Gotzon Egia Goienetxea

(Hausnarketa puntu batzuk, adimen artifizialaren laguntzaz landutako itzulpenei buruz)

Makina bidezko itzulpenak

Gizakiok pentsatzeko erabiltzen dugun prozesamendu neuronala simulatzeko gaitasuna eduki arte, ordenagailuek oso itzulpen kaskarrak egiten zituzten. Orain, 2017az geroztik, ez daiteke halakorik esan: adimen artifizialean oinarritutako tresna neuronalek itzulpen egoki samarrak —batzuetan, oso egokiak!— sortzen dituzte, eta, okerrenean ere, kentzen diote itzultzaileari testu zati gehienak letraz letra idazteko lan gris eta astun hori.

Ausartuko naiz esatera: joan den mendearen azken hamarkadan, ordenagailuaz lan egiten ez zuen itzultzailea desagertzera kondenatuta zegoen bezala, XXI. mendean, tresna neuronal baten laguntzarik gabe nekez kudeatu eta bideratu daiteke itzulpengintza.

Itzultzailearen zeregina

Hori argi samar egon daitekeen arren, ez dut hain argi ikusten adimen artifizialak giza itzultzailea gero eta gehiago baztertu eta, finean, ordezteko kemena bereganatu dezakeenik. Itzultzailearen zeregina errotik aldatzen ari da —berehala joango naiz gai horretara—, ez dago zalantzarik, baina ez zait iruditzen itzultzailearen funtzio aldaketak inor ezustean harrapatuko zuenik, azken 50 urtetan etengabeko bestelakotze batean murgilduta bizi baita itzultzailea, besteak beste —eta batez ere—, teknologia aurrerabidearen eraginez. Nola esan, lanbideen artean gutxi izango dira, itzultzailea bezala, belaunaldi bakar baten lan bizialdian eskuzko idazketa > idazmakina mekanikoa > idazmakina elektrikoa > idazmakina elektronikoa > ordenagailua > ordenagailuz lagundutako itzulpena > itzulpen neuronala ibilbidearen mugarri —mugarri baino gehiago, arrakala!— bakoitzak ezarritako aldakuntza sakonetara egokitu behar izan duena.

Erne begiztara!

Esan dut: giza pentsamenduaren aztarnari jarraitzeko gaitasuna irabazi dutenean soilik, ez lehenago, ahal izan dituzte makinek itzulpen aratz eta txukunak egin.

Gizakien funtzionamendu neuronala antzeratzeko gaitasun hutsak, baina, ez die itzultzen erakutsi makinei. Izan ere, gugan bezala, makinetan ere hizkuntzak jakitea baldintza da, baina ez da aski itzulpenak egin ahal izateko: testuetatik ikasten dute makinek, testu masa erraldoiak behar dituzte. Aurrez A>B hizkuntzen norabidean itzulitako testu multzo zenbat eta handiagoak eman makinari, orduan eta hobeki ikasiko du norabide horretan itzulpen egokiak egiten.

Itzulpengintza neuronalaren hastapenetan, giza itzultzaileok aurrez egindako itzulpenak —ez bakarrik, baina batez ere— erabili ziren makinak entrenatzeko: aldizkari ofizialak, ETB1en eta ETB2ren albistegi paraleloak, eskumen librean zeuden itzulpen memoriak eta gisakoak.

Itzultzaile neuronalak hedatzen eta erabiltzen hasi zirenetik, gutxi gorabehera 2017az geroztik, testu masa handiak, oso handiak, itzuli dira ES>EU norabidean. Honez gero, beraz, pentsatzeko da egun makina neuronalen entrenamendua hobetzeko erabiltzen ari diren testu asko, gehienak ez badira, makina neuronal batek egindako itzulpen batean oinarrituta sortu izan direla. Joera hori, gainera, hasi besterik ez da egin, eta hemendik aurrera areagotu besterik ez daiteke egin, probabilitatez, itzulpen gero eta gutxiago izango baitira giza itzultzaile batek hutsetik sortutako testu batean oinarri hartutakoak.

Begien bistako arrisku bat dugu, beraz, erne ez bagaude makinak etengabe erreproduzitzen dituen hutsegite edo akatsak zuzentzeko: edo giza itzultzaileak ixten die bidea, edo makinak betikotuko ditu. Pentsa, gaurdaino itzultzaileak hizkuntzaren gainean ukan duen erantzukizuna handia izan bada, hemendik aurrera zenbaterainokoa izan daitekeen beraren funtzio kualitatiboa.

Wikipediaren adibidea

Itzulpen neuronalak errotiko aldaketa eragin dio euskal Wikipediari: editore kopuru txiki batek askoz ere ekoizpen bizkorragoa egin dezake gaur egun, makina bidez egindako itzulpenetan oinarrituta. Wikimedia Foundationek eta Elhuyar Fundazioak 2021eko urte amaieran izenpetu zuten hitzarmenari esker, ELIA izeneko itzulpen tresna neuronala integratuta dago editoreen tresnatan. Hala, artikulu bat sortu edo hobetzeko lanak askoz ere aiseago egiten ahal dira, beste hizkuntzetako artikuluetatik testuak euskaratuta.

Erne egotera behartuta dago editorea, nire ustez, makina maiz tronpatzen baita. Berriro esango dut: aurrerapen ikaragarria da, puntu zehatz batuetan makinak beti ongi egiten baitu. Esate baterako, izen propioak, leku izenak, mendeak, urteak eta datak, kopuruak eta gisakoak beti ongi ematen dituenez, ez dago arriskurik lapsus calami —edo, hobeki esanda, lapsus clavis— bat gertatzeko; pentsa, zenbateko aurrerapausoa den hori, entziklopedia batean. Era berean, esaldi deklaratibo gehienak —halakoak, pentsa daitekeen bezala, erruz dira testu entziklopedikoetan— ongi ematen ditu makinak, oro har.

Alabaina, entziklopedia batek bere-berea duen definizioaren eremuan, itzultzaile neuronalak akats sistematiko batzuk egiten ditu. Hutsegite horietako hiru dira, nire ustez, gaitzenak:

• aditza esaldiaren azken burura eramatea, SOA egituraren arabera;
• indeterminaziozko bat gehienak -a bihurtzea; eta
• zenbait zenbatzaile zehaztugabearen ordez hainbat ipintzea.

Nahasterik egon ez dadin, azaltzen ditudan adibide guztiak ELIA itzultzaile neuronalaren bidez euskaratuak dira, berariaz artikulu hau idazteko, eta inolako edizio lanik egin gabe; horrek ez du esan nahi, noski, itzulpen horiek Wikipediako artikuluetan horrela argitaratuta daudenik.

