Etiketa: itzulpengintza

-(e)an bidalia

Beriain (II): «Latinik aditzen eztuena eztidila deskontsola»

 Iñigo Roque Eguzkitza

Gaur ere, Beriaini helduko diogu. On izango da, hala ere, aurrenik gogora ekartzea Lutherrek urte batzuk lehenago Bibliaren itzulpenari buruzko gutun famatu hartan esandakoetako batzuk (Sendbrief vom Dolmetchen, 1530), ohartzeko nolako aldea zegoen Erromaren eta Erreformaren artean itzulpengintzaren arloan.

Nik interpretatu egin ditzaket salmoak eta profetak; haiek [papistek] ez. Nik itzuli egin ditzaket; haiek ez. […] Neke handiak izan ditugu itzulpena gozatzen aleman garbi eta argi bat lortzeko.

Zer aleman klase da hori? Zer alemanek esango luke hori horrela? […]

Itzultzaile jardun nahi duenak elemenia bat hitz eduki behar ditu, esku-eskura izateko beste hitz batek kirrinka egiten duenean. […] Hala ere, nahiago dut alemanari irain egin esanahitik aldendu baino.

Argi dago Lutherrek ontzat ematen duela testuen interpretazioa (horixe da, hain zuzen, katolikoek errefusatzen zutena), eta hizkuntza aberatsa eskatzen diola itzultzaileari, baina, era berean, badaki esanahiari eutsi behar zaiola, ahal dela alemanaren moldeei uko egin gabe. Beriainek, berriz, ez zituen kontuan izaten ez aukerako interpretazioak, ez tokiko hizkuntzaren naturaleza. Gaur ere, esaldi batek zer esan nahi duen galdetuta, nori ez diote behin edo behin erantzun «Jartzen duena»?

Eliza Katolikoaren liturgia osoa latinez egiten zela-eta, Joan Beriainek Tratatzen da nola entzun bear den meza (1621) liburua ondu zuen. Liburuxka elebidun hartan, idazleak gomendioak ematen dizkie eliztarrei, latinez dakitenak eta ez dakitenak bereiz harturik.

Batetik, ez luke traba izan behar latinez ez jakiteak.

Meza entzuten duenak bear du otoitz egin, eta eskatu Jaungoikoari sazerdoteareki batean hark eskazen diona, eta adizen eztuenak zer eskazen duen Latinik, ez jakin faltas eztidila deskontsola, oroi bedi dagola Jaungoikoaren aurrean, eta humildadereki, eta debozioreki erran brazo, Jauna Meza erraten duenak eskazen dizuna Elizako ministrok bezala nik neure partetik areki batean otoitz egiten drauzut eman drazaguzun Jesu Kristo gure Jaunaren medios […]

Bestetik, ordea, komeni da zenbait otoitzetan herriko hizkuntza erabiltzea, fededunak behar bezala uler ditzan, bestela debozioa galtzen aterako litzateke eta.

Orazio onetan eskazen diraden zazpi gauzetan, sartzen dirade gauza bear ditugun guziak ala arimaren, nola gorpuzarendako. Baia obekiago erdesteko konbeni da orazioau, errandedin adizen duen lenguajean, bertzela eztu jakinen zer eskazen duen: nola Latinik eztakienak erran bales, Pater noster qui es in cœlis: Eta nola ezpaitu adizen zer erraten duen, ezta egonen anbat debozioreki nola egonen bailizate adizen balu, argatik konbeni da orazioau, eta bertzeak erran ditezen adizen duen lengoajean.

Halakoak utzi zituen idatzirik Utergako erretoreak. Gure literaturaren historietan leku apala duen arren (Villasantek dio ez dela «lehen mailakoa», eta Mitxelenak ia aipatu baino ez du egiten bere literaturaren historian), zenbait pasarte interesgarri utzi zizkigun euskal itzulpengintzaren historiarako.

-(e)an bidalia

Beriain (I): «Batere añaditu edo gendu bage»

Iñigo Roque Eguzkitza

Utergaeliza2Joan Beriain, ezagun denez, batez ere dialektologoei gertatu zaie ohargarri eta intereseko, Hegoaldeko goi-nafarreraren lekukotasun idatzi bakanetako batzuk utzi zizkigulako. Itzulpenaren inguruan ari garenontzat ere, hain ezagun izan ez arren, zenbait lezio ditu gordeak Utergako erretoreak.

Gaurkoan, Dotrina kristioarena euskaras (1626) liburuan jasotako bat ekarriko dizuegu, beste era bateko gogoeta batzuk datorren urterako utzirik. Liburua euskaraz eta gaztelaniaz idatzita dago, Beriainen guztiak bezala, eta komeniko litzateke, gure aztergai honetarako, jakitea zer bertsio idatzi zuen aurrena (egingo nuke erdarazkoa izan zela). Ez dakigu, beraz, zenbateraino izan zen euskal itzultzailea. Nolanahi ere, gutxi-asko, garaiko liburu katoliko gehienetan ugaria zen itzulpena.

