KalkoManiak (eta II): ‘desberdintasun’ kontzeptuaren euskarazko desagerrarazpena

Xabier Aristegieta Okiñena

Kalko okerrak liburuari buruzko bigarren (eta, asmoz, azken) iruzkin kritiko honetan, nire desadostasuna adierazi nahiko nuke diferente, distinto, diverso adjektiboen euskal ordainari buruz liburuak adierazten duen iritziari dagokionez, alde batera utzirik lan horren egiletza dela-eta ustekabean sortu den nahaste-borraste xelebrea –eta liburuaren sarreran «egile nagusi»ari buruz egiten den aipamen garbia–.

Zehazki, Erdaraz izenaren aurretik doazen adjektiboen euskal ordainak izeneko atalean lantzen da gaia (31. orrialdetik aurrera, oro har, eta 35.etik 39.era bitarte, aipatu ditudan adjektiboei dagokienez).

Lehenbizi, liburuaren ikusmoldea laburbilduko dut eta, jarraian, nire desadostasuna oinarritzen duten arrazoiak azalduko.

Liburuak gaztelaniazko diferentes adjektibo pluralaren hiru erabilera bereizten ditu («gaztelaniatik datorkigunez gehienbat uholdea», dio):

  1. Kokagune «normala» (izenaren atzetik). Adibidez: Son casas diferentes –> Etxe desberdinak dira. Liburuaren arabera, bakar-bakarrik tankera honetakoak dira euskaraz desberdin/ezberdin erabiliz itzultzekoak.
  2. Kokagune «berezia» (izenaren aurretik), izen-sintagma mugagabearekin («mugagabe absolutua, zenbatzailerik-edo gabea»). Alegia, artikulurik gabe. Adibidez: Diferentes casas, diversos autores, diferentes actividades. Horiek euskaratzeko ezberdin/desberdin erabiltzea kalko okertzat jotzen da. Liburuak dio kalkoa saihesteko ez dagoela formula automatikorik ematerik: batzuetan, euskarazko «kuantifikatzaile arrunt» bat erabili beharko da, hala nola zenbait, hainbat, bai eta bat baino gehiago, hiruzpalau… Beste batzuetan, «esaldi osoa beste ikuspuntu batetik ematea izango da egokiena, zenbatzailerik ere gabe». Beste irtenbide batzuk ere aipatzen ditu.
  3. Kokagune «berezia» (izenaren aurretik), izen-sintagma mugatuarekin (alegia, los edo las artikuluekin). Adibidez: Las diferentes (distintas, diversas) lecciones, los diversos espacios publicitarios. Kasu honetan ere, kalko okerra omen da euskaraz ezberdin/desberdin erabiltzea, eta, kasurik gehienetarako, liburuak proposatzen duena da «batere ez markatzea». Adibidez: *Animalien eta landareen elikatzeko modu desberdinak –> Animalien eta landareen elikatzeko moduak.

Honaino laburpena. Ez dut uste muntazko ezer jaso gabe utzi dudanik, baina, badaezpada ere, nahi duenak zuzenean kontsulta ditzake liburuko orrialde jadanik aipatuak.

Garrantzitsua: euskarazko desberdin/ezberdin adjektiboen erabilera hori ez du Kalko okerrak liburuak soilik gaitzesten, edo mesfidantzaz ikusten. Hona zer dioen Euskaltzaindiaren Hiztegiak (2012), ezberdin sarrerapean:

«Oharra: udaleko alderdi politiko ezberdinak eta kideko esapideen lekuan, Euskaltzaindiak udaleko alderdi politikoak eta kidekoak erabiltzea gomendatzen du».

Gertatzen dena da ohar horren ulermenerako problematikoa dela «kideko» horrekin zehazki zer esan nahi den asmatzea. Ez dakigu Kalko okerraken egiten den sailkapenaren ildotik doan ala ez. Bestalde, azpimarratzekoa da Euskaltzaindiak ezberdinen erabileraren ordezkoa gomendatu besterik ez duela egiten.

Azaldutako guztitik ondorioztatzen da ezen, Kalko okerraken eta Euskaltzaindiaren aburuz, gaztelaniazko diferentes/distintos/diversos adjektiboek ‘desberdintasun’ esanahia adierazten dutela izenaren ondoren doazenean soilik (coches diferentes, leyes distintas), baina izenaren aurreko posiziora pasatzen direnean haien esanahia aldatu egiten dela (diversas leyes  –> zenbait lege, las distintas administraciones  –>  administrazioak, administrazio guztiak). Posizio-aldaketari loturiko esanahi-aldaketa garbia litzateke, eta hortik dator, pentsatzen dut, Kalko okerrakeko gomendio biribila: posizioa izenaren aurrera aldatzearekin, ‘desberdin’ esanahia galdu egiten da, eta horregatik ezin da euskaraz horrela eman.

