa izatea euskarara itzulitako testuetan euskal idazleek idatzitakoetan baino. Nolanahi ere, arrazoiak direnak direla, guri interesatzen zaiguna da konprobatzea ea alderik baden irakurleei jatorrizko testuen bitartez eta itzulpenen bitartez iristen zaizkien euskaren artean, eta zertan dautzan alde horiek. Eta lexiko-aberastasunari dagokionez, badira zantzuak pentsarazten digutenak itzulpenetan hiztegi aberatsagoa eskaintzen zaiela irakurleei, zenbait eremutan behintzat.

Beste kontu bat da zer iristen den egiaz euskal irakurleen begietara; hau da, zer irakurtzen duten egiaz eta nolako harrera duten euskararako itzulpenek. Baina hori beste eztabaida bat da.

Isabel Etxeberria Ramírez

Topikoak dio gailegoek beti galdera batez erantzuten dietela egiten zaizkien galderei. Ez dakit ingeles hiztunen artean ere zabalduta dagoen ohitura edo fama hori, baina hizkuntzak, behintzat, ematen die horretarako aukera. Aditz laguntzailea galdera estiloan errepikatu besterik ez dute, solaskideari adierazteko baietz, entzuten ari direla, eta baduela beraz hizketan jarraitzea, haiek han jarraituko baitute, adi entzuten. Ingelesa ikasten hasten garenean berehala azaldu ohi diguten erabilera bat da, oinarri-oinarrizkoa. Demagun:

―I met Elsa yesterday.
―Did you?

Eduki semantikorik gabeko adierazpide bat da, baina badu bere balio diskurtsiboa. Bi solaskideen arteko komunikazioa egituratzen laguntzen du. Atzo Elsarekin topo egin zuela dioen A solaskideak nola edo halako erantzun edo erreakzio bat espero du bere solaskidearengandik (horregatik hitz egin ohi diegu pertsonei, eta ez paretei… gehienetan behintzat), eta did you hori makulu halako bat suertatzen da B solaskidearentzat, haren bitartez berretsi egiten baitu bere arreta eta hizketan jarraitzera adoretzen baitu A solaskidea. Lagunaren hitzak entzuten jarraitzeko bere interesa zenbateraino den zinezkoa eta zenbateraino konpromiso sozialak agindutakoa beste osagai batzuetan bilatu behar da: intonazioa, begitartea, gorputzaren jarrera eta abar.

Euskal aditzak, bistan denez, ez digu horretarako aukerarik ematen. Ezta hizkuntza erromanikoetako aditzaren erabilerak ere gure bi erdara nagusietan ere. Euskaraz ezin izango genuke honela itzuli:

―Atzo Elsarekin topo egin nuen.
―*(Al) zenuen?

Eta hala ere, hainbat modutan eman liteke euskaraz ingelesaren erabilera horren gutxi gorabeherako itzulpena. Libre samar jokatuta eta B solaskidearen jarrera interpretatzen eta esplizitatzen ausartuz gero, aukera sorta zabal samarra osa daiteke. Interjekzio hutsak erabil daitezke, jatorrizkoan bezala eduki semantikorik gaineratzen ez dutenak; edo eduki semantikodun hitzak edo hitz multzoak, bestela, entzule den solaskidearen jarrera gehiago edo gutxiago agerrarazten dutenak:

1. Mmmmh.
2. Aja?
3. A, bai?
4. Bai, e?
5. Ene!
6. Hara!
7. Jesus!
8. Benetan?
9. Ez da izango!
10. Etzazu esan!
11. Bai, zera!
12. Halakorik!

Interjekzio hutsak direnak kenduta, gainontzekoetan, bistan denez, esplizitatu egiten da jatorrizkoan ez dagoen jarrera-hartze bat. B solaskideak eman berri dioten informazioaren aurrean zer sentitu duen azaleratu egiten da nolabait: poza, harridura, sinesgogortasuna, haserrea…

Itzulpengintza arloko ikerketan, 1990eko hamarkada inguruan, corpusen eta informatika-baliabideen aurrerapenei esker, itzulpenetako hizkuntzazko bereizgarriak aztertzeko saioak egiten hasi ziren. Sinpleki adierazteko, testu itzuli guzti edo gehienetan, testuok itzulpen izatearen ondorioz hain justu, ezaugarri, joera, jite komun batzuk bazirela pentsatu, eta halakoak atzematen ahalegindu dira hainbat ikertzaile. Itzulpen-unibertsal deitu izan diren horien artean, esplizitazioa (explicitation) da atzeman nahi izan dituzten bereizgarri komun horietako bat. Hau da, jatorrizkoan esplizituki ageri ez ziren zenbait informazio atal itzulpenean esplizitu egiteko joera. Eta pentsa liteke gure adibide honetan gertatzen denak baduela esplizitaziotik zerbait: hiztunetako batek jatorrizkoan zehaztu ez duen sentimendu edo jarrera bat agerrarazi egiten da itzulpenean.