Aditzaren atzerakarga

Bistan denez, Wikipediaren artikulu guztiak definizio batekin hasten dira. Halakoetan, azaldu nahi den izaki edo gauzaren ezaugarriak guztiz era sinple eta laburrean ematea zaila izaten denez askotan, definizioa pixka bat luzatu beste biderik ez dago. Gure inguruko erdarek erlatibozko menderakuntza erabiltzen duten bezala, euskaraz beste molde batzuetara jo behar da: banaturik eman daiteke deskribapena, funtsaren aditz nagusia (gehienetan, aurkezpenezko da/izan zen soila) ahal bezain laster ipinita, eta komunztadura hutsezkoak, berriz, -a gehituak adibidez, «Afrikako zuhaixka bat da, lore gorrikoa, bizkor-bizkor hazten dena» edo «lapurtar idazle bat izan zen, bereziki antzerkia landu zuena», posposiozko erlatibo mugatuaz.

ELIA itzultzaile neuronalak, oraingoz, ez daki hori egiten, baizik, ahal duen guztietan, aditza esaldiaren azken burura eramaten du. Adibide batzuk:

ES – Un destornillador (atornillador o desatornillador) es una herramienta que se utiliza para apretar y aflojar tornillos y otros elementos de máquinas que requieren poca fuerza de apriete y que generalmente son de diámetro pequeño.	EU – Bihurkina (bihurkina edo bihurkina) torlojuak eta estutze-indar gutxi behar duten eta, oro har, diametro txikikoak diren beste makinetako elementuak estutzeko eta askatzeko erabiltzen den tresna da.
EN – Drills are commonly used in woodworking, metalworking, construction, machine tool fabrication, construction and utility projects	EU – Zulagailuak, oro har, arotz-lanetan, metalurgian, eraikuntzan, makina-erreminten fabrikazioan, eraikuntzan eta proiektu erabilgarrietan erabiltzen dira.
EN – Fire making, fire lighting or fire craft is the process of artificially starting a fire.	EU – Suteak, suteetako argiak edo su-nabea egitea sutea artifizialki hasteko prozesua da.
FR – Un cercle goudronné était un combustible composé de vieilles mèches ou de cordages usés qui étaient trempés dans du goudron, puis pliés avant d’être enroulés pour former un cercle.	EU – Asfaltozko zirkulua metxa zaharrez edo erabilitako lokarriz osatutako erregaia zen, mundrunean murgiltzen ziren eta gero tolestu egiten ziren biribilkatu aurretik, zirkulu bat osatzeko.

Definizio konplexuetan, aditza esaldiaren amaierara eramateko ahalegina hainbesterako da, ezen adibide honetan galdu egiten baitzaio bidean:

CA – La Segona República espanyola fou el règim polític democràtic que va existir a Espanya entre el 14 d’abril de 1931 (data de la proclamació de la República, en substitució de la monarquia d’Alfons XIII i el sistema de la Restauració) i l’1 d’abril de 1939 (final de la Guerra Civil espanyola i que va donar pas a la dictadura colpista del general Franco).

EU – Espainiako Bigarren Errepublika 1931ko apirilaren 14tik (Alfontso XIII.aren monarkiaren eta Berrezarkuntzaren ordez Errepublika aldarrikatu zen eguna) 1939ko apirilaren 1era (Espainiako Gerra Zibilaren amaiera eta Franco jeneralaren golpa-diktadura) bitartean Espainian izan zen erregimen politiko demokratikoa.

Bat > -a

Juan Garziak aspaldi idatzi zuen «bat erabili baino nahiago dugu hil» hura iltzaturik dauka ELIA itzultzaile neuronalak. Jakina, definizio gehienetan dago bat indeterminaziozkoa. ELIAk determinatuta ematen du ia beti:

CA – Un fogó portàtil és un fogó utilitzat per cuinar o escalfar aliments o líquids a l’aire lliure.	EU – Sukalde eramangarria janaria edo likidoak aire zabalean prestatzeko edo berotzeko erabiltzen den sutegia da.
ES – Anna Bessonova (Kiev, Ucrania; 29 de julio de 1984) es una ex gimnasta rítmica ucraniana.	EU – Anna Bessonova (Kiev, Ukraina; 1984ko uztailaren 29a) Ukrainako gimnasta erritmiko ohia da.
EN – New Orleans is a consolidated city-parish located along the Mississippi River in the southeastern region of the U.S. state of Louisiana.	EU – New Orleans hiri-parrokia finkatua da, Mississippi ibaian zehar kokatua, Luisiana estatuaren hego-ekialdean.
FR – La pression est une grandeur physique qui traduit les échanges de quantité de mouvement dans un système thermodynamique, et notamment au sein d’un solide ou d’un fluide.	EU – Presioa handitasun fisikoa da, eta higidura kantitatearen trukea sistema termodinamiko bihurtzen du, batez ere solido edo fluido batean.

Gainera, bat > -a mekanismoa, askotan, aditzaren atzerakargarekin batera konbinatzen da, emaitza ezin bihurriagoak sortzeko, aurreko ataleko adibide batzuetan ikusten den bezala. Berriro ere, esango nuke Wikipediaren definizioetarako, bat indeterminaziozkoa zedarri sendo bat dela: deskribapena banatzeko aurkezle izan daiteke, ezaugarri osagarriak erlatibozko -a gehituak bihurtuta, atzetik: «Afrikako zuhaixka bat da, lore gorrikoa, bizkor-bizkor hazten dena» edo «lapurtar idazle bat izan zen, bereziki antzerkia landu zuena».

Zenbait > hainbat

Hainbat ez dira batzuk, idatzi zuen Alfontso Mujikak foro honetan bertan, orain dela zortzi bat urte, zentzuz beteriko artikulu batean. ELIAk ez daki halakorik, modu sistematikoan bihurtzen baititu hainbat erdaretako zenbatzaile zehaztugabe gehienak:

FR – Certains d’entre eux ont ensuite été absorbés par l’Empire ottoman, tandis que d’autres bénéficièrent de divers types d’autonomie au cours des siècles.	EU – Horietako batzuk gero Otomandar Inperioak xurgatu zituen, eta beste batzuk, berriz, hainbat autonomia-motaz baliatu ziren mendeetan zehar.
EN – People trying to escape the big cities carried their antisemitic values with them, spread the ideas throughout Russia, and caused more pogroms in different regions of Russia.	EU – Hiri handietatik ihes egiten saiatzen ziren pertsonek beren balio antisemituak eramaten zituzten, ideiak Errusia osora zabaltzen zituzten, eta pogromo gehiago sortzen zituzten Errusiako hainbat eskualdetan.
ES – Diferentes máquinas de construcción: de izquierda a derecha: un buldócer, excavadoras, retroexcavadoras, cargadores frontales.	EU – Hainbat eraikuntza makina: ezkerretik eskuinera: buldaltzer bat, hondeamakinak, atzerakako hondeamakinak, aurreko kargagailuak.
CA – Diferents elements, com les terres rares, han començat a augmentar la seva demanda com a resultat de les noves tecnologies que s’estan desenvolupant actualment.	EU – Hainbat elementu, hala nola lur arraroak, eskaria handitzen hasi dira gaur egun garatzen ari diren teknologia berrien ondorioz.