Horri buruz, honako hau pentsatzen dut:

1.- Zenbait kasutan, egia da gaztelaniaz posizio-aldaketarekin ‘desberdintasun’ esanahiaren zurbiltze bat gertatzen dela («esanahi-galera erabatekoa» esatea askotxo iruditzen zait). Adibidez: los alcaldes de las diferentes localidades, representantes de las distintas facultades… Baina ez beti. Areago: ezta gehienetan ere, esango nuke. Horregatik, eta betiere nire ustez, Kalko okerrakek izenaren aurreko posiziorako egiten duen proposamenak on baino kalte gehiago egiten du, maizago eramaten duelako itzulpen-akatsa egitera, asmatzera baino.

Ezen inola ere pentsa al daiteke ondoko adibideotan (iturri… zera, desberdinetatik, atereak) ‘desberdintasun’ esanahia galdu denik?

  • Altura regulable según las distintas necesidades
  • Diferentes representaciones pictóricas de la torre de Babel
  • No es conveniente mezclar desde el punto de vista legal las situaciones de carencia puramente coyuntural de ingresos con las distintas problemáticas de la exclusión social
  • La experiencia de un grupo de víctimas de diferentes expresiones violentas
  • Merkel y Sarkozy se reunirán en París mañana para perfilar las distintas propuestas de reforma del Tratado, que implican una refundación de la Unión Monetaria
  • Tenemos que decidir qué estructuras le vamos a dar a la UE, cuando los diferentes países que la integran buscan distintos tipos de integración
  • La ingente experiencia institucional disponible en muchos países y diferentes contextos económicos y sociales
  • Nos encargamos de satisfacer las diferentes necesidades de los miembros de la familia
  • En arte llámase así la obra que combina elementos de distintos estilos.
  • El Parlamento de Navarra insta al Gobierno de Navarra a propiciar el encuentro entre las diversas corrientes historiográficas existentes…
  • Supo distinguir las diferentes circunstancias en las que se encontraban los académicos ante esta votación
  • El propósito de dar una muestra razonablemente amplia de nuestra tradición literaria ha tenido notables repercusiones a la hora de establecer las distintas acepciones dentro de un artículo

Kalko okerrak esaten ari zaiguna da esaldi horiek euskaratzerakoan jatorrizko testuan ‘desberdintasun’ gisa esplizitatzen zaigunari propio ezikusiarena egin behar diogula, «batere ez markatuz». Edo jatorrizko testuan adierazten zaigun nolakotasun bat, «kuantifikatzaile arrunt bat» tarteko, euskarazkoan zenbatekotasun bihurtu behar dugula.

2.- Utz dezagun orain alde batera gaztelaniaz posizioaren araberako esanahi-aldaketa hori gertatzearen hipotesia. Zer gertatzen da gure inguruko hizkuntzetan? Hona adibide-sorta murritz bat:

  • Alemanez, adibide dugu Friedrich Schleiermacher-en lan famatua, Ueber die verschiedenen Methoden des Uebersezens (garai hartako ortografiaz idatzia)
  • Italieraz: Le diverse religioni, le diverse fonti di energia, le diverse forme di governo
  • Ingelesez: Which are the different options for the mobility of doctorates?, The Different Forms of Flowers on Plants of the Same Species (Charles Darwin-en liburu bat)

Ez dakit ondorioztatu behar ote dugun aipaturiko hizkuntzetan (eta gehiagotan) ere kasuan kasuko adjektiboak bere ‘desberdintasun’ esanahia galdu duela. Eta, horrela balitz, galde genezake ea zergatik euskaraz ere ezin diegun utzi desberdin/ezberdini beren esanahia aldatzen.

Edo, agian, ondorioztatu beharko dugu adjektibo horiek beren ‘desberdin’ esanahiari eusten diotela. Eta, horrela balitz, galde genezake ea zergatik euskaraz ere ezin zaion eutsi.

3.- Nire ustez, eta gorago esan dudan bezala, ‘desberdintasun’ esanahiari eutsi egiten zaio ia beti (baita gaztelaniaz ere; baita, neurri txikiagoan, kasurik esanahigabetuenetan ere: bestela, zergatik ez du kasuko hiztunak todos/as, varios/as edo euskararako proposaturiko alternatiba horietako bat erabili, eskueran izanda?). Emandako adibideez gain, honako argudio hauek ere kontuan hartu beharrekoak iruditzen zaizkit:

3.1. Gaztelaniaz diferentes izenaren aurretik doanean ere, graduatua ager dakiguke. Eta egia balitz artikulua+diferentes+izena = todos/as+izena dela, graduatze horrek ez luke zentzurik izango, todos/asek ez baitu graduatzerik onartzen; ez indartze aldera eta ez ahultze aldera:

  • …cuando convenga, no por motivos de ordenación territorial, sino por los más diversos motivos…:
  • la autonomía como un principio dispositivo susceptible de muy diversas concreciones
  • la mayoría de los diferentes servicios que prestamos (eta beste hizkuntza batzuetan ere: most of the different / La plupart des differentes…)

3.2. Beste batzuetan, argi gelditzen da nolakotasunaren adjektiboak horixe, nolakotasuna, adierazten duela, eta ez zenbatekoa. Zergatik? Bada, kuantifikatzailea ere esaldian txertatuta ageri delako:

  • ikusi duguna da aztertu diren zerbitzu ezberdin guztietan erabat aleatorioa dela euskara eta gazteleraren arteko portzentajeen afera (Nafarroako Parlamentuko parlamentari bati entzuna)
  • culture is an independent force and deserves to be treated as central to the many and varied areas sociologists have traditionally studied

3.3. Azken gogoeta modura, honako galdera hau egin genezake: posizioaren araberako erabateko esanahi-aldaketaren teoria horri heltzen badiogu, zerk eragotziko digu esanahi-aldaketa horixe bera baieztatzea honako kasu hauetan?

  • The many deaths and atrocities associated with the Spanish Civil War
  • La politica fiscal de los numerosos gobiernos conservadores
  • Los correspondientes/oportunos permisos

4.- Luze atera zaidan artikulu hau laburbilduz: nire iritziz, zeharo zuzena da gaztelaniazko diferentes/distintos/diversos adjektiboak desberdin/ezberdin erabiliz euskaratzea, baita gaztelaniaz izenaren aurrean agertzen direnean ere. Zeharo zuzena eta, gehienetan, zuzenena.

KalkoManiak (I)

Xabier Aristegieta Okiñena

Kezkaturik ikusten ari naiz benetako sorgin-ehiza bihurtuta daukagula kalko-ehiza euskal itzulpengintzan.

Horren adibide nabarmen bat da Juan Garziak bere Kalko okerrak liburuan (2005ean EIMAren estilo-liburuaren proiektuaren barruan argitaratua) «bezala ustela» deitzen duenaz dioena.

Abiapuntu gisa, hona hemen egilearen esaldi batzuk (liburuaren 73. eta 74. orrialdeetatik atereak):

Bezala ustela 

Bezala hitzaren berezko erabilera, bistan da, konparazioetarako da. Sakonean, perpaus bat dago bezala horren baitan:

  • Nola dabilen zuzendaria, hala dabiltza mendekoak.
    –> Zuzendaria (dabilen) bezala dabiltza mendekoak

Baliagarria da, hain zuzen ere, horretaz jabetzea, bezalaren erabilera egokia (konparaziozkoa) mugatzeko: posible izan behar da azpiko perpaus hori esplizitatzea, parafrasi modura.

Eta, horrenbestez, okertzat jotzen ditu antolatzaile bezala da ona esaldiaren modukoak, eta horrelakoetan antolatzaile gisa(ra)/moduan(ra) erabiltzeko proposatzen du. Gaitzesten duen bezalaren erabilerari buruz hauxe dio, dena den:

Azken adibide horren modukoak dira gehien nahasten direnak (nahastearen lehen adibide noizbehinkakoak zaharrak dira eta aski zabalduak dabiltza gaur egun zenbaiten hizkeran).

Bestetik, oin-ohar batean ere ohartarazten du:

Berriro ere garbi utzi behar dugu guk hemen esamolde bati izartxoa (*) ipintzeak ez duela esan nahi, nahitaez, euskaraz inoiz erabili ez denik, proposatzen den ereduarekiko desegokitzat jotzen dugula baizik.

Bada, hain zuzen ere erabilera gaitzetsi horixe hartu nahi dut nik hemen aipagai. Alegia, zuzendari bezala ona da, baina aktore bezala, oso txarraren tankerako esaldiak.

Nahiz eta Garziak bipil adierazten duen horrelako esaldiak bere ustez baztertzekoak direla, kontua da baieztapen huts-hutsetik haragoko inolako argudiorik ez duela ematen, harrigarria bada ere: besterik gabe dioenez, bezalaren «berezko» erabilera, erabilera «egokia», «bistan da», konparazioetarakoa da; beste erabilerari, berriz, zuzen-zuzenean zer eta «ustel» deitzen dio.

Ikuspegi hori ez da inola ere Kalko okerraken egilearena bakarrik, baina ez dut gogoan beste inori irakurri izana Garziak adinako biribiltasunez adierazita.

Horrela, ba, testugileok txintxo-txintxo jardun izan gara bezala «ustelak» saihesten eta/edo ezabatzen eta haien ordez gisa eta modura erabiltzen (bidenabar esanda, ez daukat ezer euskarazko adierazpideen aukera aberasten duten beste hitz horien aurka).