Ikus dezagun orain beste adibide bat:

―I’ve just had an eye-opener. A shock.
―Have you?

Hau da:

―Ustekabe handia izan dut. Izugarrizko zartakoa.
―XXX?

Bigarren adibide honetan are nabarmenagoa da emandako informazioaren eta erantzuteko moduaren arteko aldea. A solaskideak azaltzen duen larritasunari (ezusteko handia, zartakoa) did you? hotz, neutro eta ia motz batez erantzuten dio B solaskideak. Kontua da, gainera, elkarrizketa zatitxo hori pasarte luzeago batean txertatzen dela, eta eszena luzeago horretan behin eta berriro errepikatzen direla bi jarrera horiek: Aren larritasuna eta Bren neutraltasuna. A solaskidea, adineko gizon normalean neurritsu eta zuhur bat, estu eta larri joan zaio bisitan bere auzokoari, B solaskideari, zapatak konpontzeko haren tailerrera. Eta A, gizon isil eta orekatua izan ohi dena, gertatu berri zaion ezustekoa guztiz aztoraturik kontatzen ari zaion bitartean, Bk did you? estiloko erantzunak besterik ez dizkio ematen. Are gehiago, momenturen batean eskuan duen bota erdizka konponduari begirada azkar bat botatzen harrapatzen du A solaskideak, eta konturatzen da lanera bueltatzeko gogoz dagoela laguna, baina ezin dio barrua husteari utzi.

B solaskidearen did you? estiloko erantzun segida hori ez da kasualitatea, baizik eta jatorrizko testuaren egileak berariaz lortu nahi izan duen efektua. Eta itzulpenean eutsi beharko litzaioke efektu (neutraltasun) horri. Ez dirudi, beraz, aurreko zerrendako interjekzioez aparteko formak ―eduki semantikodunak, entzulearen sentimenduak edo pentsamoldeak agerrarazten dituztenak― erabiltzea oso egokia denik. Hain zuzen, B solaskideak jarreraren bat hartzea ekidin beharra dago kasu honetan.

Baina, bestalde, ez litzateke oso dotorea elkarrizketa mmmhz eta ajaz jostea. Izan ere, nahiz eta gure eguneroko hizketaldi errealak hurbilago egoten diren eh, ai, oi, mmmh, aja, ufa eta antzekoen bilduma bat izatetik hasi eta bukatu egiten diren esaldi zentzuzkoen segida batetik baino, literatur lanetan fikziozko pertsonaien arteko elkarrizketek errealitateko elkarrizketen antz gutxi izaten dute. Idazle, irakurle eta editoreen arteko halako konbentzio inplizitu batek ezarria du literatur lanetan elkarrizketak egiantzekoak bai, baina ez direla errealak izan behar.

Badakit txikikeria bat dela hemen azaldu dudan arazotxoa eta, xehetasun hori ezin gorderik ere, ez litzatekeela galera handia izango testuarentzat. Baina jatorrizkoaren egileak zaindu nahi izan duen xehetasun bat da, irakurlearengan efektu zehatz bat sorrazteko baliatu duena. Eta horrelako xehetasunek ematen diote literatur testu bati bere kalitatea. Egile orori zor zaion errespetuagatik, beraz, kalitate maila bertsuarekin erantzutera behartuta gaude itzultzaileok.

Isabel Etxeberria Ramírez

Itzuli beharra bezalakorik ez dago hizkuntzen bereizgarriez jabetzeko. Gure familiako kide elebakarrak eta elebidunak elkarrekin solasean ari direnean (erdaraz, noski), kide elebakarretako batek egin berri duen bidaia edo bisitatu berri duen herri, jatetxe, paraje…. zoragarriren bat aipatuz gero, kide elebidunetako batek han botako du, buruaz baietz eginez, onespena edo mira edo inbidia adieraziz bezala: «¡Ahí también ya llegaremos!» Eta jarraian, beharbada, jiratu eta begi keinu bat egingo dio bidaide izan ohi duen pertsonari, edo ukitu bat egingo dio ukondoaz, jostari, saihetsean, proposamena egiteko.