Gure liburuxkan, aurren-aurrena, «Gure Aita»ren testua ematen digu Beriainek.

Aita gurea, zeruetan zaudena, santifika bedi zure izena, etorri bedi zure Erreñua, guregana egin bedi zure borondatea, zeruan bezala lurrean ere, gure egun orosko ogia eman drazaguzu egun, eta barka drazkiguzu gure zorrak, guk barkazen dizkiotegun bezala geuren zordunei, eta ezkaizazula utzi tentazioan erortera aitzetik libra gaizazu gaizetik, Ala dela.

Eta, hurrena, herriaren ahotan otoitz hori esatean egin ohi den huts bat zuzentzen du. Honela:

Erranen du agian zein baitek eztela erran bear orazio onetan libra gaizazu gaizetik baizik gaiz guzietatik, nola aunizek erraten baitu bada, da gauza ziertoa eta klaro dena eztela erran bear gaizetatik, bai gaizetik, eta arrazioa da zeren orazio hau bear da erran edo zein lenguaje motan Kristo gure Iaunak ordenatu zuen sentidoan berean itzik batere añaditu, eta jendu bage, eta ala erraten draugu Eliza ama sanduak. Bada Latines erraten dugunean dio, Sed libera nos a malo, eta ez a malis, eta Erdaras erraten dugunean dio, Mas libranos de mal, eta ez de males ala bada Euskaras erran bear dugu gaizetik, eta ez gaizetatik, alaber berze orazioetan Ioanem naiz erranes itzik baterere añaditu, eta gendu bage al dagidan guzias Elizak erraten dizkigun sentidoan berean.

Argi uzten du jatorrizkoari hitzez hitz (ad litteram) segitzen saiatu dela, deus ere gehitu edo kendu gabe, Eliza Amari men eginda.

Dakizuenez, Trentoko Kontzilioaz geroztik (1545-1563), herri-hizkuntzak sartzen hasi ziren Elizaren bizitzan, Erreformari buru egiteko asmoz, nahiz kontzilioak, oraindik ere, San Jeronimoren Vulgata proposatu zuen oinarrizko testu gisa (hura Espiritu Santua tarteko mamitu baitzen). Utz ditzagun hurrengorako, ordea, Erreformako eta Kontrarreformako itzultzaileen joera eta moldeen arteko konparantzak.

Joan_BeriainDeigarria da mailegu lexikoen ugaritasuna testuotan. Ez dakit horretan eraginik izan ote zuen muturrerainoko fideltasunaren beharrak, edo Hegoaldeko goi-nafarreraren ezaugarri zen ordurako, edo idazlearen aurretiko ikasketen ondorio zen, edo testuen elebitasunak zerikusirik duen horretan. Mitxelenak ere agertu zigun kezka hori:

Nafarroan, zoritxarrez, eta arrazoi bila hasi beharko dugu noizpait, ez ikasien arimen probetxuari begira zegoenik izan arren, ez zutez, halaz guztiz, hizkuntza jasotzeko lehia sutsurik agertu: ikus, adibidez, Beriain, Elizalde, argitaratuak zeuden eta argitaratzen ari ziren dotrinak… (Mitxelena: «Mendiburu eta Larramendi», 1982)

Ez daitezela sinonimo izan noizbait eta inoiz ez. Hala biz edo, Beriainek zioenez, hala dela.

-(e)an bidalia

Egitez, gehienbat

Iñaki Segurola

Euskara guk dugu, / gu gara euskaldunak kantatu ziguten eta sinetsi egin genuen. Sinetsi egin genuen euskaldun hitzak ‘euskara duena / daukana’ esan nahi zuela; hots, gutako bakoitzak edukitzez geneukala hizkuntza gurea; hizkuntzak eduki egiten direla, eduki egiten dituela gizabanakoak edo gizamordoak. Eta nere galdera da: nolatan irentsi genuen horren aise guk, erdara gutxirekin hazitako umeok, ipuin zentzunbako hori? Ez al zigun deusek azpitik —jakinaren azpitik— “hizkuntza edukitzearen” funsgabekeria edo xelebrekeria sentiarazten?

Esplika ditzadan gauzak ahal bezain garbi: –dun atzizkiak bi zentzu izan ditzake; bada –dun bat edukitzezkoa edo edukitzeko zerekin doana (bizardun, dirudun…), eta bada beste –dun bat egitezkoa edo egiteko zerekin doana, gehienbat aditz-izenekin agertzen dena (jatun, jostun, erostun…), baina ez beti (hiztun); bigarren -dun hau da, dudarik gabe, euskaldun hitzean dagoena eta, beraz, esanahia ez litzateke ‘euskara duena’, baizik-eta ‘euskara(z) egiten duena’.