Zein ote du helduleku, baina, «bezala ustel»aren teoria horrek? Gaztelaniazko como, frantsesezko comme, ingelesezko as, alemanezko als eta abarren euskarazko baliokiderik ahoz erabiliena eta entzunena ez al da, alde handiz, bezala, testugileok urte hauetan zehar hori propio saihesteko egin ditugun saio guztiak eginda ere? Esan bezala, Garziak ez du bere iritziaren funtsatzerik eskaintzen.

Arreta pixka bat jartzen duen edonor konturatuko denez, bezalaren erabilera hori ez da inola ere zona erdaldundu bateko euskara pattalezko euskaldunberrien ezaugarria; aitzitik, bezala hori propio alboratzen saiatu ez den ororengan aurki daiteke. EGLUren beraren testuetako azalpenetan bilaketa bat egiteak eskaintzen du, bai, emaitza interesgarririk.

Garziak berak ametitzen du bere gaitzespenak ez duela esan nahi bezalaren erabilera «ustel» hori inoiz egin ez denik, eta jakinarazten du «nahastearen lehen adibide noizbehinkakoak zaharrak» direla eta gaur egun «aski zabalduak» dabiltzala «zenbaiten hizkeran» (letra etzanak nireak dira).

Horregatik, ohar hori irakurri ondoren Orotariko Euskal Hiztegian kontsulta egiten duenak nekez eutsi ahalko dio halako txundimen begi-irekigarri bati. Izan ere, OEHk dio:

Bezala
(…)
2. (Dv), bezela (Lar, Aq 903 (G, AN) A). En calidad de, como. “A fuer de” Lar, Aq y A. Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso gral. excepto en la trad. vizcaína. Hasta mediados del s. XIX se emplea precedido de un sintagma nominal en caso absoluto indeterminado, o, con casi igual frecuencia, determinado; a partir de dicha época apenas se encuentran ejs. con determinado.

Eta jarraian, mendeka antolaturik, ustezko erabilera «ustel»aren zerrenda zinez oparoa (hemen ezin kopiatuzkoa, adibide-andanaren luzeagatik; nahi duenak erraz askoa du OEHn kontsulta egitea).

Beraz, Garziak aipagarritzat jo ez duen B. Etxepareren Linguae Vasconum Primitiaeraino barneratzen da, gure literaturaren historian, erabilera de facto debekatu hau. Hots, argitaraturiko euskarazko lehen libururaino (1545) eta, horrenbestez, euskarazko liburu inprimatu batek eman dezakeen lekukotasunik zaharreneraino. Hain baita zaharra.

Eta, honetara ezkero, ezin jaso gabe utzi liburuko eskaintzan Etxeparek izkiriatuak:

…çuri neure iaun eta iabia beçala igorten darauritzut
heuscarazco copla batzu…

Erabilera zaharra eta, gainera, garai hartatik guganaino bide argia egin duena: Leizarraga, Axular, Etxeberri Sarakoa, Txomin Agirre, Orixe, Lizardi, Txillardegi, … gutxi batzuk aipatzearren. Eta, esan bezala, Euskaltzaindiaren EGLUraino eta harago.

Horregatik, ezinezkoa zait denbora-galtze eta bazter-nahaste sentsazio etsigarri bati itzurtzea, pentsatzen dudanean lekukotasun erraldoi horren kontrakarrean hain luzaroan eta zentzugabeki eduki gaituztela.

Gibelsolasa

2012an argitaratutako Euskaltzaindiaren Hiztegiak adiera hau jasotzen du bezala sarrerapean:

Bezala
4
(Izen soilaren eskuinean). Ik. gisa 2. Azken helburu bezala hartuta: azken helburutzat hartuta. Hiruretan Lizardik du agian idazle bezala entzuterik handiena. Guraso bezala duten erantzukizuna. Ehule bezala aritu zen hamar urtean: ehule aritu zen. Euskaldunok maiz hartzen baitugu aditza mintzagai bezala.

Halatan, «ustela» omen zen bezala horri inoiz galdu beharko ez zukeen thornuya itzuli dio.

Behatokiak eta harrikadak

Iñaki Iñurrieta Labaien

31 eskutiken orain arte agertu diren artikuluei begira, ildo edo zain ezagun bat agertzen zait nabarmen: zerbait (hitz, esapide, egitura edo erabileraren bat) ez dela zuzena edo egokia argudiatzen duten artikuluak. Era horretakoak dira, esate baterako, Alfontso Mujikaren «hiru etxe-kaleratze ematen dira egunero», Juan Garziaren «Balizko ausazko premiazkoak» edo Juan Luis Zabalaren «Baina eta bainoren arteko borrokak». Esan dezadan bertatik bat natorrela artikulu horietan esaten denarekin.