Berez, ezer txarrik ez du «¡Ahí también ya llegaremos!» horrek. Zuzena da gramatikari dagokionez, eta ulergarria. Eta hala ere, entzuten dudan bakoitzean (behin baino gehiagotan: bidaiazaleak dira, antza, gure familian!), zerbaitek krak egiten dit nire gaztelera-senean. Esaldi hori, komunikazio-egoera horretan, ez zait naturala egiten. Hitz hoberik ez dut, sortzen didan harridura azaltzeko: ez zait naturala iruditzen.

Eta, aztertzen hasita, konturatzen naiz esaldi horren ezegokitasunak zerikusirik ez duela «ha venido la prima y ha dicho…» edo «lo he aprendido de cabeza» edo «te ayudo yo a casa» esaldietan ageri diren gorabeherekin. «Ahí también ya llegaremos» esaldian ez dago kalko morfosintaktikorik (mi prima > lehengusina > la prima), ez kalko lexikalik (buruz > de cabeza), ezta polisemia barruko ordezkapenik ere (lagundu = ayudar/acompañar → acompañar > ayudar). Orduan, zein da arazoa?

«Helduko gara horra ere!». Horrelaxe botako luke gure familiako kide elebidunak bere lehen hizkuntzan, euskaraz, ariko balitz. Ziur aski, badira esaldi horren hitzez hitzeko itzulpenean zenbait alderdi hizkuntza bakoitzaren barne-arauei eta erabilera-ohiturei lotuak. Heldu/llegar binomioa, adibidez. Gaztelera natural batean, ir aditza erabiliko genuke, translazioa adierazteko aditz bat erabili nahi izatekotan, eta ez helburua hain markatua duen llegar aditza. Euskarazko gu itzultzean gaztelerazko yo ohikoagoa baztertzeak eta nosotros gordetzeak ere (helduko gara = ya llegaremos > iré, tengo ganas de ir) ez dio naturaltasunari mesede egingo. Eta hala ere…

Nola edo zer erantzungo genioke, gazteleraz, leku zoragarri baten berri ematen ari zaigun norbaiti? Nire buru sortzetik erdaldunean, honelako aukerak bururatzen zaizkit: «¿Ah, sí? ¡Fíjate, qué interesante! ¡Que envidia! Ya tengo ganas de conocer aquello. No, no conozco ese lugar, pero ya me gustaría ir»… Horietakoren bat, edo horietako batzuen nahasketa bat. Hau da, helduko gara horren ordain, tengo ganas de ir, me gustaría ir edo antzekoren bat erabiliko genuke, halakorik esatekotan. Gauzak horrela, ez didazue ukatuko euskal hiztuna ausartagoa, adoretsuagoa, zirt edo zartekoagoa agertzen dela bere erantzuteko moduan. Harentzat, ez nahiko nuke, ez gustatuko litzaidake… Euskalduna, zirt edo zart, helduko da.

Kontua, nire ustez, ez da erdaraz ez genukeela horrela esango, baizik eta erdaraz ez genukeela hori esango. Euskarazko «Helduko gara horra ere» esaldiko lau hitzen atzean ―eta barkatuko ahal didazue gehiegikeria parodikoa― horrelako zerbait ulertzen dut nik: «Guri ere gustatzen zaigu hara eta hona ibiltzea, eta ibili ere ibiltzen gara, ez ezazu pentsa, eta ez, zuk aipatu duzun leku horretara ez gara heldu oraindik, baina aizu, zuri entzunda gogoa sartu zait, ba, eta bizitzak eta osasunak eta diruak hara-hona ibiltzeko aukera ematen diguten bitartean halaxe ibiltzeko asmoa dugunez, izango dugu aukera oraindik ere, eta helduko gara horra ere, ze demonio».

