Etiketa: hiztegi elebidunak

-(e)an bidalia

Dagokionari

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Orain dela zenbait aste, Itziar Otegik blog honetan hiztegiak irakurtzeari buruz idatzitako gogoeta ederra irakurtzen ari nintzela, garai batean oso gustura eta sarri samar irakurtzen nuen hiztegi bat etorri zitzaidan gogora. Gaur egun, eguneroko langintzan oso bakanetan erabiltzen dudan arren, lantokiaz kanpoko itzulpenetan ari naizela beti eskura izan behar dudan hiztegia da oraindik, ireki ez arren beti aldamenean nahi dudana, hitzen edo esamolderen batekin trabatzen banaiz ere; ordain egokia ezin aurkituz nabilenean, eskua luzatu, hura zabaldu eta haren barren jorian aurrera eta atzera ibiltzeko aukera badudala jakite hutsak segurtasuna ematen dit, lanerako kutun gisako bat balitz bezala ia.

Ziurrenik zuetako askok honezkero asmatuko zenutenez, Plazido Mujika Berrondoren Diccionario castellano-vasco handiaz ari naiz, orain dela 40-30 urte, gure etxera euskaraz argitaratzen zen guztia edo ia guztia iristen zen garai hartan, gure aitak altxor handitzat zituen bi hiztegietako batez, alegia. Hiztegi horren 1. edizioaz ari naiz zehazki, etxean oraindik ere mujika zaharra deitzen dugun hiztegi agortuaz (1965. urtekoa), eta ez ondotik 1973an eta 1987an argitaratu ziren edizio laburtuez: 1. edizioa, besteak beste, potoloegia eta erabilgaitza bide zelako laburrarazi omen zioten, eta beharrik oso erabilerraza ez zen, argitaraldiko ale guztiak —8.000 baino gehiago— saldu ziren-eta!

Hasieran nioenez, bada, Itziar Otegiren testu hura irakurtzearekin batera, hiztegi horretaz gogoratu, eta beste behin ere galdera hau etorri zitzaidan burura: nolatan ez dugu oraindik hiztegi aberats hori sarean? Nola liteke 60. eta 70. hamarkadetan euskaraz idazten zuten gehienen eskuetan zebilen hiztegi mardul hura, guztiendako erreferentzia nagusia izan zena eta askok erabileraren erabileraz maiztu, ertzak belztu, orriren bat urratu eta are azalgabetu zutena, Interneten ezin kontsultatzea?

Horregatik dagokionar —ez baitakit nori dagokion edo are norbaiti dagokion ere—, hiztegia sareratzea eskatzeaz gain, lehen edizioa —edo lehen edizioa ere— sareratzeko eskatu nahiko nioke hemendik. Batetik, lehen argitaraldi hartan euskalkien erreferentziak agertzen zirelako, 2. eta 3. edizioetan ez bezala. Eta, bestetik, euskalkien markak baino zerbait gehiago galdu zelako bidean, adibide xume batekin erraz ikusten denez:

LLORON (1. edizioa), quejumbroso, quejicoso, quejoso = erkale (c), mainuntzi (c), marrakari (c), minbera (c), minberakor (c), negargille (c), negar-iturri (c), negar-ontzi (ce), negarti (c), negartsu (c), nigarti (c), aigura B, alaari B, alatsu, arrangura-ontzi, arrangurati, arranguratsu L, arrankura-ontzi AN, arrankuratsu, arranpalo G, arrenkuratsu L, arrumakari, borroti B, bupera B, deskeila B, ekaikari AN, ekaitsu, ekaiuntzi AN, ekaizu AN, erostari B, espati, espatsu, illetari B izkolari, kerementa BNL, kexati, kexu AN, maskin AN, mika B, minberati, minberor S, mindulin, mindurikari L, minduru, minkorti L, minkun BNL, minkurti S, miñ-ontzi, nauna L, negar-samur BG, negar-gale, nigar-gale S, negardun B, negar-jario G, nigarkari, nigarkoi, nigarroi S, nigarzu, pupera B, puperati B, puperatsu B, sinkulin L, sinkulin-minkulin L, ubel S, zingulin A, zinkulin L, zinkuri ANBN; zinkurin, zinkurinati, zinkurinatsu, zinkuru-zale R, begibera BG, begi-bella R, begi-txatxu G, dena-nigar.