Adibide honetan, itxura du ELIAk urrats bat egiten duela aurrera, interpretatuz asko direla, erdarako zenbatzaile zehaztugabeak aipatu nahi dituenak:

CA – Les pedreres entren dins d’un subtipus de mina a cel obert, obtenint principalment àrids de diversos tipus.

EU – Harrobiak aire zabaleko meatze-azpimota batean sartzen dira, eta mota askotako agregakinak lortzen dituzte, batez ere.

Itzultzailearen zeregin erabakigarria

Hiru kasu besterik ez dira, testuinguru mugatu batekoak, baina uste dut aski adierazgarriak direla, ongi ulertzeko zein erabakigarri izango den itzultzaile erneen funtzioa itzultzaile neuronalaren garaian; funtzio kapital bat, adimen artifizialaren bidez itzultzen duten makinek hobeki ikas dezaten etorkizunean.

Gotzon Egia Goienetxea

Denbora kronologikoaren eremu semantikoan subjektibitateak agintzen du. Gaur, esate baterako, ez daiteke uler, ez bada hitza erabiltzen duenaren ikuspunturik gabe, egun guztiak baitira gaur, norbaitek hala aldarrikatzen duen orduko; beste horrenbeste, atzo, bihar, orain eta abar.

Alde batetik, ikuspuntuak argitzen du hitzaren esanahi egiazkoa, baina, bestetik, denbora aipatzeko hitz batzuen hedadura zalantza gabeko xehetasunez ulertzen den bezala (atzo, gauden egunaren aurreko 24 orduetan; iaz, gauden urtearen aurreko urtean), beste batzuetan ardatz kronologikoan hartzen duten hedadura lausoa da, gutxi gorabeherakoa, xehetasun askorik gabea. Gisa horretakoak dira, besteak beste, lehen, gero edo orain.

Halakoetan, hori da, adiera guztiz xehea ez duten denbora erreferentziazko hitz horietan, graduazio batera jotzen dugu maiz, hitzaren hedadura ahal bezainbatean zehazteko: lehen, baina lehenago, lehentxeago…

Orain

Har dezagun orain, adibidez. Horra nola definitzen duen Euskaltzaindiaren Hiztegiak: «Une honetan, garai honetan». Tira, une honetan, aski zehatza dirudi, baina garai honetan… Hiztegi orokor batek ez du, agian, zehaztasun handiegitan sartu beharrik, baina esango nuke orain adberbioak denbora kronologikoaren ardatzean gutxienez lau puntu hartzen dituela, gutxienez:

• une honetan: orain da garaia;
• lehentxeago: orain etorri da (= oraintsu);
• berehala: orain esango dizut;
• garai honetan: oraingo auziak oraingo buruz zuritzen.

Adieraren xehetasun urriak behartzen du, ziur asko, orain hitza garapen bidez zehaztapena bilatzera: orain bertan (edo orain berean), oraintxe eta oraintxe bertan (edo oraintxe berean). Hiru hauek esan daiteke baliokide direla, oraintxe adberbioari Euskaltzaindiaren Hiztegiak ematen dion adierari lotuta: «Orain bertan».

Uste bat aurreratuko dizuet, baina: orain soila, muinean «hitz egiten ari garen une hau» adierazten duena, higatzen ari ote den, eta funtsezko adiera horri eutsi ezinik, garapen indargarri bat (edo gehiago) behar izatera iristen ari ote den, esan nahi duen hura adierazi ahal izateko.

Aztertu nahi izan dut nire uste horrek ba ote duen funtsik, hau da, ba ote dagoen bilakaera argirik idazle klasikoen adibideetatik gaurdaino; ezina zait, noski, kasu guzti-guztiak banan bana aztertu eta hona ekartzea, baina saiatuko naiz, klasikoetatik abiatuta, corpus kontsultagarrietatik ateratako adibideen bitartez orain – orain berean/orain bertan – oraintxe – oraintxe berean/ orain bertan multzoa aztertzen eta, ahal dela, ondorio argigarriren bat ateratzen.

Euskal Klasikoen Corpusa (EKC)

• orain hitzaren kontsulta hitza osorik eginik, 10.889 agerraldi daude, 357 liburutatik eta 145 egiletatik hartuak. Adibideen gainbegiratu batek erakusten du hitzaren adiera —aho batez, esango nuke— ardatz kronologikoaren aipatutako lau puntu ohiko edo tradizionaletan dagoela (une honetan, lehentxeago, berehala edo garai honetan).
• orain berean hitzen kontsulta hitza osorik eginik, 1. eta 2. posizioan, 8 agerraldi besterik ez daude, 3 liburutatik eta 3 egiletatik jasoak; guztiak, XIX. mendetik aurrerakoak. Adiera beti dute une honetantxe, berehala, adibide honetan ikusten ahal den bezala: «Badakigu, beraz, bihar zer gertatuko den gure Iruña hontan, hortakotz orain berean emanen dugu manua, jende guziak ihes egin dezala hiritik, duenak duenarekin» (Pierres Larzabal).
• orain bertan hitzen kontsulta hitza osorik eginik, 1. eta 2. posizioan, 122 agerraldi daude, 41 liburutatik eta 22 egiletatik bilduak; guztiak, XVIII. mendearen bukaeratik aurrerakoak. Adiera beti dute une honetantxe, berehala, adibide honetan ikusten ahal den bezala: «Nahi diat orain bertan eman diezadan platean Ioanes Baptistaren burua» (Joanes Leizarraga).
• oraintxe hitzaren kontsulta hitza osorik eginik, 787 agerraldi daude, 179 liburutatik eta 76 egiletatik hartuak. Bistan da askoz ere gutxiago erabili zela klasikoen artean, orain soila baino. Gainera, adibiderik ia ez dago XVIII. mendera bitarte. Gehientsuenetan, esango nuke, adiera orain indartu batena besterik ez dela, hau da, ez da une honetantxe, berehala, baizik orain soil bat, adibide honetan ikusten ahal den bezala: «Arana Goiri tar Sabinek sorturiko abertzaletasuna, oraintxe, gure egunetan, aurrerakada izugarria egiten ari da» (Pablo Fermin Irigarai, Larreko).
• oraintxe bertan hitzen kontsulta hitza osorik eginik, 1. eta 2. posizioan, 68 agerraldi daude, 30 liburutatik eta 20 egiletatik jasoak; guztiak, XIX. mendearen ostekoak. Denak, une honetantxe, berehala adierakoak dira, adibide hauetan ikusten den gisan: «Diot, Joanes nere anaia ta nik Flamendarrak oraintxe bertan ikusi ditugula beren ontzian sartzen besoetan zaramaten zama luze bezalako batekiñ» (Pierre Lhnade); «Baina fraile joan? Oraintxe bertan, etxekoak marru gorrian utzita bada ere» (Xabier Lizardi).