Adibide xume bat baino ez da hau, baina behin baino gehiagotan izan dut inpresioa, euskaldun peto-petoak erdaldunekin hizketan (erdaraz berriro ere, noski) ari direnean, elebakarrak harritu egiten direla elebidunaren zenbait adierazpide entzunda. Ziur aski, nire buru gaur-elebidun-baina-sortzez-elebakarrak aukera eskaintzen didalako bai elebidunaren gazteleraz komunikatzeko zailtasuna bai erdaldunaren harridura ulertzeko (euskaldun berria izateak ere izan behar du, ba, abantailaren bat!). Eta hizkuntzaren barne-arauetatik edo ohiko erabileretatik harago, ezegokitasuna beste zerbaitek sortu duela pentsatu izan dut maiz. Hau da, erdaldunen belarrietan bitxia edo ezegokia edo ulergaitza suertatzen den adierazpide horren gakoa ez datzala soilik gramatika-akatsetan edo erabilera ezegokietan edo lexiko-hautu okerretan. Eta zenbaitetan, zer esaten den, hots, hiztunak egoerari erantzuteko zer hautatzen duen, horrek ere zerikusia duela. Hiztunaren jarrera, nortasuna, mundu ikuskera…? Hitz potoloegiak dira horiek niretzat. Baina izan zerbait badela esango nuke.

Egia esan, Helduko gara horra ere esaldia beste adibide eta gogoeta baterako abiapuntu gisa nahi nuen erabili post honetan: ingelesezko bi hitz, sinpleak, ezagunak eta oso erabiliak. Esanahirik gabeak dira ia, baina era berean arazo handiak sortzen dizkidate niri, asko esan nahi dutela iruditzen baitzait. Oraingoan luzatu naiz, eta hurrengorako utziko dugu. Helduko gara horra ere.

Isabel Etxeberria Ramírez

Duela hilabete batzuk, gure etxeko txiki handiak bost urte bete zituen. Markinako lehengusuek patin (irristailu) batzuk ekarri zizkioten opari, eta haiekin batera, Mickey Mouseren rodillera (belaun-babes) eta kodera (ukondo-babes) batzuk. Berehala nahi izan zituen probatu, noski, eta kalera abiatu ginen, lehen pausoak edo ematera. Etxeko atea itxi, eta oraindik igogailuaren zain geundela, punba, han joan zitzaigun gure txiki handia, ipurdiz gora, lurrera. Gogorra bera, nola edo hala zutik jarri, eta lasaitu nahi izan gintuen: «Ondo nago». Eta jarraian, ideia zoragarri baten berri eman zigun, irribarretsu: «Igual ipurdi-babesgarri bat erosi beharko dugu».

Ipurdi-babesgarri bat. Grazia egin zidan ateraldiak. Nire lehen erreakzioa umeari laguntzea izan zen. Berbatzar ponposo eta artifizial hori erabili behar izan gabe, hitz arrunt eta jatorrago bat ematea ahora. Baina zein? Kodera, rodillera, muñekera… kulera?, kulero? Bigarren erreakzioa, noski, munduan edonork izango lukeen burutazio bat izan zen: «Hau 31 eskutik-en kontatu behar dut».

Harrezkero, izan dut aukera, behin baino gehiagotan izan ere, ipurdi-babesgarria gogoan hartu eta hitzaren deskubrimendu hartaz hausnarrean jarduteko. Gure etxeko txiki handiaren ipurdiari halako objektu bat existitzeak egiaz on egingo liokeela egiaztatu ahal izan dudan guztietan. Sarritan, alegia.

Eta konturatu naiz gure umearen ateraldia baino, hitz horren aurreko neure erreakzioa egin zitzaidala harrigarriagoa edo bitxiagoa.

Umeak, azken batean, espero bezala jokatu zuen. Bere elebitasun oraindik desorekatu horretan, ez zuen, noski, erdal mailegura joko. Eta gainera, zer mailegu hartu behar zuen, ba? Ba al da gazteleraz hitzik, existitzen ez den objektu horri deitzeko? Hortaz, eskura zituen baliabideekin sortu zuen adierazi nahi zuen horretarako adierazlea, eta horrela osatu zuen bi osagaiko izen-sintagma hura, eratorpena eta hitz-elkarketa, biak, baliatuta, zer-nola sortzen ari zen kontzienteki jakin gabe, hizkuntza-sen hutsez. Tatxarik gabe osatutako hitz bat, ulergarria eta funtzionala. (Oi, Guraso Harro Baboaren sindromea! Hilabete gutxiko kontua izango zela uste nuen, baina badira bost urte luze lehen sintomak agertu zirela, eta gaitz kronikoa ote den pentsatzen hasita nago dagoeneko).