LLORON (2. edizioa), quejumbroso = erkale, maiñuntzi, marrakari, minbera, minberakor, negargille, negar-iturri, negar-ontzi, negarti, negartsu, erostari, illetari, mindulin, mindurikari, minkorti, negar-samur, negardun, negar-jario, zinkulin, zinkuri, negar-zulo.

Eta gaurko hiztegi segur aski erabilienekin alderatuz gero:

Elhuyar

llorón, -ona adj./s.

1. negarti, negarrontzi, mainontzi, mainati; 2. negarti, kexati, zinkurin

llorona adj./s.f (usualmente pl.) plañidera

2. negar-kantari, hiletari, erostari, auhendari, adiagile

Zehazki

llorón adj negarti, negarrontzi, mainontzi adkor, lantu-jotzaile

llorona 2 (plañidera) erostari

Ohartzen gara aldaera ugari galdu zaizkigula bidean, ezinbesteko galbahearen ondorioz, noski: negar-samur, minkun, negar-gale, borroti, negar-jario, nigarkoi, miñ-ontzi, zinkurinati…

Badakit, jakina, galtzea esatea askotxo dela, hitzok Orotarikoan-eta jasota dauzkagulako, baina Mujikaren hiztegia itzultzaileon tresna nagusia zen garai hartan baino bide luzeagoa egin behar izaten du itzultzaileak gaur haietara iristeko. Bidegileak bildumako liburuxkak dioen moduan, urte luzez «etekin polita atera zioten hiztegi hari itzultzaileek, irakasleek, idazleek eta, nola ez, ondoren etorritako hiztegigileek ere». Horrexegatik nahi nuke, hain zuzen, hiztegia sarean, Elhuyar, Zehazki, Hiztegi Batua, Orotarikoa eta Interneten ditugun gainerako hiztegi, corpus eta abarretara jotzea bezain erraz izan dakigun hiztegi horretako mami aberatsa kontsultatzea, iruditzen baitzait ezen, sarean izanez gero, aiseago eta maizago erabiliko genukeela, gure idatzi eta itzulpenen koloreen onerako.

Bukatzeko, hiztegiari buruzko beste xehetasun bat aipatu nahi nuke: egileak, bere lan bikaina —ahalik eta merkeen— argitaratu ahal izateko, laguntzaile asko izan zituen: harpide eske ibili ziren euskaltzaleak, harpideak berak (jende asko egin zen harpide, eta batzuek aldez aurretik ordaindu nahi izan zuten hiztegia), baita dohaintza egileak ere. Horretan ere aitzindari eta eredugarria, galdetu bestela egunotan Virginia Woolfen A room of one’s own euskaratu ahal izateko Interneten crowdfunding baten bidez diru ekarpenen bila dabiltzan Consonni-ko kideei. Ana Morales adiskide eta itzultzaileari Etxepare parafraseatuz esatea gustatzen zaion moduan, asmo bera orduko eta gaurko bi ekimen horietan, baita nire eskaera honetan ere: euskaldunok basa izateari utzi eta abil, animos eta jentilago bihurtzea. 😉

-(e)an bidalia

Batzuetan, hiztegiak irakurtzen ditut

Itziar Otegi Aranburu

Orain dela urte batzuk, taberna batean ezagun batekin topo egin eta hizketan hasi ginen, eta, elkarrizketaren momenturen batean, irakurri berri nuen eleberri edo ipuin-bilduma bati buruz hitz egiten hasi nintzaionean, tipoak goitik behera begiratu, eta esan zidan, hotz: «Nik ez dut fikziorik irakurtzen, hori denbora-galtze hutsa da; nik saiakerak baino ez ditut irakurtzen». Gau hartan, ahoa bete hortz gelditu nintzen, baina, elkarrizketa hura gaur egun errepikatuko balitz, izango nuke zer erantzun: «Ba nik, batzuetan, hiztegiak irakurtzen ditut».