Labur, esan daiteke idazle klasikoen artean orain eta oraintxe erabili zirela, adiera berarekin, une honetan, garai honetan adierazteko. Aldiz, aldaera indartuak (orain berean, orain bertan, oraintxe bertan) berriagoak dira eta une honetantxe, berehala adiera gordetzen dute, orobat, klasikoengan.

Ereduzko Prosa Dinamikoa (EPD)

• orain hitzaren kontsulta hitza eginik, 18.665 agerraldi daude, 183 liburutatik eta 4.175 prentsa artikulutatik hartuak. Adibideen gainbegiratu batez esan daiteke adiera beti ardatz kronologikoaren aipatutako lau puntu ohiko edo tradizionaletan dagoela (une honetan, lehentxeago, berehala edo garai honetan).
• orain berean hitzen kontsulta hitza eginik, 1. eta 2. posizioan, agerraldi bakarra dago, liburu batetik jasoa. Adiera du une honetantxe, berehala: «Orain berean ere korrika ari dadin nahi dut» (Irene Sola, Joxan Elosegi). Esan beharrik ez dago, itzulpen liburu bat da.
• orain bertan hitzen kontsulta hitza eginik, 1. eta 2. posizioan, 34 agerraldi daude, 3 liburutatik eta 14 prentsa artikulutatik jasoak. Albo batera utzita denbora kronologikoa aipatzen ez duten esamoldeak (adibidez, «orain bertan behera geratu da deialdi hori», «orain bertan daudela ikusirik» eta gisakoak), adibide gehienetan, berdin liburuetakoak edo prentsakoak, adiera orain indartu batena besterik ez da, hau da, ez da une honetantxe, berehala, baizik orain soil bat. Horren lekuko: «orain bertan ez dago estatu berria sortzeko baldintza teknikorik» (Berria), «konstituzioan aldaketak egingo dituzte orain bertan legezkoa ez den galdeketa hori posible izan dadin» (Berria) edo «1.350 inguru gaude orain bertan izena emanda» (Berria).
• oraintxe hitzaren kontsulta hitza eginik, 568 agerraldi daude, 52 liburutatik eta 198 prentsa artikulutatik jasoak. Oro har, adiera orain indartu batena dela esango nuke, bereziki prentsa artikuluetan, «Autogintzaren sektorea dudaz beteta dago oraintxe» (Berria), esate baterako; baina ez dira falta une honetantxe, berehala adiera duten aleak, proportzioz askoz gehiago liburuetan, adibidez: «Oraintxe deituko diot —erantzun nuen» (Emily Brontë, Irene Aldasoro) edo «Oraintxe atera diagu labetik!» (Nikolas Kazantzakis, Luis Berrizbeitia).
• oraintxe bertan hitzen kontsulta hitza eginik, 1. eta 2. posizioan, 528 agerraldi daude, 77 liburutatik eta 65 prentsa artikulutatik jasoak. Prentsako adibideetan, esango nuke, orobat, adiera ez dela, inola ere, une honetantxe, berehala, baizik orain soil batena; esate baterako: «Oraintxe bertan bake prozesua geldirik dago» (Berria), «Eibarreko jokalaria naiz oraintxe bertan, eta burua hemen daukat» (Berria) edo «Oraintxe bertan etsai bera dugu denok: COVID-19a» (Berria). Liburuetatik jasotako adibideetan, alderantziz, ugariagoak ez ezik gehiengo dira une honetantxe, berehala adierakoak: «Nik oraintxe bertan kobratu behar dut, segituan» (Joxemari Iturralde), «Isildu oraintxe bertan!» (Emily Brontë, Irene Aldasoro) edo «Oraintxe bertan abiatu eta gau osoan ibiltzeko moduan zara?» (Robert Louis Stevenson, Xabier Olarra). Berriro ere, liburuen adibide gehienak itzulitako liburuetatik datoz.

Laburtuta, ematen du gaur egungo erabileran orain bertan eta oraintxe bertan moldeak orain soilaren eremu semantikora lerratzen ari direla —bereziki eta modu orokortuan, dirudienez, hedabideen erabileran—, eta galtzen, orobat, klasikoen artean ia aho batez zeukaten adiera, une honetantxe, berehala.

Oharra

Euskaltzaindiaren «Jagonet galde-erantzunak» kontsulta zerbitzuan bi erantzun daude, gai honen ingurukoak:

• Denbora adieraztea: oraintxe/orain (oraintxe/orain ez daukat hori ikusteko gogorik).
  Galdera: Zuzena al da Oraintxe ez daukat hori ikusteko gogorik, ala orain beharko luke?
• Denbora adieraztea: orain bertan / oraintxe bertan.
  Galdera: Forma bi hauen artean, orain bertan / oraintxe bertan, zein da zuzena?

Alabaina, galderen gaia zehazki formen zuzentasuna zenez, bi erantzunotan hitzen edo esamoldeen alderdi hori besterik ez da jorratzen, esanahiaren edo adieren arloan sartu gabe. Horren ondorioz, ez dute argirik ematen artikulu honek aztertu nahi duen eremuan.

Gotzon Egia Goienetxea

Munduaren beste muturrean ez izatera, berripaperetan maizago izango genuen haren aipu. Kasu berezia da berea, hemimeliaren gaitza zekarren jaiotzetik, umetan bi zangoak moztu behar izan zizkioten belaunetik behera, protesi ikusgarriekin lehiatzera behartu zen, lasterka. Ohore neurriz gaindikoa lortzera iritsi zen Oscar Pistorius hegoafrikarra: 2011ko Olinpiar Jokoetan atleta normalekin lehiatu zen, zilarrezko domina bat paparreratzera heldu zen, 400 m txandakako hegoafrikar taldearen partaide.

Hedabideen ospeak apartuta, beltzen nagusigoan zuri gutxi batzuentzat erreserbatutako bizitza zeraman Pretorian: Reeva Steenkamp modelo ezagunarekin bizi zen, gated community esklusibo batean, elkarrizketa, ekintza karitatetsu eta festa dotoreen gurpilean. Dena eten zen arte, 2013ko otsailaren 14eko gauean, Pistoriusek tiroz hil zuenean Steenkamp. Lapurren bat somatu zuela komunean, atea ireki gabe tiro egin zuela… gauza ziur bakarra hilotza.

Epaiketara auzoak deitu dituzte lekuko, gau hartan entzun zutenaz deklaratzera. Beltzik ez dago horien artean, segurki, bai ordea herbeheretar kolonoen oinordeko afrikaans hitz egiten duten zuri aberatsak. Epaiketan interpreteak ezarri dituzte, denek ingelesez jakin arren bakoitzak bere ama hizkuntzan mintzatzerik izan dezan. Hasi da deklaratzen Michelle Burger afrikaansez, etenka, irudiz interpretearen jardunagatik. Hitz batean trabatu dira gauzak. Tiroak entzun ziren gau hartan, deurmekaar zegoela esan du Burgerrek; confused itzuli du ingelesez. Pistoriusen abokatuak horri heldu dio, benetan nahasirik ote zegoen, entzun zuena ongi identifikatzeko gai ote zen une hartan. Ez, nahasirik ez, artega, kezkaturik, goganbehartuta; interpretearen akatsa, ñabardura ongi ez bereiztea.