Niri, ordea, artifiziala, irreala, zuzendu beharrekoa ia iruditu zitzaidan lehen kolpean. Nahiago nukeen hitz normalago bat erabili izan balu. Normalagoa, hau da, gizartean erabili ohi ditugunen antzekoagoa. Eta aurretik bizi izandako antzeko beste hamaika egoera etorri zitzaizkidan gogora. Euskara irakasten aritu, eta ikasleak beren bizitza arrunteko pasadizo arrunt bat kontatzen ari zirela hitz arrunt baten beharra zutenekoa, adibidez. «Eta orduan begiratu nuen… nola esaten da retrovisor euskaraz?». Eta nik, lotsa halako batez: «Atzerako ispilua». Eta jarraian: «Baina retrobisore esaten dugu denok». Eta horren moduan, xurgagailu/aspiradore, edo tximeleta-begizta/pajarita, edo arrautzesne/natillak… Berdin itzulpen-lanetan, hiztegian begiratu eta deseroso sentitzen garenean, edo puzka hasten garenean, edo, lankideak baldin baditugu inguruan, barretxo inozoak egiten ditugunean: «Hori erabili behar al dugu benetan?». (Esango nuke, dena den, azken jokamolde hori adinean gora egin ahala osatzen ari zaidan gaitza dela. Edo lanbidean esperientzia metatu ahala, bestela. Zorionez edo zoritxarrez).

Beharbada etxetik kanpo euskaldundu garenon konplexua baino ez da, edo neurea baino ez.

Gizarteratzeko halako ahalegin bat, besteak bezalakoa izateko (mintzatzeko) nahia. Kontua da gure txiki handiak, batere esfortzurik gabe, eskura zituen baliabideekin, hitz egoki, zuzen, ulergarri, funtzional eta dotore askoa sortu zuela boteprontoan. Hizkuntzak ematen zizkion tresnekin sorkari zoragarri bat osatua zuen. Eta hor nentorren ni, haren sormena eta asmamena kamustera. Gure umeak gizartean egin duen bere bost urteko ibilbidetxo horretan oraindik bereganatu ez dituen konplexuak, beldurrak, bizioak eta moztasunak kutsatu behar al dizkiot, ba? Zergatik nire beldur hori, umeari ukondo-babesa esateko? Zergatik eta zertarako ikasi du gure txiki handiak –nigandik, ikasi ere– objektu hori kodera deitzen dela, eta ez ukondo-babesa edo ukondo-babesgarria? Izan ere, ziur nago kodera horren jatorriaz eta osaeraz arrastorik ere ez duela. Harentzat ukondo izena duen gorputz-atala gazteleraz codo denik jakin ere ez du egingo oraindik agian. Zergatik, orduan, kodera erabili? Zer justifikazio du horrek? Eskolako patioan piztia arraro bati bezala begira ez diezaioten?

Eta damu naiz, nolabait. Zenbat eta zenbat aukera ez nituen galduko erdal alferrikako mailegua baztertu eta euskaraz sortutako hitza eskaintzeko umeari? Azken batean, harentzat maila berean dira arrotzak edo berriak kodera eta ukondo-babesa. Are gehiago, bigarrena, ukondo-babesa, ulertuz ikasiko duen hitz bat izango da harentzat. Kodera, aldiz, atzean zer ezkutatzen duen ulertu gabe buruz ikasiko du.

Pentsatzen jarrita, esango nuke horrexegatik hartzen dudala halako gozamena Koldo Izagirreren testuetan bere uztako hitzekin topo egiten dudanean. Lorea Gernika. Andrazko bat liburuan (Susa, 2015), adibidez. Pertsonaia tren-geltoki batean dago, ordutegi zerrenden alboan celloz atxikita dagoen afixa bati begira. Afixa gustuko izan ez, eta kendu nahi izan du: «Afixa kentzekotan egon da, baina segurmando bat hurbildu zaio norako trena hartu nahi duen galdezka, eta alde egin du». Segurmando bat, alajaina! Hain ederki sortuak dira, hizkuntzak eta bere buru argi eta jostalariak eskaintzen dizkioten baliabideak soilik erabilita, gizarteak (eta bestek) ezartzen dituzten ohikerietatik eta arauetatik bazter…! Gizarteratze-prozesuaren hasiera-hasieran dauden umeek bezala jokatzen du, azken batean. Eta hitza sortzen berak sentituko zuen plazer ludiko-estetiko bera sentitzen du irakurleak ere hitzarekin topo egiten duenean.