Egia da. Noizean behin euskarazko hiztegi elebakar bat hartu, eta irakurtzen hasten naiz, orrialdea zori hutsez aukeratuta. Ama-hizkuntzarekin lotutako zeraren bat izango da, beste hizkuntzetako hiztegiak irakurtzean ez baitut hainbesteko plazer (estetikorik) sentitzen. Usterik gutxienean, benetako harribitxiak aurkitzen dituzu. Gainera, ez didazue esango adibide gisa jartzen dituzten esaldi horiek ezin ederragoak ez direnik. Misterio-punttu bat ere badute, gainera, testuingururik gabe horrela jarrita. Zein altxorretatik ateratako perlak ote dira?

ainen. iz (*1746) G. Er. Deabrua izendatzeko leungarria. Ainenak hartu du.

jas iz itxura; gorpuzkera. Horra armada hori, halako jas eta muntakoa, printze delikatu eta xamur bat duela buruzagi. Halako dotoretasun bat bazuen Fogarty jaunak jasean.

magina iz (ezpata) zorroa. Nik ere erosi dut, beraz, sastakai bat, brontzezkoa, sendoa, larruzko magina eta guzti, gerrian loturik eramateko jantzien azpian.

Lanean, askotan erabili behar izaten ditut hiztegi elebidunak. Ez zaizkit asko gustatzen, ordea. Unibertsitatean Hizkuntzalaritzan ikasi nituen gehientsuenak ahaztuta dauzkat, baina bada oroimenean irarrita geratu zitzaidan irudi bat, semantikaren alorrekoa: mundua hiru dimentsiotako argazki alimaleko bat bada, hizkuntza bakoitzak mundua den argazki hori puzzle-pieza txikitan zatitzen du, pieza bakoitza kontzeptu bat izanik. Hizkuntza bakoitzak bere modura ebakitzen ditu puzzlearen piezak, eta, beraz, askotan ez datoz bat bi hizkuntzatako piezak. Hala, hizkuntza bateko hitz bakoitzean beste hizkuntza bateko hitz bat ahokatzen saiatzea, zulo karratuan pieza biribila mailu-kolpeka sartzen tematzen den umearena dela esan daiteke, hein batean.

Askotan, hiztegi elebidunak emandako ordaina abiapuntua izaten da. Adiera batean gutxi gorabehera bat etorriko dira bi hitzak, baina zuk behar duzun hitzaren ertz, ñabardura, konnotazio edo hizkuntz erregistro zehatzak lituzkeen beste hitz horren bila abiatzen zara, hiztegiak emandako hitza abiapuntutzat hartuta. Nora jo, ordea? Nik, lehendabizi, hiztegi elebakarraren adibideetara —lehen aipaturiko esaldi eder horietara— jotzen dut. Gero, sinonimo-hiztegietara. Baina bide horiek agortu dituzunean, nora jo? Baduzu ideia, baina falta duzu hitza. Edo, baduzu hitz bat, behar duzunarekin nolabaiteko erlazioa duena (Eurovoc: kausa-ondorioa, instrumentaltasuna, hierarkia, konkomitantzia, kokapena, antzekotasuna, jabetza…), eta hortik tiraka beste bat aurkitu nahi zenuke. Nola egin ideiatik hitzerako bidea? Nola joan orokor lauso batetik ordain zehatz egokira? Adibidez, nola joan peska-gauzatik durdo, zarbo, kabra, lentoi, buztanbaltz, makarel, ludxa, takarta edo papardora, beharbada ezkatadun eta lirdinga abisaletik igarota? «Bizimoduak egiten digu hiztegia», idatzi zuen Iñigo Aranbarrik lehengoan, eta hala da. Hiztegia, eta ezagutza. Arrain jendearena irakurrita, nire lagun batena etorri zitzaidan akordura. Lagun gajo hark saio ugari egin behar izan zituen psikoanalistarenean, etxean zuen hezetasun-arazo itxuraz konponezin batek eragiten zion herstura zela eta. Antza, iturgin, margolari, igeltsero, aparejadore eta arkitekto andana bat izanak ziren nire lagunaren etxean, hezetasun haiek aztertzen, baina inork ez zuen lortu ez arazoaren kausa aurkitzerik, ez haren ondorioak konpontzerik. Saio haietako batean, psikoanalistak esan omen zion, lanbide horretan ezinbestekoak diren seriotasun hotsandiko eta tournure bereziekin: «bada zerbait, munduaz dugun ezagutzaren alderdirik oinarrizkoenetik, galtzen ari garena». Esaldi hura luze aztertu eta eztabaidatu ondoren, ondorioa atera genuen egungo iturgin, margolari, igeltsero, aparejadore eta arkitektoak gai direla lan sofistikatu konplikatu berritzaileak egiteko, baina ahaztu egin zaiela nola egiten diren lanbidearen alderdi soil oinarrizko primarioenak. Edo halako zerbait.

