Erakusle-festa

Alfontso Mujika

Jainkoak Sinai mendian Moisesi hamar aginduak nola, euskara batuaren aginduak eman zizkigun Koldo Mitxelenak 1968an. Baina, Mitxelena ez baitzen jainkoa, ezin izan zuen dena zehaztu. Morfologiari buruz ziharduela, honela idatzita utzi zigun duela 47 urte:

Gogoan hartu eta eduki behar dugu, nahiz izenaren deklinazioa argi xamar dagoen, istilu larriak ditugula oraindik izen-orde edo izen-ordainekin. Erakusleak aipatuko ditut (hau, hori, hura, eta horien ondorengoak) gai honetan dauzkagun nahasketen oroikarri.

(Koldo Mitxelena, “Ortografia”, XIII – Euskera XIII, 1968).

Eta erakusleak arautzean agertu zen “istilu larri” horien isla, instrumentalean batez ere. 1979an izan zen. Honela zioen Patxi Altunak (Euskera XXIV, 1979-2):

(…) Orobat honetaz, horretaz, hartaz instrumental delako kasoan, horien ondoan honez, horrez eta harez ere sarturik, halaz ere, honez gain, harez gero eta hauen antzekoak esateko; -taz iruditu zaigu, beraz, egokiena, zaharrena ez bada ere, eta horrenbestez -zaz eta -tzaz baztertu ditugu.

(…) Hona, beraz, ondoren batzordearen proposamena:

honetaz               horretaz              hartaz
honez                   horrez                  harez
hauetaz               horietaz               haietaz
hauez                   horiez                   haiez

(…)

Euskaltzaindiak bi txandatan onartu zuen Erakusleen proposamena: Otsailaren 23ko batzarrean Donostian, eta Uztaileko 20an Elizondon. Aurreko zerrenda onartu zuen, xehetasun hauek gaineratuz:

(…)

-taz, -zaz: biak onartu ziren; -taz ageri da zerrendan, baina honezaz, horrezaz, harzaz; hauezaz, horiezaz, haiezaz ere ez dira gaitzesten.

Geroztik, beraz, hiru aldaera dabiltza dantzan, hirurak baitaude onartuak:

honetaz, honezaz, honez // hauetaz, hauezaz, hauez
horretaz, horrezaz, horrez // horietaz, horiezaz, horiez
hartaz, harzaz, harez // haietaz, haiezaz, haiez
(harzaz, 1979an onartu bazen ere, ez da ageri EGLUn. Ez dakit zergatik)

Hala ere, bada zalantza bat. Azken sailekoak besteak bezala erabil daitezke (edo erabiltzea komeni da) euskara batuan? Alegia, zuzentzekoak al dira, adibidez, esaldi hauek?:

• Begien bistako lilura horrez gainera, badu horrek bestelako sinbolorik.
• Eta etxe horrez mintzatu ziren.
• Ez ziren lagun horiez oroitu.

Hiztegi Batuan, esamolde batzuetan ageri dira aldaera horiek:

honez aurrera, honez gain, honez gainera, honezkero, horrez aparte, horrez gain, horrez gainera, horrezkero, harrezkero.

Hala ere, ulertu behar dugu hor agertzeak esan nahi duela forma fosilduak direla. Horregatik ez dira agertzen hiztegian, adibidez, honetaz aurrera edo horretaz gainera, ez ezinezkoak direlako, baizik eta, alderantziz, aurre eta gain postposizio emankorren kasu arruntak direlako.

Argibidea eskatu nuen, 2003an, Euskaltzaindian, eta honela erantzun zuen Gramatika batzordeak:

Euskal idazleen tradizioa azterturik, Gramatika batzordeak honako hau adierazten du:

– Denetarik dago literatura tradizioan.

– Ez dute arau-balio bera Euskaltzaindiaren erabaki batek (1979koak) eta Gramatika batzordeak egindako lanek (esate baterako, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak-1 (Eranskina) liburuak edo Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna liburuak). Lehena, Euskaltzaindiak berak onartua da; bigarrena, aldiz, Euskaltzaindiko batzorde batek.