Amaitzeko, azken aldi honetan egin dudan beste irakurketa batekin beste lotura bat. Ez dakit zer pentsatuko duen Kepa Altonagak (Back to Leizarraga, Pamiela, 2015) honetaz guztiaz. Ipurdi-babesgarriak zehaztasun terminologikoa falta du, ziur aski. Ez dut uste itzulgarritasun biunibokorako bidea ematen duenik. Argi dago ez dela kanonikoa. Eta ez, ez du gure hizkuntza homologagarria egiten, inondik ere. Baina, a ze gozamena hura entzutean! Altonagaren liburuan sustut edo koiu irakurtzearen adinakoa. Eta, azken batean, zer axola du, ba, (zoritxarrez) existitzen ez den asmakizun baten izen asmatua baino ez da eta.

(Goian kontatu dudana irakurrita, balirudike gure umea isolaturik eta gizartearen eraginetik aske bizi dela guztiz. Ez, noski. Jasotzen ditu inguruko eraginak. Aurrekoan, autoan gindoazela, autokarabanentzako parking horietako bat ikusi genuen errepidetik hurbil. «Hara, zenbat arrulot!», bota zuen berak. Arrulot ez, rulot (roulotte) zela jakinarazi genion. Eta berak temati, ezetz. Tito Yayori entzuna ziola hitz hori eta arrulot zela. Tito Yayo Espainiako Boing telebista kateko marrazki bizidun batzuk dira. Alferrik izan ziren gure azalpenak: una-rulot entzun eta un-arrulot ulertu, eta abar. Berdin dio aitak edo amak zer argudiatzen duten; Tito Yayok esan badu…).

Isabel Etxeberria Ramírez

Aurreko batean Segurako aterpetxera joan beharra suertatu zitzaidan. Eta han, bileraren eten batean komunera joan nintzenean, honako kartel hau ikusi nuen paretan itsatsita, pixatokiaren gainean:

Gustatu zitzaidan kartela. Hizkuntzazko xehetasunen bat gorabehera (ura aurreztu / aurreztu ura), oso testu egokia iruditu zitzaidan pragmatikaren ikuspuntutik. Mezua zuzena eta argia zen. Ez tanga hustu…, ez tanga erdia husteko…, ez 6 litro / 12 litro isuriko dira… Eta oso ondo egokitzen zitzaien testuinguruari, egoerari eta helburu zituen hartzaileei. Uler bedi: Segurako aterpetxea Gipuzkoako Foru Aldundiak kudeatzen duen egoitza bat da, eskola, elkarte eta bestelako taldeen esku jartzen duena beren ikastaro, jardunaldi eta egonaldiak antola ditzaten. Ez dirudi bertako erabiltzaileak (6-8 oheko geletan lo egin eta korridoreko komunak eta dutxak erabiltzen dituztenak) eskandalizatuko direnik txiza hitza irakurrita.

Grafismoari eta oro har kartelaren diseinuari dagokienez ere, oso egokia iritzi nion oharrari. Koloreen erabilera argigarria zen (kolore berak erlazionatzen zituen hitza —ekintza— eta zegokion botoia). Eta bazen beste ezaugarri bat ere, horrelakoetan oinarrizko betebeharra izanik ere beti-beti ikusten ez dena: kartelak irudikatzen zuen irudia bat zetorren errealitatearekin; hau da, pixatokian sakatu beharreko botoia benetan zen kartelak irudikatzen zuena bezalakoa.

Ez zirudien, beraz, araudi bati men egite hutsagatik jarria zenik kartel hura han, ordenagailuren baten disko gogorrean gordetako artxibo bat enegarrenez inprimatuta. Komun horren erabiltzaileek benetan ura aurreztea nahi zuen mezu hura paretan itsatsi zuenak, edo hori ikusi uste izan nuen nik behintzat.

Eta, hala ere…

Txiza baldin bada… / Bestea baldin bada… Zergatik txiza vs bestea? Zer arazo zegoen ba txiza esan den lekuan kaka esateko? Gogorragoa al da kaka txiza baino? (Ez nabil bataren eta bestearen tasun fisikoaz, noski, baizik eta gure belarrietan hitzok sortzen duten asalduraz). Ezetz esango nuke. Baina bai beharbada gazteleraz: Botón pequeño para el pis / Botón grande para la caca?