De la idea a la palabra y de la palabra a la idea, esaten du, azalean, Julio Casares-en  Diccionario ideológico obrak. Bertan Filtración hitza begiratzen baduzu, coladura, exudación, permeabilidad, ósmosis, transvasación, rezurmarse, lloverse, sudar, impermeabilizar, gota, gotera, sedimento hitzak aurkitzen dituzu, besteak beste. Arrastoren bat ematen du, ezta? Bestalde, María Moliner hiztegian angustia begiratuta, irudipena dut nire lagunak psikoanalista-saio bat edo beste aurreztu izango lukeela:

1 (“Tener, Sentir, Causar”, etc.) f. Intranquilidad con padecimiento intenso, por ejemplo por la presencia de un gran peligro o la amenaza de una desgracia. Malestar causado por la sensación de no poder desenvolverse; por ejemplo, por tener más trabajo o atenciones a que acudir de aquellos a que es posible hacerlo o por estar rodeado de muchas cosas en desorden.

Agobio, agonía, ahogo, aína, angoja, ansia, ansiedad, ansión, comezón, congoja, cordojo, cordoyo, desasosiego, desazón, impaciencia, inquietud, intranquilidad, *malestar, nerviosidad, nerviosismo, opresión, padecimiento, *preocupación, presura, tensión, tósigo, zozobra. Abrumar, acongojar, oprimir, hacer padecer, ahogarse en un vaso de agua. No llegar la camisa al cuerpo, con el corazón en un puño, más muerto que vivo. Agonías, encogido, *pusilánime. Kafkiano. *Tranquilo. *Apuro. *Asma. *Prisa.

Tira, hezetasunetik hersturara daroan erlaziorik ez dut ikusten, baina zer nahi duzue. Gauza jakina da bizitza ez dela hiztegietan kabitzen.

Beste bilaketa bat: Rafael del Moral-en Diccionario ideológico obran Animales acuáticos begiratuta, informazio mordo bat aurkitzen dut. Entresaka eginda:

28.01 Tipología (pez, pescado, pesce, jaramugo…)

28.02 Clases y forma (acipenseriforme: esturión…)

28.03 Clases y familias (Ballena (cetáceos): ballena azul, ballenato, cachalote…)

28.04 Anatomía (aleta, aleta caudal, aleta dorsal, vientre: ventresca o ventrecha, ovas, hueva)

Adjetivos y adverbios: tropical, exótico, de colores, de fondo, abisal, volador, venenoso, tóxico…

Verbos y expresiones: nadar, flotar, boquear, frezar (restregarse para desovar), mugar (fecundar las huevas) …

Agian egongo da eta nik ez dut ezagutuko, baina nik neuk eskura daukadan hiztegi ideologiko bakarra nire gurasoak dira, lehorreko gauzetarako, eta aitaginarreba, itsasoko gauzetarako. «Ba al dago euskaraz hitzik hau eta hau esateko?», galdetzen diet. Batzuetan laguntzen didate, beste batzuetan ez.

Ez dakit zer pentsatuko duzuen, baina niri izugarri lagungarria irudituko litzaidake norbaitek euskararen puzzle txukun-txukun bat egingo balu, ideiatik —intuiziotik?— hitzerako bidea egin ahal izateko, edo orokorretik zehatzera, edo hitz batetik besterako jauzia, hitzon arteko harremanetik tiraka.

Beraz, hiztegigile preziatu horiek, hau irakurtzen baduzue, har ezazue mesedez euskarazko hiztegi analogiko, ideologiko edo dena delako bat egiteko lana, otoi. Izugarri estimatuko genizueke. Eta, egiten duzuenean, ez ahaztu mesedez itoginei buruzko atal on bat sartzea; hartara, euskara darabilten iturgin, margolari, igeltsero, aparejadore eta arkitektoei ez zaie ahaztuko hezetasun-arazoak nola konpontzen diren.

-(e)an bidalia

Balizko ausazko premiazkoak

Juan Garzia Garmendia

Premiazkoena, gauza bat garbi uztea: ez naiz ari hiztegien beharra auzitan jartzen, ez eta, are gutxiago, hiztegigileen lana gaitzesten. Halakoen arduraduna banintz (ez naiz, beraz), aitormen eta soldata hobea lukete horretan dihardutenek. Ausaz, hau ez idaztea nuke hobe. Ziur, ez dut lortuko nahi nukeena, baina ez ahal zait gertatuko, esate baterako, behiala erronka hitzari buruz esandakoekin baino okerragorik. Nork daki, hala ere.