Zain horretako ageri zaizkit, halaber, Iñigo Errasti «-tze aldera»ren erabilera kritikatzen duenean, edo Juan Luis Zabala –aurrekoari egin iruzkinean– «nago»ren erabileraz gogaituta ageri denean.  Bi kasu horietan, gustu kontuak jartzen dira auzitan. Kritikatzen dituzten bi erabilerak datoz OEHn; lasai asko erabil daitezkeela iruditzen zait, nik behintzat hala egiteko asmoa dut, adierazi nahi dudana esateko egokiak iruditzen zaizkidan bakoitzean. Sumatu gabe nengoen aipatzen duten saturazio hori. Ez dakiela gerta bi esapide horiei bati gertatu zitzaiona: halako batean, zabaldu zen bat gehiegi erabiltzen genituelakoa, eta, kontsigna horren hotsera, han joan ziren desagertuz bat asko eta asko…, harik eta Juanek salbatzeko aldarria egin arte.

Zain horrek badu bere kontrakoa (edo osagarria, nondik begiratzen den), hau da, debekuen kontrakoa: ez dugu hain estu lotu behar geure burua. Lasaiago onartu behar ditugu erdal jatorriko hitzak, kalkoak…, komunikatibotasunaren mesedetan. Ikuspegi horren arabera, erabilerak du munta, zer erabiltzen den (jotzen da ezen, zerbait erabiltzen bada, premia bati erantzuten diolako, edo gabeziaren bat betetzen duelako erabiltzen dela). Beste joera hau lehenengoari emandako zenbait erantzunetan agertu da gehienbat.

Bi joera horien arteko elkarrizketa ikusi dugu Beñat Oihartzabalek eta Igone Zabalak adierazi aditzaren erabilera biologiako berri baten inguruan trukatu dituzten iruzkin luzeetan. Bigarren joeraren ildoan ikusten dut Jesus Mari Agirrek baliabide prepositiboen alde egindako proposamena ere. Horrelakoak ez dira asko agertu orain arte, eta horretarako ere baliatu behar genuke plaza hau.

Igone Zabalak aipaturiko garapen funtzional kontzeptua da hor gakoa. Denok ikusten dugu mugak zabaldu beharra dagoela, inguruko hizkuntzetan esanda dauden eta esaten diren gauza asko esan gabe daudela oraindik euskaraz. Kontua da nola zabaldu mugok.

Kanpoko erak kopiatzea eta kalkatzea da, beraz, bide bat. Hizkuntza guztiek egiten dute-eta, zergatik ukatu hori geureari. Kopiatze horrek, maiz (beti?), zenbait hitz eta esamolderi balio berriak ematea esan nahi du. Hala, Igonek berak adierazi aditza iragangaitz darabilenean.

Ingelesek ez omen zekiten sentimental jartzen, edota, jarrita ere, ez omen zekiten sentimental jartzen zirenik, harik eta Sternek, hitza alemanetik kopiatuta, Bidaia sentimentala idatzi zuen arte.

Idazle zaharretan gorderik eta ezkutuan dauden baliabideak berraurkitzea da beste bide bat. Itzultzaileok ditugun arazo edo premia askoren erantzuna haietan gorderik dago, ezkutuan. Horretan bai ez zaigula zereginik falta. Gero eta tresna hobeak ditugu, gainera, bilaketarako: OEH bera, edo corpusak arakatzeko tresna gero eta zorrotzagoak, egunotan iragarri diguten kalkoen behatokia…

Bestalde, era batera edo bestera, itzultzaileok askotan izan dugu sentipen hori gure lanean, molde berriak asmatzen ari garelakoa; bitariko sentipena izan ohi da: batzuetan, asmatutako horren gordinak traba egiten digu, eztarriko lakarrak nola; beste batzuetan, berriz, zerbait txukun asmatu dugulako sentipenak bete izan gaitu, bete eta puztu ere bai tarteka. Hala ere, esango nuke gehienetan urrats horiek hor geratzen direla, inork inon jaso gabe. Batzuk beharbada jasoko ziren edo dira Kalkoen Behatokian, baina ez dut uste denak hor sartzeko modukoak direnik; bestelako behatokiak ere behar ditugula, alegia.

Harrikadarik futuristenak ere egin dezake bidea. Ikusi besterik ez dago nola baliatu zuen Xabier Olarrak Jesus Rubiok (Euskarararen garabideaken) eta Erramun Gerrikagoitiak (bere idatzien praktikan) proposatutako bidea Queneauren estilo-ariketetako bat itzultzeko; «harrikada futurista prepositiboa» izenekoa, hain zuzen ere.

Kalkoen Behatokia

31 eskutik

UPV/EHUko Euskara Institutuaren webgunean jarria dago, azaroaren 20az geroztik, Kalkoen Behatokia izeneko baliabide berri bat. Baliabide praktikoa eta didaktikoa, dudarik gabe.

Hitzaurreak dioenez, «Ikerketa-proiektu baten emaitza da Kalkoen Behatokia. Hain zuzen ere, Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitateak (UPV/EHUk) eta Euskal Irrati Telebistak (EITBk) finantzatutako ikerketa-proiektu honen emaitza: “UE08/05, Inguruko erdaren interferentzia eta kalkoak hedabideetako hizkeran (Interferencias y calcos de las lenguas vecinas en el euskera de los medios de comunicación)”».