Gauza jakina da hizkuntza bakoitzak bere-berea duela erregistroen mailaketa edo gradazioa. Eta, beraz, A hizkuntzan hitz jakin batek markatzen badu ere onargarritasunaren edo zuzentasun politikoaren edo gizalegearen atalasea, B hizkuntzan horren ordezkotzat jotzen den hitza atalase horretatik gorago edo beherago egongo da beharbada B hizkuntzako erregistro-mailaketan. Euskarazko larrua jo, nire belarrietan, onargarriagoa da, eta testuinguru gehiagotan erreparo handirik gabe erabiltzekoa, gaztelerazko follar edo joder baino, hiztegiek bata bestearen ordaintzat ematen badituzte ere.

Kaka eta cacari dagokienez ere, antzeko zerbait gertatzen delakoan nago. Zergatik, bestela, guraso gazteleradunen ahalegin bitxi hori, caca cacota(s) bihurtzekoa? Uy, vamos a tener que cambiar el pañal, porque me parece que te has hecho cacotas (ez, noski, bularreko umea asaldatuko zaien beldurrez, inguruko helduak aintzat hartuta baizik). Ez dut gogoan guraso euskaldunen artean kaka hitza leuntzeko edo gozotzeko halako ahaleginik.

Gure kartelera bueltatuta, ez dakit bi bertsioetatik zein izan zen jatorrizkoa eta zein itzulpena: mezua euskaraz pentsatu eta gero gazteleratu zen, edo alderantziz gertatu ote zen. Baina esango nuke mezua euskaraz bakarrik plazaratzekoa izan balitz, txiza eta kaka agertuko zirela, arazorik gabe; alegia, gaztelerazko caca ezin esateak eta beraz lo otro irtenbidea bilatu behar izateak eragina izan zuela euskarazko testuan.

Hau dena hipotesi oso-oso pertsonala da, badakit; asmakeria hutsa, batere funtsik gabea. Ez kasu handirik egin, beraz. Balio ahalko du, hala ere, berriro ere ikusarazteko zeinen konplexua den itzulpen lana eta zenbat eta zenbat irizpide eta faktore neurtu eta balioetsi behar dituzten aldi berean itzultzaileek.

Isabel Etxeberria Ramirez

Bizitzaren arlo gehienetan bezala, sentimenduak eta afektibitatea tartean sartzen direnean sutsuak eta mamitsuak izaten dira itzulpengintzan ere eztabaidak eta gogoetak. Itzulpengintzako ikasleei Euskaratik Gaztelaniarako Itzulpen Praktikak ikasgaia ematea egokitu izan zaidanetan, Arantxa Urretabizkaiaren Zergatik panpox nobelako pasarte bat erabili izan dut, joko handia eman izan duena. Hauxe da pasartea:

Antxon, tira, alperrontzi, ikastolara joateko ordua dela, ez gero zapatilak eta bata jantzi gabe sukaldera etorri, oraindik fresko egiten du goizetan, tira, Antxon, gaur goizago oheratu beharko duzu, ez tele eta ez ezer, bestela, egunero komeri berdina, zure ohea zuk txukundu, lagundu egin beharko diozu amatxori, bestela, ilunabarrean ez dugu jostatzeko denborarik izango.

Arantxa Urretabizkaia, Zergatik panpox, Hordago, 1979

Lehen eztabaida ikastola hitzak piztu ohi du: escuela, ikastola, colegio, cole? Eta hurrengo desadostasun sakonagorako argudioak prestatzen hasteko balio izaten du: zer egin amatxo hitzarekin? Gehienetan, bi iritzi-talde sortu ohi dira: mamá eta mamiren aldekoak, batetik, eta ama eta amatxoren aldekoak, bestetik. Eta urtetik urtera, bi joera nagusi gailentzen direla iruditu izan zait (iruditu diot, ez baitut datu objektiborik jaso nire iritzi subjektibo hau indartzeko): etxe erdaldunetan hazitako ikasleak (eskolan euskaldundutakoak, alegia) ama eta amatxoren aldekoagoak izaten dira; etxe euskaldunetan hazitakoek, aldiz, mamá eta mami hobetsi ohi dituzte.

