Irantzu Epelde Zendoia
Itzulpengintzaren historiak hamaikatxo ertz eta pasadizo dituela dio Iñigo Roquek bere azken sarreran (2013/12/04), Jean-Luc Ihartze medikuaren 1783ko liburua adibidetzat hartuta. Ez du arrazoi faltarik. Iñigoren testu polita irakurtzen ari nintzela, gogora etorri zait beste lan bat, medikuntzarekin zerikusirik ez duena, baina frantsesetik euskarara itzulitako perlatxo bat zuei erakusteko aitzakia ona eskaintzen didana. Goazen, ba, hegan, medikuntza eskuliburuetatik guztiz bestelako gai eta idatzi mota batera.
Sukaldeko errezeta bilduma bat da hau. Ez du izenbururik, eta egileak berak aipatzen du, zeharka, itzulpena dela, errezetetako batean: «Behiaren filetaren farsitceco maneria hao estuçu francian eçaguturiq içan lan hounen traductoraq erakhoussi artecan (sic)» (‘behiaren azpizuna betetzeko modu hau ez da Frantzian ezaguturik izan lan honen itzultzaileak erakutsi artean’) (124. or.). Halamoduzko kalitatea du eskuizkribua osatzen duen paper mordoak, baina letra guztiz argia da, eta, Ricardo Gómezen ahaleginari esker, hemen irakur dezakezue osorik. Lanaren berezitasunetako bat da zubereraz idatzitakoa izatea, eta eskuz: Pariseko Biblioteka Nazionaleko funts gordeetan dago eskuizkribua, eta, «Celtique et Basque 119» erreferentziaren azpian, osorik dagoela irakur dezakegu. 28 errezeta goxo biltzen ditu. Itzultzailea nor izan zen berririk ez dugu, ezta zein urtetakoa den ere. Halere, hizkeragatik eta hemeretzigarren mendean argitaratu ziren euskarazko beste sukalde liburu batzuekin duen antzagatik, pentsa dezakegu garai horretakoa-edo dela hau ere.
Gipuzkoako Tolosan, Eusebio Lopezen moldiztegian, argitaratu omen zen euskarazko lehenbiziko sukaldeko errezeta liburua, 1889an: Cocinan icasteko liburua. Azpitituluetan, chit bearra famili gucietan eta lendabicicoa euskeras. 58 orrialdetan 67 errezeta biltzen ditu sukalde liburuxka honek (hemen ikus dezakezue faksimilea), eta gipuzkeraz dago idatzia. Ez da, ordea, euskaraz argitaratutako aurrenekoa. Mende laurden lehenago, 1864an, argitaratu zen euskarazko lehenbiziko errezeta liburua, Baionan, Cluzeau argitaletxearen eskutik: Escualdun cocinera, ceinarekin nornahic cocina ona errechki eguin baiteçake. 60 orriko liburuxka da, eta 150 errezetatik gora biltzen ditu (faksimilea, hemen). Lapurteraz dago idatzia, baina ez dakar egilearen izenik.
Euskaraz argitaratutako sukalde liburuetan aurrena lapurteraz idatzitakoa, hortaz; gipuzkeraz bigarrena, eta bizkaieratik jatorrizko zumaiarretik baino hurbilago idatzitakoa hirugarrena: Julene Azpeitia zumaiarrak idatzi zuen, 1920 inguruan (ez dakar urterik) Osasuna, merketza ta yanaritzaz (faksimilea ikusteko, sakatu hemen). Jan festarako egun aproposak datozkigunez, lapurterazko, zubererazko, gipuzkerazko edo bizkaierazko errezetaren bati heltzeko astia hartzen baduzue, prestaketetan hasi aurretik kontuan hartu Azpeitiak esanak (7. or.):
Yakia izan daitela ona, garbia, eta ondo atondua; orretxek dira bear dabezan baldintza (kondiziño) nagosiak on egiteko eta gure soñean bear dituzan baldintzak betetzeko.