Thokozile Masipa epaileak arazorik ote duen galdetuta, interpretearen gainetik jartzeko zalantzarik ez du izan:

She is interpreting what I am saying. Some of the words are not what I am saying and then I am correcting in English

Erabaki dezala erantzun dio emakume epaile beltzak: nahi badu, ingelesez egin dezala. Afrikaansez jarraitzea erabaki du Burguerrek.

Interpretearen akatsa haizatu dute Hegoafrikako hedabide ingeles guztiek, aho batez, enegarrengo lost in translation atal bat osatu nahirik.

Hizkuntza aniztasunaren errespetuzko ikuspen eder bat, esango nuke, 11 hizkuntza ofizial dituen Hegoafrika berrian.

Gotzon Egia Goienetxea

Makina bidez egindako itzulpenak 60 urte bete ditu berriki: 1954ko urtarrilaren 7an, IBM 701 konputagailua erabili zuten Georgetown-go Unibertsitatean, errusiera transliteratutik ingelesera bihurtzeko 60 bat esaldi. Goiburuko esaldia («Hizketaren bitartez adierazten ditugu pentsamenduak») izan zen horietako bat, egunkariek gehien zabaldu zutena, esperimentu haren kronika suharretan. Pasadizoa gogora ekartzen zuen @natalykelly blogariak iragan astean, Why Machines Alone Cannot Solve the World’s Translation Problem (Zergatik makinek bakarrik ezin dioten buru egin munduaren itzulpen arazoari) artikuluan.

Lasterraldi batean murgildu ziren, harrez geroztik, ingeniari asko, eta hizkuntzalari batzuk, makinei itzulpengintza irakatsi nahian, gizaki itzultzaileen lekua har zezaten albait lasterren. Lantegia ez zen uste bezain erraza, itxura guztien arabera. Sei hamarraldi eta gero, behin-behineko bilan bat egin nahi nuke, euskal itzultzaileok izan dugun jarreraz.

Onberegiak izan gara makinek egindako itzulpenekin, eta, egia esateko, ez dut ulertzen zergatik. Gizaki itzultzailearen emaitzak estu hartzen ditugun neurri berean barkatzen dizkiegu era guztietako akatsak, oinarrizkoenak izanda ere, makina itzultzaileei.

Adibidez, Eusko Jaurlaritzaren finantzaketaz 2008an garatutako itzultzaile automatikoari (sic) eskatuko diogu esaldi soil bat itzultzea gaztelaniatik euskarara:

es: Miren tiene las llaves en el bolsillo
eu: Begira dezaten du sakelako giltzak

SVO egitura ezin sinpleago bat ez da ulertzeko gai; bai, ohartzen naiz, Miren aditza izan daitekeela gaztelaniaz, baina kasu horretan koma batek bakartuko luke, eta, koma hori idatzita ere, emaitza ez da hobea, baizik are aldrebesagoa.

Barkaberak izan gara makinekin, sobera eta larregi, gizakiekin zorrotz izan garen bitartean. Konfiantza gehiegi ipini dugu makina itzultzaileetan, ikusi besterik ez dago zenbat diru publiko eman dugun horretara, akatsez beteriko emaitzak jaso arren, behin eta berriro. Aski da argudio aringarriez: itzulpengintza oso konplexua dela ez zuten ingeniariek deskubritu, hori itzultzaileek bagenekien aspaldi, nihil novum sub sole alde horretatik.

Mito batetik abiatu zen makina bidezko itzulpena, eta hortik atera ezinik dabil beti: itzultzaile izateko aski dela jatorrizko eta xede hizkuntzak ongi jakitea. Ez, jakina, gizaki elebidun perfektuenetan frogatzen ahal dugun bezala, ez da aski hizkuntzak ongi jakitea; hizkuntzen ertzak –Atxagak zioen bezala– elkartzeko zubia behar da, itzulpengintzaren langintza eta arte konplexua, alegia.

Gotzon Egia Goienetxea

Aspaldi, @luistxo Fernandez adiskideari entzun nion (edo irakurri? ahaztuta nago) ItzuL zerrenda dela posta sare profesional aktibo eta eraginkorrena Euskal Herrian, ez bakarrik euskaraz aritzen diren posta zerrenden artean, baizik ere erdaraz aritzen direnen aldean.

Joan den abenduaren 8an 15 urte bete dituenez, bizirik eta osasuntsu, nahi nuke euskal itzultzaileen lan tresna profesional honen zenbakiekin pixka bat jolastu.

«Zenbakiek xarmatu egiten naute batzuetan –idatzi zuen behin Mark Twainek–, bereziki neronek moldatu behar ditudanean, halakoetan Disraeliren esaldia zuzen eta indartsu etortzen baitzait gogora: “Hiru gezur mota dago: gezurrak, gezur hutsak, eta estatistikak”». Otoi, ez hartu, beraz, hitzez hitz segidan datozenak.

Zer aukera daukazu erantzunen bat jasotzeko ItzuL posta zerrendara galdera bat bidaltzen baduzu? Zerrendan apur bat ibili denak badaki galdera oso gutxi gelditzen dela erantzunen bat jaso gabe; denetarako irtenbideak aurkitzen dira, gaitz da topatzea zerrendan argitzen ez den korapilorik edo ezkutuko daturik. Ederki, baina badago zenbakitan jartzerik zerrendaren eraginkortasun maila?

Horixe egiten saiatuko naiz: hartu ditut azken bost urteetan (2008-2013) martxoan, ekainean eta urrian ItzuL zerrendara bidalitako mezu guztiak, erantzun tasa aurkitzeko. Hil horiek hartu ditut, urterik urte, itzultzaileon lanaren erakusgarri izan daitezkeelakoan, opor garai eta bestelako gorabeheretatik libre.

Esandako hamabost hilabeteotan, 2.506 mezu gurutzatu ditugu ItzuLen; batez beste, hilean 167,07 mezu, zehazki esateko.

Galderak, zalantzak edo laguntza eskeak, nolabaiteko erantzunen baten itxaropenetan bidalitako mezuak, alegia, 546 izan dira. Horien artean, erantzun batere gabekoak 40 izan dira; baina den-denak ez genituzke galdera erantzunen bat eskatzen duten horietakotzat hartu behar: 29 informazio emate hutsak, edo zerrendaren administrazio kontuak (proba, barkatu, harpidetza kendu nahi dut…) dira. Garbi, 11 galdera gelditu dira guztiz umezurtz. Gainera, galderei emandako erantzunak 1.960 mezu izan direla kontuan hartuta…

Ondorioa argi dago: ItzuL posta zerrendara galdera bat bidaltzen duenak % 97,99 probabilitate dauka 3,6 erantzun jasotzeko. Esan daiteke hori dela ItzuLen eraginkortasun tasa.