Hauek dira lanaren egileak: Xabier Alberdi —koordinatzailea—, Xabier Altzibar eta Julio Garcia irakasleak, EHUko Euskal Hizkuntza eta Komunikazioa sailekoak; Asier Larrinaga, EITBko Euskara Zerbitzukoa; eta Josu Landa, Ametzagaiñakoa.

Materiala fitxaka antolaturik dago, eta modu bat baino gehiago eskaintzen du informazioa bilatzeko, erraz. Hona hemen edukien gain-gaineko sailkapena, zenbait adibiderekin:

1. KALKO SEMANTIKOA kolpatu (“zauritu”):  atea kolpatu / atea jo
2. HITZEN JOSKERA: KALKO LEXIKO-SINTAKTIKOAK Agurtzen naiz lagunengandik (gazt. despedirse (de)) / lagunak agurtu, lagunei agur esan…
3. HITZEN MORFOLOGIA: KALKO LEXIKOAK Emendakin (gazt. “enmienda”) / zuzenketa
4. KALKO MORFOSINTAKTIKOAK Eduki desberdinak landuko ditugu. / Askotariko edukiak landuko ditugu
5. KALKO DISKURTSIBOAK Hobe esan / Hobeto esan
6. HITZ MULTZO EGINAK EDO FINKATUAK: KALKO FRASEOLOGIKOAK Guardia ez jaitsi / erne egon; Arreta deitu / atentzioa eman…
7. BESTELAKOAK (…)

Hona, adibide gisa, fitxa baten edukia:

KODEA 1098
KALKOA X (galdegaia) da + erlatiboa (mintzagaia) [gazt.: es X el que / el que… es X  (fokua adierazteko)].
HOBETZEKOA • Hasi baino ez da egin sagardotegi denboraldia, eta dagoeneko pertsona asko dira Astigarraga aldera jo dutenak.
HOBETUA • Hasi baino ez da egin sagardotegi denboraldia, eta dagoeneko jende askok jo du Astigarraga aldera.
KALKO MOTA 4.4. KALKO MORFOSINTAKTIKOAK – Perpausaren mailatik gorakoak
AZALPENA • Ikus EiTB: Euskarazko albistegietarako esku-liburua (II) (Hikea): 2.3.5  AHOLKUA: Informazio berria galdegaiaren lekuan jartzen da

Zerrenda moduan ere ikus ditzakegu fitxak, eta han bilatu informazioa:

Zerrenda

—438 fitxa—

aditzaren aspektua: -t(z)en / -ko

aditzaren aspektua: -t(z)en, agintera / geroa

aditzaren aspektua: agintera / -ko

aditzaren aspektua: ahalera / geroa (-ko)

agurra jaso X-ren aldetik

agurtu da (gazt. despedirse)

agurtzen naiz / agurtzen zaitut, agur esan

agurtzen naiz lagunengandik (gazt. despedirse (de)) / lagunak agurtu, lagunei agur esan…

Ahalera gaztelaniazko subjuntibozko perpaus erlatiboen ordain: *gerta litezkeen kalteak.

Ahaleraren erabilera okerra (ahal izan da): Azkenean sartu ahal izan da/zen.

Ahaleraren erabilera okerra: … ahal bazenit…? / …egingo didazu…?

Ahaleraren erabilera okerra: ahal izan

(…)

Material guztia, bere hitzaurre, bibliografia, iradokizun, erabilera-ohar eta gainerakoekin, orri honetan dago. Aurrera begirako asmoez, hauxe dioskute hitzaurrean:

‘Behatokia’ izena du datutegiak. Eta, hain zuzen ere, asmo horrekin sortu dugu datu-basea: alegia, datutegia elikatzen segitzea da gure asmoa. Alde batetik, datutegia fitxa berriekin osatu nahi genuke. Beste aldetik, irrikitan gaude datutegiaren erabiltzaileen iritzi, ohar eta ekarpenak (kalko berrien adibideak, esaterako) jasotzeko, ondo asko baitakigu zer orraztu ugari dagoela fitxetan. Hain zuzen ere, horretarako jarri dugu ‘Iradokizunak’ izeneko esteka, irakurleekiko harremana bideratzeko.