Ikasleen arrazoiak entzunda, honela esplika liteke hautua. Jatorri erdalduneko ikasleak ohituta daude beren etxeko eguneroko gaztelerazko jardunean ama erabiltzen. Hau da, haien mundu afektiboan horixe da konbinazio normala: gaztelerazko diskurtsoan txertatuta, ama. Eta gogorskoa egiten zaie euskal herritarrak (ziur aski donostiarrak) irudikatzen dituzten nobelako ama-semeek mamáka jardutea. Etxe euskaldunetako ikasleei ere arrotza zaie amari mamá esatea, baina amari gazteleraz egitea arrotza zaien hein bertsuan. Eta, beraz, ikasle horiek beren mundu afektibotik urrun sentitzen dituztenez gazteleraz mintzo diren pertsonaiok, errazago irensten dituzte haien mamá eta mami guztiak. Inplikazio afektiborik gabe, errazagoa zaie diskurtsoaren barruko koherentzia hori onartzea.

Beste faktore eta argudio interesgarri asko ere aletu ohi dituzte ikasleek eztabaida horietan. Literatur obrari, argumentuari eta egilearen asmoei lotuak, batzuk; adibidez, zenbateraino den garrantzitsua nobelan pertsonaiak euskaldunak izatea, eta beraz zenbateraino den beharrezkoa bereizgarri hori itzulpenean ere islatzea (funtsezkoa ote da emakume protagonista euskalduna izatea edo besterik gabe XX. mendearen bigarren erdiko mendebaldar ama langile baten erretratua egin nahi izan du egileak?). Hartzaileei eta merkaturatzeari lotuak, beste batzuk: berdin jokatu beharko luke itzultzaileak Euskal Herriko erdaldunak helburu dituen itzulpen bat egin beharko balu eta mundu zabaleko gazteleradun ororentzat itzuli beharko balu? Hau da, erabaki berberak hartuko lituzke, demagun, Euskal Herriko gaztelerazko egunkari batek bere irakurleen artean euskarazko literatura ezagutzera emateko sortutako bilduma batean argitaratzekoa balitz itzulpena eta Hego Amerikako argitaletxe batean kaleratzekoa balitz?

Eta, hala ere, gogoeta horien guztien artean, ikasleak mamá eta amaren artean hautua egitera bultzatzen dituen arrazoi nagusia inplikazio afektiboa dela esango nuke. Haien esperientzia emozionala. Haien historia sentimentala. Itzultzailearen ideologiak itzulpenean eragin handia izaten duela esan ohi da. Bada, zenbaitetan itzultzailearen ondare emozionala ere oso garrantzitsua delakoan nago.

Hori esanda, uste dut argi geratu dela itzulpen ideal bakar bat ez dagoela pentsatzen dutenetakoa naizela. Ezin konta ahala faktorek bultzatzen gaituzte itzultzaile guztiok itzulpen lan bakoitzean erabaki hau edo bestea hartzera. Irizpide objektiboek zein subjektiboek mendean hartuta egiten ditugu hautuak. Eta hautuak zinez delikatuak izaten dira batzuetan.

Eskoletako saio horietan, behin eztabaida baretu denean eta denok besteen jarrera ustez ulertzera iritsi garenean, kasu nire ustez korapilatsuago bat landu dugu inoiz: Mikel Antzaren Atzerri nobelako pasarte bat. Ikasleak dokumentatu egiten dira, egileaz dakitena azaltzen diote elkarri, Interneten informazioa bilatzen dute, liburuaren kritikak irakurtzen dituzte Armiarma webgunean… Alegia, kokatu egiten dute liburua. Atzerrin, protagonistak, Mikel Antzaren alter egoak, erabaki garrantzitsu bat hartu behar du: Mexikora alde egin, paper faltsuekin bizimodu gutxi gorabehera lasaia egitera, ala Parisen geratu, ETAko kide gisa militantzia betean. Eta kinka horretan, pena du gurasoekin ezin hitz egitea:

Hain erraza litzateke orain telefonoa hartu eta gurasoenera deitzea: «Ama. Ni naiz. Ez naute atxilotu A.n. Larunbatean Prefekturan aurkezteko deialdia nuen arren Kortaturen kontzerturako gelditzea erabaki nuen, itxaron zezatela Prefekturakoek astelehenera arte. Eta gero, Iparraldeko atxiloketen berri izatean neure burua gordetzea erabaki nuen. Parisen nago babes-etxe batean. Bakarrik. Ez dakit noiz ikusiko dugun elkar berriro. Batek esan dit Mexikora joatea dudala hoberena. Zuei zer iruditzen zaizue? Hor al dago aita?».

Mikel Antza, Atzerri, Susa, 2012

 “Mamá. Soy yo. No me han detenido en A. (…) ¿A vosotros qué os parece? ¿Está papá?”.

Zuei zer iruditzen zaizue?