Azken bitxikeria bat. Kontuan hartu ditudan 15 hilabeteotan erantzun gehien jaso duten galderak izan dira:

• Zer liburu ari gara irakurtzen?  (2012-10-07) 77 erantzun.
• Copago (2012-06-04) 54 erantzun.

Gotzon Egia Goienetxea

Erantzukizun ederra leporatu zigun itzultzaileoi Bernardo Atxagak: «euskararen auzia itzulpenaren auzia da». Euskaltegien ikasturte hasieran, HABEren deiak jakin-mina piztuta, idazlea aingurez eta kortxoez entzutera inguratu nintzen Gasteizera, baina arrantza tresnak gutxi aipatu zituen, zeharka besterik ez. Aldiz, itzultzaileak izan zituen ekuazio baten itxura duen tesiaren hornigai.

Irakur ezazue, plazer baduzue, edo entzun, begiak gehiegi nekatu gabe, Atxagaren hitzaldia, hitzez hitz, HABEren Ikasbil.net webgune ezin aberatsagoan.

Labur esateko: zubiaren metafora, hainbestetan erabili izan dena itzultzaileen zeregina irudikatzeko, hartzen du Atxagak. Zubiaren alde batera, esparru txiki bat, mugatua, euskararena ikusten du; bestera, berriz, erdaren eremu landu azkengabea. Bi esparru horien arteko lotura, zubia, itzulpenak egiten du; horregatik:

Zubi horrek ondo lan egiten baldin badu eta alde batetik ekarri beharrekoa bestera ondo ekartzen baldin badu, euskara ondo ibiliko da, gure hizkuntzak etorkizuna izango du.

Uler beza irakurleak: zubi horrek ez badu lana ongi egiten, kaput, akabo, euskara ez da ongi ibiliko, etorkizun laburra iragartzen ahal zaio. Izan ere, Atxagaren irudiko, zubiaren norabide batean doaz, batez ere, gauzak:

Euskal Herriko udaletxeek, Aldundiek, erakunde guztiek dokumentu bat kanporatzen duten guztietan, dela ura eta garraioaren inguruko ohar bat, dela akta bat, dela zernahi, hori da testu itzuli bat. Ez da berez. Ez da sortzez. Ez da abiapuntutik, ab ovo, ez da euskalduna. Gogoan hartu behar duzue baita ere gure eskoletan, txikientzako eskoletan, gazteentzako eskoletan, unibertsitatean, (…) hizkuntzaren erabilera ia dena, itzulpena da. Beste hizkuntza batetik ekarri da euskarara. Alegia, zubia zeharkatu behar izan du.

Are eta gehiago, ekuazio moduko bat egiten berriro: «Beraz, berriro esanda, euskara idatzia, edo irakurria, berdin euskara itzulia».

Itzultzaileen lana ona izango den segurantza izateko bide batzuk ere ikusten ditu idazleak, araudi bat irudikatzen du, itzultzaileek bete beharrekoa. Bat: itzulpenak sinatu egin behar dira, itzultzaileak erantzukizuna hartu behar du, idazleak egiten duen eran. Bi: itzulpenek edizio lan bat, zuzenketa bat behar dute. Hiru: itzultzaileek elkarrekin lan egin behar dute. Lau: itzulpengintzaren ardura goi-maila instituzionalean hartu behar du gobernuak. Eta bost: itzultzaileen ahaleginari etekin hobea atera behar zaio:

Eskema da: udaletxean, nonbait, baita herri euskaldunetan ere, egiten da dena erdaraz eta gero hori itzuli egiten da, eta hor daude, itzultzaileak itzultzen. Ez dakit, (…) wikipedia itzultzen jarriko bagenitu aktak egiten dituzten guzti horiek, ez al litzateke askozaz ere leku egokiagoa, askozaz ere toki emankorragoa?

Ez dakit, zientzia zehatzetatik urrun ikusi dut itzulpengintza beti, esango nuke zientziatik edo metodotik duen bezainbatean duela artetik eta eskulangintzatik. Aurkikuntza handirik ez da esatea itzulpen batzuk, asko agian, oker edo gaizki egin izan direla euskarara; alderantzizkoa, zuzen eta ongi, ere ez. Aukera teoriko ugariren artean, hautu zehatzen oreka zaila etengabe berdintzea du itzultzaileak lana. Erraz du, erraz duen bezala, tronpatzea, hanka sartzea, oker edo ezlekuan hautatzea, ulermena erratzea. Etsaiaren itzala begipean duela lan egitera ohituta dagoela esango nuke.

Ederki, hori dena esanda, uste dut esan behar dela baita ere euskara modernoaren garamena ez daitekeela osorik uler, ez bada itzultzaileen lan sistematiko, jarraiki eta grinaz betetakoa gogoan izan gabe. Ez erabilera ofizialetan (udalak…), ez, gutxiago, hezkuntzaren munduan; zer esanik ez, literaturan.

Zuei ez nizueke esan behar, badakizue ongi: ez dut ezagutzen beste lanbiderik, herri honetan, elkarturik lan egiteko tresna berariazko, ongi hedatu eta hain aktibo bat duenik, euskal itzultzaileok dugun ItzuL posta zerrendaren aldean; ezta gaztelaniaz edo frantsesez ere!

Mintzagai luzea du Atxagaren hitzaldiak, proposamen zehatzak tartean. Uste dut ez genukeela kalterik plaza honetan debate pixka bat eginda.

Gotzon Egia Goienetxea

Corpus elebidun edo eleaniztunen garapena, horra hizkuntza teknologien beste emaitza ikusgarri bat. Funtsean, itzultzaileek egindako lanari jakintza etekin bat ateratzeko tresnak dira corpus elebidun edo eleaniztunak: corpus paraleloak dira, bi zutabe edo gehiagotan antolatuak (hizkuntza kopuruen arabera), non testu multzo (edo segmentu) bakoitza aldameneko(ar)en itzulpena baita.

Hurbileko adibide batez argiago ikusiko duzue: Gipuzkoako Foru Aldundiak landutako itzulpenen datu basea. Izatez TMX formatu estandarra duten itzulpen memoriak (es<>eu), corpus lerrokatu edo paralelo baten formatuaz erakusten dira. Bilaketak egin daitezke, galdetutako terminoak jatorrizko dokumentuetan kokatuak ikus daitezke, eta —itzultzailearen ikuspegitik, erabilgarriena— itzulpen memoriak sortu eta norberaren ordenagailura esportatu daitezke. Kontuan izateko eragozpen bat du, dena dela: jatorrizko segmentuen datu pribatuak ezkutatuta daude, benetako datuen ordez  beti letra edo zenbaki berak ipinita.