Nirekin lan egindako itzultzaile bikainenetariko baten kontu batek piztu dizkit argi gorri ozenak, aurretik ere banuen kezka sorraren gainean: ingelesezko itzulgaiko potential, possible eta likely izenondoak, denak ere, balizko euskaratu ditu… orrialde berean, eta izen beraren izenlagun!

Badirudi arrunt izenondoaren eta beste batzuen bidean doala balizko izenlaguna ere: zernahi esatera behartu nahi dugu hitz gaixoa, ad hoc. Garai batean, balizko errotak garbi zegoen ez zuela irinik emateko ahalik. Orain, auskalo.

Begiratu dut hiztegi elebidunean, ez errezelorik gabe noski, eta hara: supuesto, -a; hipotético, -a; posible omen da balizko. Sinonimo ote dira hirurok?! Eta, hala izatera, nondik irabazi dugu konfiantza, garai batetik hona, posible eta are ustezko izan daitezen orain balizko irinak? (Eta, ondo pentsatuta, zergatik izan behar du sarrera hiztegian balizkok, balitz zer den badakigu eta? Erdarazko izenondoaren ordaina delako tratatu behar ote dugu izenlagun hori izenondotzat?).

Neu nago oker, noski, zeren, nik ulertzen dudan (edo, barka, nuen) moduan, euskaraz behintzat, jai baitute askoren errebindikazioek, hiztegi bereko adibideari jaramon egitera behintzat: Estatu ez diren nazioen balizko eskubideak (Los supuestos derechos de las naciones que no son estado).

Nago, gainera, balizko hitzaren berezko xarmak baduela zerikusirik endredoan. Jakina, ustezko arruntegia da; hipotetiko, kultuegia; posible eta probable, erdalantzekoegiak… Alegiazko eta irudizko ere politak dira, baina, horiek erabilita, nabarmenegi geratzen da ez dugula irinik zertuko errota horretatik: alegiazko eskubideak, irudizko eskubideak… Balizko, berriz, libre zegoen, ezta?, eta zer polita!

Kontuak kontu, alegiazko errotarririk handiena irentsita ere hiztegitik, inork ezingo dio kendu balizkori balitzen ume izatetik datorkion esanahia. Baleukako markesak ez dauka, eta balizko errota ez dabil… ezta balitz hitza ehotzeko ere. Beraz, hutsuneren bat sumatzen bada hiztegi elebidunean, asma bedi nahi dena, baina utzi bakean hitz normalei beren esanahiekin.

Euskaraz halako bortxaz izenondotu (nahi) den beste pare bat baino ez aipatzeagatik:

  • Ausazko ezin liteke uler ausazen umetzat baino (ausazko inolaz ere aleatorio izatera, ausaz hitz arruntak, ai ene, aleatorioki esan nahi luke).

  • Premiazko ez da urgente (apremiante ote dabil garun diglosikootan durundiz?), noski presak eta beharrizanak nahasteko dugun joera gorabehera eta premiak premia (asmatzen hasita, ausartu, ausartu: lehenbailehengo posta).

Desenkusa ditzadan hiztegi(gile)ak: ez da erraza erdarazko izenondo bakoitzari euskarazko itzul-ordain finkoa esleitzea. Nik, behintzat, ez nuke asmatuko… baldin eta hartara jarriko banintz. Nik, ordea, testuak itzultzen ditut, eta ez hitz solteak. Eta, are gutxiago, adberbioen esanahia biltzen duten erdarazko izenondoei ordain automatikoa emanez.

(Badakit, badakit: hiztegia nola erabiltzen den da kontua. Hala ere, erabiltzaileak gaizki badarabil eta gero hiztegigileak okerra ere erabilera zuzentzat jasotzen badu, banatuta geratuz doaz erantzukizunak, ezta?).

Adibidez, “sus posibles consecuencias” euskaratzean, bere balizko ondorioak ematen duena hiztegia itxuragabe testuitxuratzen baino ez da ari (eta, berdin-berdin, sus propias conclusiones irreales ere ulertaraz dezake!); eta, demagun, horrek ondotik ekar ditzakeenak darabilenak, berriz, ez du justifikatu behar erdaraz hori esateko erabilitako hitzetatik bat bera ere ez agertzea horrela euskarazko testuan.

San Jeronimo, beti san Jeronimo: “Ez hitzez hitz, baizik eta zentzuz zentzu”.