Gipuzkoan hiru etxe-kaleratze ematen dira egunero

Alfontso Mujika Etxeberria

Urriaren 16ko berria zen izenburuan ageri den hori. Baina ez dagokio noski idazkitxo honen mamia egunero inguruan dugun errealitate lazgarri horri. Izenburuak atentzioa eman badizu (atentzio “linguistikoa”), kirrinka egin badizu burmuinean, ez duzu beharrik hemendik aurrerakoa irakurtzeko, “txertatuta” zaude eta. Izenburua lasai antzean irakurri baduzu, berriz…

2000. urteko martxoan amaitu zuen Euskaltzaindiak Hiztegi Batua. 12 urte igaro dira geroztik. Eta urte gehiago dira, 15 bat, Hiztegi Batuko E letra kaleratu zuenetik. Letra horretan, debeku esplizitu bat ageri da eman sarreran:

eman 1, ematen. du ad.: zortzi urte eman nituen horretan; tontoa ematen du; irakurtzeari oso emana da; eman dezagun horrela dela. (*neska-mutikoen artean ematen diren liskarrak e. neska-mutikoen artean gertatzen diren liskarrak.)

Duela 15 bat urte, beraz, debekatu zuen euskararen erakunde arauemaileak eman aditzaren adiera arrotz hori, ordurako aski zabaldua eta detektatua zegoen seinale.

Adiera arrotz horren jatorria gaztelanian dago, jakina. Real Academia Españolaren hiztegian (DRAE), sarrerarik oparoenetakoa da dar aditza, adiera-kopuruari dagokionez: 53 adiera. Lehenengo 30etan, aditz iragankorra da; hurrengo 17etan, iragangaitza; eta azken 6etan, pronominala. Azken sail horretan, 49. adieran, hau dugu:

49. prnl. Dicho de una cosa: Suceder, existir, determinar. Se da el caso. En circunstancias dadas.

Gaztelaniaren adiera hori kalkaturik ateratzen dira euskaraz goiko izenburukoa bezalakoak (…y evitar más situaciones precarias y lamentables como las que se dan diariamente en nuestro país; …en particular durante la estación de lluvias, se dan casos aislados de dengue…). Aipatzekoa da producir aditzak ere baduela ocurrir, tener lugar esanahia ere (DRAEk aldaera pronominalik aitortzen ez badio ere, beste hiztegi batzuek bai: el atraco se produjo a las nueve de la mañana; recordó que cada día en España se producen 532 desahucios), baina ez dela adiera hori kalkatu euskarara produzitu edo ekoitzi aditzekin.

Ez dut uste hainbeste zehaztea behar denik, baina badaezpada: dar erdal aditz pronominalaren adiera hori eman aditzera ekartzea da kalko gaiztoa, eta ez besterik (Lanbidetik jasotako datuen arabera azken hiru hilabetekoan *eman da 2011ko langabezia tasa bajuena / Infekzio hau gorputzean *ematen da eta odolaren bidez hezurrera ailegatzen da / Gazte denboran, emakumearen gorputzaren aldaketak *ematen dira). Alegia, ematen da gisakoak guztiz zuzenak dira perpaus inpertsonaletan (Aholkuak eman dira gutxiago kontsumitzen laguntzeko. / Nola ematen da betirako oroitzeko moduko muxua? / Nazioarteak gomendatu baino odol gehiago ematen da Euskal Herrian).

Erdal dar aditzak duen adiera hori ez du eman aditzak, ez behintzat tradizioan. Orotariko Euskal Hiztegiak 12 adiera esleitzen dio eman aditzari, baina hura ez. Bestalde, XX. mendeko corpus estatistikoa arakatuta, eman aditzaren kalko hori ez da ageri 1979 baino lehen. Alegia, esan genezake azken 30-32 urteotako kontua dela. Eta, gorago adierazi den bezala, badira 15 urte debekatu zuela Euskaltzaindiak adiera hori.

Eta nola dugu auzia gaur egun? Zoritxarrez, ez dirudi azken 15 urteotan Euskaltzaindiaren debekuak oihartzun handirik izan duenik. Google bilatzaileak ematen du lehen froga: “ematen da” eskatuta, lehen orrialdean agertzen diren 10 agerraldietatik 5etan itzuli dit kalko gaiztoa (1, 2, 3, 4, 5). Dozenaka, zientoka daude sarean, milaka. Beti esan ohi dugun bezala, denetarik dago sarean, sarea ez da erabiltzaile kualifikatuen esparrua, edozeinek edozer idatz dezake. Bai, ados, baina balio kuantitatiboa behintzat ezin ukatuko diogu.

Har dezagun sokaren beste muturra. Ereduzko prosa corpusa, edo Berrian edo Argian idazten duten euskal idazle eta itzultzaile onen testuak. Euskal lumarik onenetariko batzuen testuetan aurkituko ditugu eman —jada ez dakit oraindik gaizto edo, besterik gabe, berri izendatu behar diren— horietako batzuk bikain idatzitako testuetan: Koldo Izagirre, Andoni Egaña, Iñaki Mendiguren, Jon Alonso, Pako Aristi, Pello Zabala, Emilio Lopez Adan, Joxe Azurmendi… Ez dira edozein, eta ez dira ezeren susmagarri, ezta?