Nazioarteko erakundeei lotuta sortu izan dira —ulergarria da— corpus eleaniztunak. Hiru adibide, ezagunen artean:

• Vienna INternet Terminology And Reference System (VINTARS): Nazio Batuen termino, izenburu eta siglen itzulpenak gorde eta kudeatzeko on-line aplikazio bat da. Kontsultaren interfazea argiegia ez bada ere, erakundearen sei hizkuntza ofizialetan (en, fr, es, ru, cn, ar) eskaintzen ditu emaitzak.
• JRC-Acquis Communautaire: Europako Batasunaren lege multzo osoaren corpusa da. Ez du on-line kontsultatzeko aukerarik ematen, baina corpusa osorik eskuratu daiteke, hizkuntza ofizial bakoitzaren arabera, edo hizkuntza horien konbinaketa guztien corpus elebidun paraleloak eskuratu daitezke.
• Europako Parlamentuaren aktak: Acquis Communautaire-ren tankeran, corpus elebidun paraleloak eskura daitezke, nahiz ez dauden hizkuntza konbinazio guztiak.

Corpus elebidunak sortzeko beste begiratu bat da, norberaren baratzeko datuak eskaini ordez, testuak Internetetik ateratzea. Izan ere, sarean testu elebidun edo eleaniztun asko dago, profesionalek itzuliak. Testu masa erraldoi horiek eskuratu, lerrokatu (hizkuntza bakoitzeko segmentu baliokideak parez pare jarri) eta, teknologia eraginkorrak erabiliz, on-line bilatu eta ustiatzeko aukerak garabide indartsu eta azkarra ezagutzen ari dira. Open source munduan, saio eder bat sortu dute, OPUS… the open parallel corpus izenaz. Suediako unibertsitate baten laguntzaz, eta kode irekiko webguneen soiltasun erdi hippie batez, corpus multzo handi baten gainean bilaketak egiteko eta datuak eskuratzeko aukera asko eskaintzen ditu. Corpus ikaragarri batez ez izan arren, euskara ere eskaintzen du aukeren artean.

Testuak saretik eskuratzen ditu, baita ere, Linguee bilatzaileak, baina bilaketarako hiztegi indartsu batekin konbinatuta eta, batez ere, teknologia oso modu eraginkorrean erabilita. Bilatzaile itxura erabatekoa du, interfaze soil eta garbi batez. Jatorriz Alemanian sortua zenez, alemanetik abiatu zen, baina gaur egun ingelesa, frantsesa, gaztelania, eta portugesa eskaintzen ditu hizkuntza konbinazioetan. Hazkunde azkarra izaten ari da, 100 milioi inguru itzulpen unitate jasotzen baititu dagoenekoz, webgune profesionaletatik, EBren lege iturrietatik eta patenteetatik hartuak.

Amaitzeko, esparru profesionalez kanpo sortutako bitxikeria bat: Sopelako parroko Jose Antonio Pagolak homilien corpus bat eskaintzen du bere webgunean. Testuak bata bestearen atzetik ageri dira, soil, lerrokatu gabe, baina batzuk txineraz ere bai!

Gotzon Egia Goienetxea

Itzulpengintzaren bide berrietan aurrera egiteko aukerak aipatu nituen izen bereko aurreko atal batean, itzultzaileak, hizkuntzalariak eta ingeniariak biltzen direnean itzulpengintzari bideak errazteko xedera.

Eztabaidara ekarri nahi nituzke, oraingoan, itzultzaileon eta teknologiaren arteko harreman terminologikoak eta, orobat, itzultzaileok horren aurrean erakusten ditugun jarrerak. Gauzak nola izendatzen diren garrantzizkoa dela ongi daki itzultzaileak, beste inork baino hobeto, agian; izendapenak arbitrarioak izaten baitira gehienetan, oso gutxitan neutroak.

Har dezagun itzulpen automatikoa. Izendapen horren barruan ulertu izan dugu, XX. mendearen erdiaz geroztik:

Definizio bat: «iturburu-hizkuntzako testu batetik abiatuta helburu-hizkuntzako testu (ia) baliokide bat lortzea makina bat erabilita», Wikipediak Itzulpengintza automatikoa sarreran ematen duena hitzez hitz hartuta. Artikulu landua da, esan nahi dut ez dela Wikipediaren labur beharrez horietako bat. Ez bakarrik da artikulu landu bat, baizik ere Wikipediako kategoria oso bat.

Izendapen labaingarria, itzulpen eta automatiko horrela, besterik gabe, lotzea. Iruditzen zait ilusio bat gizentzen duela, itzulpengintza balitz bezala mekanismo automatizagarri bat. Izan ere, itzulpen automatikoa baldin badago, itzulpenak (oraingoz, ez dio axola nolako itzulpenak diren) automatikoki egin badaitezke, baldintzatik derrigortasunera hurbil da urratsa: itzulpenak ez bakarrik egin daitezke, baizik egin behar dira automatikoki. Labur, itzulpenak automatikoki egiten dira, horrela, subjektu inpertsonal batez. Itzultzaile orok dakienean, aldiz, itzulpen eta automatiko direla oximoron handi bat: baldin bada itzulpen, ez da automatiko; eta, alderantziz, automatiko bada, ez da itzulpen.

Ingelesez begiratzen badugu Wikipediaren artikulua, Machine translation aurkitzen dugu. Makinak egindako itzulpena: lilura baten ispilua berriro, iraultza industrialetik zainetaraino errotua dugun miresmen bat, makinak ez baitu huts egiten. Behar da, bakarrik, makina ongi eratua eta doitua izatea. Hori lortuz gero, makinak ez du behin ere kale egiten; itzultzaileak bai, makinak ez.

Horrela, itzulpengintza lotzen badugu, ñabardura gabe, makinaren zehaztasun automatikoarekin, elikatzen ari gara jende gehienaren ezjakintasuna gure lanbideaz. Ekuazio errazei ematen diegu bide: gizakiak egindako itzulpengintza da lan astun, luze, garesti eta eztabaidagarri bat; makinak egindako itzulpen automatikoa da gauza arin, merke (doan!) eta berehalako bat, bere inperfekzio guztiekin bada ere. Dena zaku berean, Wikipediak egiten duen moduan, Itzulpengintza automatikoa kategoriaren azpian jarrita Itzulpen memoria artikulua (hau marka, OpenMT-2 wikiproiektuaren barnean gizakien partaidetzarik gabe itzulia!) edo OmegaT ordenagailuz lagundutako itzulpen sistema. Dena aska beretik jan dezagun, gizakiaren ukiturik gabeko itzulpengintza bezala, itzultzaileari laguntzeko sortutako tresna informatikoak.