– Euskaltzaindiak ez du bertan behera utzi 1979ko erabaki hura (ikus Euskera XXIV (1979-2), 629.-632. or.). Hortaz, Gramatika batzordeak honako hau dio, nahiz Euskaltzaindiak ez duen hartu, esandakoaz gain, bestelako erabakirik:

o      honetaz, horretaz eta hartaz formak eta gainerakoak (honezaz, honez, horrezaz, horrez eta harez) baliokideak dira eta ezin dira bereizi erabilera-esparruaren arabera.

o      honetaz, horretaz eta hartaz (eta hauetaz, horietaz eta haietaz) hobesten ditu Gramatika batzordeak euskara baturako.

o      honezaz, horrezaz eta harzaz (eta hauezaz, horiezaz eta haiezaz) ez ditu gaitzesten.

o      honetzaz, horretzaz eta hartzaz (eta hauetzaz, horietzaz eta haietzaz) baztertzen ditu.

o      honez, horrez eta harez (eta hauez, horiez eta haiez) hainbat esapide jakinetan soilik erabili behar dira, ez erakusle soil moduan (Ikus Gramatika batzordearen 2001eko erabakia). “Antzeko esapideak” dira Euskaltzaindiak oraingoz Hiztegi Batuan onartutakoak (honezkero, horrezkero, harrezkero).

o      Gainerako formen gainean Gramatika batzordeak ez du ezer ere esaten. Nolanahi ere, esan daiteke literaturan goian aipatu erakusleekin gain, gero eta beste maizago erabili direla, eta horiek direla gehien ageri direnak, ezen ez aparte, landa, haraindi eta kanpo.

Horrela zeuden gauzak 2003an, eta ez da ezer aldatu geroztik (geroztik aldatu den bakarra zera da, Hiztegi Batuak, gerora, forma gehiago onartu dituela Gramatika batzordeak orduan aipatutako hirurez gainera). Noizbait zehaztuko du hori, beharbada, Euskaltzaindiak (ez batzorde batek), baina, bitartean, bada irizpide argi samarra Gramatika batzordeak emandakoa.

Irizpide horri helduta, honez, horrez, harez, hauez, horiez, haiez aldaerak ez ditugu emankortzat jotzen Elhuyarren, estilo-erabaki gisa, eta Hiztegi Batuak jasotzen dituen formak besterik ez dugu ontzat ematen. Horrenbestez, zuzendu egingo genituzke gorago azaldutako hiru adibideak. Honela:

• Begien bistako lilura horretaz gainera, badu horrek bestelako sinbolorik.
• Eta etxe horretaz mintzatu ziren.
• Ez ziren lagun horietaz oroitu.

Adi lehenengo adibideari! horrez gainera ageri da, baina ez Hiztegi Batuak jasotzen duen lokuzio edo lokailu gisa (alegia, gainera lokuzioa jasotzen duen bezala) edo Gramatika batzordeak aipatzen duen “antzeko esapide” gisa (alegia, erakuslearen ezkerrean izenik ez dagoela), adibide horretan ez baitago inolako esapide edo lokuziorik, eraikuntza sintagmatiko arrunt bat baizik (izena + erakuslea + gain). Hau da, horrez gainera lokuzio bat da, eta horregatik ageri da hiztegian; aldiz, lilura horrez gainera ez da lokuzio bat. Ñabardura finegia irudituko zaizu, beharbada, baina ez da logikarik gabea.

Azken ohartxo bat: Gramatika batzordearen iritzia kontuan hartzera, egokitzekoak lirateke, adibidez, Euskaltzaindiaren hiztegian ageri diren bi esaldi hauek ere: Eritasun honez kutsaturik gertatzen bazara (gertatu sarrerako adibide bat da) eta Hitz horiez hasten den kristau otoitza (abemaria sarrerako definizioa).