Euskalduna “euskara duena” dela dioen ipuina, ez dut uste oso aspaldikoa denik. Azkuegan aurki daiteke jadanik, baina, bestelako datuen bila hasi gabe, ez nuke esango askozaz lehenagokoa denik. Baliteke oker egotea, baina zahar-usain haundirik ez diot hartzen ixtorioari.

Euskalduna “euskara duena” dioen ipuina jende askok sinetsi du: ez jende-jendeak, jakina, baina bai, nolazpait esan, publiko informatuak. Bada garaia publiko informatuak gauzak diren bezala konta ditzan behingoz: euskaldun hitzak, sortzez edo jatorriz bederen, ‘euskara(z) egiten duena’ esan nahi du zehazki eta teknikoki, eta besterik ez.

Eta bada garaia jakiteko hizkuntza bat ez dela galtzen honegatik edo hargatik, baizik-eta dakitenek, egin beharrean, eduki egiten dutelako.

———

Toki hau itzultzaileentzat jarria da bereziki, eta ez dut hitzik esan haien lana erraztuko duenik. Hitz batez eta bere esanahiaz jardun dut eta ez hark izenda lezakeenaz, hots, errealitatearekin dituen gorabeherez. Egia jakiteak (“zer da?”) itzultzailearen, soziolinguistaren, politikoaren edo lege-jartzailearen lana nekeztu baizik ez du egiten maiz, zeren zehaztasuna, doitasuna eta holakoak (“zein dira eta zein ez dira?”) ez baitira eskuarki hizkuntza naturalaren berezko tasunak. Tranpa eta gexurra lagun hartzera kondenatuak zaudete… eta gaude.

-(e)an bidalia

Ibinagabeitiak Zaitegiz

Iñigo Roque Eguzkitza

Aurrenik, ezin hasi EIZIEri nire esker ona agertu gabe honako gonbita egiteagatik. Uste izatekoa da gai ugari landuko direla plaza honetan, betiere hizkuntzari lotuak. Hala, nolabait nire berbakizunak mugatu behar, eta itzulpengintzaz euskal testuetan eginiko gogoetak ekarriko dizkizuet hona, kronologiarik edo bestelako hurrenkerarik gorde gabe.

Gaur, hasteko, Andima Ibinagabeitiak Jokin Zaitegiren lanaz idatzitako artikulu bat dakarkizuet («Zaitegi´ren idaztiei buruz», Euzko gogoa, 1952ko otsaila). Biak itzultzaile gailenak izan dira gure historia ttikian, eta nekez aurki liteke gerra osteko itzultzaileen artean haiena baino iritzi jantziagorik.

Menperatu-izkuntza geyenak itzulpenetan izan dute geroko loraldiaren oñarria. Mintzairarik asko begitan yarriko nizkizueke, bainan aski duzute Tauer’tar Norberta, euskeltzale azkarrak, EUZKO DEYA’n (276 grn. zenbakian) txekoeratzaz idatzi dunari begi-ukaldi bat ematea.

Ortarako, ordea, idazleak, bere erri-izkuntza eta erdel-izkuntza zain-zainetik ezagutu bear ditu. Lenen, euskeraz yabetu bear du! Gure artean argitara diran idazlan guziak sakonki ta maiteki irakurri, erri-esakera ta gogoa aspertugabe aztertu. Ez bakarrik nork bere izkelgiri muxiñik egin! Ori bizkaieraz zegok, utikan! Alper zurien apuko geldok dituzu oriek, beñola, Larramendik erruki gabe astindu zitun ayen lankideenak. Batasuna iristen ez dugun bitartean, ezin dezakegu euskeltzaleak euskerazko lanik arbuyatu.

Testua aski adierazgarria da bere horretan, baina, badaezpada ere, egin ditzagun zenbait iruzkin.

Lehenbiziko paragrafoa aski argia da: itzulpengintza euskarari arnasa emateko tresna bat da; ikuspegi politikotik ere (edo politika kulturalarenetik), erants genezake (ez dezagun ahatz biak ala biak, Zaitegi eta Ibinagabeitia, erbestean zeudela gerra galduz geroztik).

Azken paragrafoan, ordea, gaur oraindik ohargarri diren zenbait aholku ematen dizkio Ibinagabeitiak  itzultzailegaiari: lehenik, euskaraz ondo ikasi, euskal literatura irakurriz eta herriaren ahotik edanez; bigarrenik, txokokeriei lekurik ez egin, eta norberaren euskaratik harago begiratu eta bilatu (hizkuntzaren batasuna amets).

Grafia gorabehera, ez dut uste gaur egun gehienok urrun gabiltzanik elantxobetarraren burubideetatik.