Nahasbide horrek kalte besterik ez dio egiten itzulpengintzari, bere (g)izatasuna ezkutatzearekin batera, teknologia inkamikarien sorora lerratzen baitu. Esan dezagun argi: gauza bat dira itzulpengintzaren lagungarriak, garai bateko paperezko hiztegiak bezala, ordenagailuz lagundutako itzulpen tresnak; eta beste gauza bat, ordenagailuak sortutako itzulpenak. Horrela esatea hobe, @natalykelly-k aspaldi ez dela proposatzen zuen eran. Erraz ulertzen da; zehazki esaten da ordenagailu batek sortu duela itzulpena, ez gizakiak; ordenagailuak sortu egiten du, prozesu konplexu bat behar du, ez dago automatismorik. Oharpen itxura du esaldiak, esaten ariko bagina bezala: «erne, itzulpen hori ordenagailu batek sortu du, ez itzultzaile batek».

Gotzon Egia Goienetxea

Itzultzailearen etsai gaiztoena –irakurri nion aspaldi arkitekturako testuetan aditu den frantses itzultzaile bati– ez da fakturaren bat ordaintzea ahazten duen bezeroa; ez dira kalitateaz batere arduratu gabe gaizki ordaintzen duten agentzia horiek; are gutxiago omen da lanerako epe beti laburregia. Ez, itzultzailearen benetako etsaia itzultzaile ustekoa da.

Itzultzaile usteko hori elebiduna da noski, itzulpengintza hobbytzat hartzen du, ez du ezagutzen zer ote den fideltasuna, ez da halako txikikeriatan trabaturik gelditzen, gutxiago kezkatzen.

Itzultzaile ustekoen paradisua –gure arkitekto itzultzaileari sinestera– Interneten dago, Wikipedia da, oso atzean utzi gabe, baina, hedabide, blog eta webgune asko.

Nire artean diot, galdetzen hasita, nor ote den, euskal itzulpengintzan, itzultzaile-itzultzaile, eta nor itzultzaile ustekoa, sasikoa (edo interpretea, noski). Non dauden eta nolakoak diren gure lanbidearen perimetroak, jakin eta ebatzi dezagun itzulpengintzan ari den bat profesionala dela, eta beste bat, berriz, outsiderra. Perimetro horri marrak aski lauso eta itxuragabeak ikusten dizkiot, alde batetik; eta zalantzaz beteak, besterik.

Itzulpengintza eta interpretazio ikasketak egindako hamar promozio atera dira, honezkero, Euskal Herriko Unibertsitatetik, kontuak ez baditu gaizki eginak. Berariaz landutako ikasketa ofizialak ditugunez, aitzakiarik ez genuke behar uste izateko titulazio horren jabeak direla, berez eta eskubidez, itzultzaile profesional izatera deituak. Jakina, lanbidearen muga-barruak hain zorrozki definituz gero, bistan da kanpoan utziko genituzkeela eskola eta ibilbide luzeeneko itzultzaile benetan praktikante eta aurrendari gehienak.

Zalantza-auzi horrek iraungo du oraindik urte batzuetan, noski, baina epemuga ezagunik gabe libre eta zabalik gelditzea itzultzaile izateko (esku)bidea, norberaren eginahalean, trebetasunetan eta aukeretan saiatze hutsaren truke, hartarako ikasketa –eta titulazio– berezirik behar izan gabe, iruditzen zait itzultzaile lanbidearen teilatura etengabe harrika aritzea dela.

Itzultzaile profesionalen estatusa arautzeko, unibertsitate ikasketetan gurea baino bide luzeagoa egina duten herrialdeetan, egiaztatutako esperientzia izan daiteke, besteak beste, titulazio ofiziala ordezteko modu bat:

Itzultzaile eta interprete asko lanbide honetara zeharbidetik iritsi izanak erakusten du ez dagoela trebakuntza eredu bakarrik, eta unibertsitateak ezin litezkeela mota guztietako itzultzaile edo interpreteen iturri izan.

J.C. Sager, Itzultzaile profesionalentzako azterketa profesionalak

Gehiago hitz egin behar lukete auzi honetaz, batik bat itzulpengintzaren irakaskuntzan ari diren profesionalek, eta, oro har, lanbidearen ertz guztietan ari diren itzultzaile tituludun nahiz titulu gabeek. Itzulpengintzaren eta interpretazioaren barruti batzuetan titulu bidezko araubide bat aise onartzen dugun eran –zinpekoez ari naiz– agian besteetan ere jardun profesionalak eta amateurrak bereizteko garaia heltzen ari da, apurka-apurka.

Gotzon Egia Goienetxea

Ken dezagun, aurrera baino lehen, zalantza hori gure gainetik: itzulpenak, itzulpen onak, gizakiok egiten dituzte, ez makinek. Zer esanik ez, interpretazio onak, gizaki interpreteek egiten dituzte.

Bainaka hasi gabe, baina, aitor dezagun saio asko egin direla ordenagailuak itzultzaile lanetan jartzeko. Aurrerabidea galanki hobetzera iritsi dira hizkuntzalariak eta ingeniariak elkar hartuta, egia da hori, tresna ugari dira sarean, hizkuntza batetik bestera esaldiak zehaztasun handi samarrez aldatzeko gai direnak. Adibide ziur aski ezagunenak euskara ere jasotzen du hizkuntzen eskaintza luzean: Google Translate. Esaldi lau gehienak txukun ematen ditu, esanahia ulertzeko adina; aski, agian, esamoldea à la lettre itzultzea ezinbestekoa ez denean.

Alabaina, teknologia itzulpengintzarekin ­(eta, garabidez, ahozko hizkuntzaren interpretazioarekin) konbinatzen denean, bide berrietan abiatzeko aukerak zabaltzen zaizkio gure lanbideari.

Urrutira gabe, gertuko adibide bat, Dualia etxearena, Arrasaten. Interpretazioak telefono bidez eta denbora errealean eskaintzen ditu, 51 hizkuntzatan: telefonoaren alde batean A hizkuntzan esandakoa, B hizkuntzan entzuten da beste aldean, Dualiarenetik igaro ostean. Teknologiak laguntzen du, pertsonak dira interpretatzen, noski.

Aukera bihurrituagoak eratzeko sormena erakusten du Will Powell britainiar teknologoak. Google Glass proiektuan oinarri harturik, Vuzix betaurrekoak, Raspberry pi miniordenagailuak eta beste elementu arrunt batzuk konbinatuta, hizkuntza banatan ari diren bi pertsonen arteko solasa aldi berean itzuli eta azpidatzi gisa erakusten du betaurreko adimendunetan, Projet Glass izeneko esperimentuan.

Xedez eta hedaduraz, ausartagorik ere bada, adibidez Luis von Ahn guatemalarra; ikertzaile ospetsua da, besteak beste, Interneteko formularioetan ordenagailuei bidea oztopatzeko captcha ezagunen asmatzaileetako bat. Orain, proiektu handizale bat du esku artean: Duolingo, Internet osorik itzultzea, gratis et amore hominis, hizkuntza bat doan ikasteko aukeraren truke. Irudi luke asmo guztiz burugabe bat dela, baina erne, hiztun ugari duten hizkuntzen kasuan, hizkuntza bat ikasteko amuari heltzen diotenen kopurua atalase mailara heltzen bada.

Poetak esana: bide berriak? Bide guztiak!