Hiztegiek erabilera jaso behar dute. Ez erabilera berri-berria, baina bai erabilera hedatu eta finkatua. Bukatua da hiztegi arauemaileen aroa. Hala behar luke, behintzat. Gaur erabilera-hiztegi bat egin beharko bagenu, zorionez eskura ditugun corpus eta baliabide informatikoek emandako datu-multzo erraldoia aurrean dugula, zer egin behar luke hiztegigileak? Zilegitu eman aditzaren adiera berria, eta hiztegiratu? Itxaron eta baztertzen jarraitu? Zenbat urtez utzi behar da ontzen erabileraren upelean kalko bat mahaira beldurrik gabe atera baino lehen? Edo, bestela galdetuta, zenbat urte pasatu behar du kalko batek infernuan purgatoriora —baldin purgatoriorik bada— igaro aurretik? Ala ez dago igarobiderik?

Batzuek esango luketen moduan, inoiz emango al da aldaketa hori?

Balioan jarri

Irantzu Epelde Zendoia

Eztabaida sutsua Mario Moliner delako baten blogean: gaztelaniaz, ez omen dela gauza bera valorar eta poner en valor. Erantzunetako batean argibide gehiago: nola izango da ba, gauza bera, «valoremos las cualidades de una buena hembra» eta «pongamos en valor las cualidades de una buena hembra»? Jo dut DRAEra poner en valor aditz esapidearen bila: arrastorik ez. Ene. Alta, ez da arraroa RAEren webguneko iragarki eta berrietan: «El objetivo de la iniciativa es poner en valor la lengua española en Internet y en el desarrollo de la Sociedad de la Información» eta abar, eta abar.

Badirudi, gaztelaniaz, arkitekturan hasi zela esapide hori lehenik agertzen, hobetu, dotoretu nahi ziren guneei erreferentzia egiteko. Adibidea Manuel Seco, Olimpia Andrés eta Gabino Ramos-en Diccionario del Español Actual-etik jaso dut: «La plaza de San Pedro de Alcántara será una de las zonas afectadas por la acción futura de la Dirección General de Bellas Artes en relación con la puesta en valor del recinto amurallado de Plasencia». Ordea, arkitekturaren esparrua aspaldi gainditu eta bala-bala hedatu da esapidea Iberiar penintsulan barrena (Ameriketan ez, antza), bereziki kazetari eta politikarien hizkeran. Gaztelaniazko prentsa idatzian agertzen denean, halako aldarrikatze aire bat izaten du askotan. Adibidez, joan den igandeko azpititulu honetan (El Diario Vasco, 2012-11-11, 21. or.): «Gemma Sebastián, la autora de este proyecto, pretende poner en valor un trabajo que “pasa desapercibido”». Izan ere, Hondarribiko kofradiako sare josleen inguruko argazki erakusketa antolatu du Sebastiánek parte zaharreko arte galeria batean: «Costuras visibles».

Galizismo honen sorburua frantsesezko mettre en valeur aditz esapidea dela diote hispanistek. Frantsesez, bizigabeekin nahiz bizidunekin erabiltzen da gaur egun. Emakumeentzako aldizkari berri batetik atera ditut bi adibide hauek: «suivez nos conseils mode et apprenez à mettre en valeur votre décolleté», nahiz «savez-vous vous mettre en valeur?». Guri, baina, ez zaigu frantsesaren bitartez heldu honen euskarazko ordaina, gaztelaniaren bitartez baizik: balioan jarri. Honelako kalkoek badute, izaten dute, gutartean jasotasun bat hizkuntzaren goi maila eratzeko ahaleginean dabiltzanei erabat erakargarri egiten zaiena. Ikusi besterik ez Hegoaldeko euskarazko prentsa idatzian bolo-bolo nola zabaldu den, gorago aipatu ditugun testuinguruetan. Baina hemen ez naiz prentsa idatziaz ariko. Nigatik, delako kalkoak ñabardura bereziren bat ekartzen badu edo hutsune lexiko bat betetzera baldin badator, aurrera.

Azkenaldi honetan, egoera formaletako ahozko aurkezpenetan egokitu zait gure balioan jarri aditzea. Eta esango nuke nahikoa modan dagoela, gainera, unibertsitate arloko ahozko euskara jasoaren barrutian behintzat: «nik orain balioan jarri nahi nukeena da…». Gaztelaniazko resaltar, destacar-en ordain moduan tokatu zait azkenaldian. Hots, nabarmendu, azpimarratu esateko. Hau da nire kezka, ordea, proba egin baitut Baionako Fakultateko ikasle eta lankideekin: Hispanoamerikako hiztunei poner en valor bezain arrotz egiten zaiela Iparraldeko euskaldunei balioan jarri, testuinguru horretan behintzat. «Ahaztua dugu Iparraldea ezin baztertuzko kontua dugula, are Hegoaldean euskarari beregain iraunarazteko» (Sarasola dixit, Euskara batuaren ajeak, 9. or.).