Eneko Bidegain
Euskaradun hitzaren inguruan beti izan da eztabaida. Edo, hobeki erran eta horren gibelean, euskaldun hitzaren adieraren inguruan. Bigarren hitzaren inguruko eztabaida minbera da, biziki minbera. Ipar Euskal Herrian agertzen diren lan eskaintza batzuetan, eskatzen diren baldintzen artean badago «euskaraduna» izatea. Euskaraz, ordea, hitz elkarketak egitean, RA+DUN bihurtzen da LDUN. Horregatik, «euskaraduna» ez zait sekula naturala iruditu, eta oraino ere ez zait gustatzen.
Ezagutzen ez dudan bati deitu behar izaten diodanean, haren kontaktua eman didanari galdetu ohi diot: «euskalduna da?». Hots, ea euskaraz mintza nakiokeen jakin nahi izaten dut, ez ea Euskal Herrikoa den, Euskal Herrian sortua edo euskal herritartua. Izan daiteke Idahon sortu eta bizi den euskaldun bat, edo euskara ikasi duen japoniar bat.
Nahiz eta Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan hitz hori agertzen den, eta Orotariko Euskal Hiztegiak bi lerroko sarrera eskaintzen dion,
euskaradun, uskeradun. Vasco, vascoparlante. v. euskaldun. Ilunberritik datxikolako erriak uskeradunak dire (Ae). A EY III 305. En DFrec hay 2 ejs. de euskaradun.
ez da ohikoa hitz hori lan eskaintzetatik harago ikustea. Ereduzko Prosa Gaurek 26 agerraldi aurkitu ditu, horietatik 15 Herria astekarikoak. OEHk berak, euskaldun hitzera igortzen gaitu.
Baina lan eskaintzan euskaradunen ordez euskaldun idaztea proposatuz gero, batzuk asaldatzen dira, hizkuntza gaitasun baldintzaren ordez, baldintza etniko gisa ulertuko litzatekeen beldurrez: ea Bordeleko batek ez lukeen postu horretara aurkezteko eskubiderik, nahiz eta euskara jakin…
Bistan da arrisku hori ikusten dutenek, beren baitan, euskaldun hitza frantsesera (edo gaztelerara) itzuli dutela: basque edo vasco. Basque guztiak ez dira euskaldunak, gaur egun bereziki, eta zergatik behar genituzke baztertu, beraz, euskal erdaldun horiek guztiak? Ez naiz sartuko batzuek vasco hitzarekin egiten duten erabilera murriztaile eta politikoari buruzko eztabaidan (ildo politiko horretakoek nola izendatzen dute, euskaraz, EAEko biztanlea?).
Vasco eta basque hitzen itzulpena, Elhuyar eta Nola Erran hiztegien arabera, «euskaldun» eta «euskal herritar» da:
Basque nom masculin | nom féminin. a) = natif ou habitant du Pays basque euskaldun – euskal herritar – euskotar (MD). b) = bascophone euskaldun
Elhuyar-en adibideak argiak dira:
adj./s. euskaldun [adiera hertsian, euskaraz dakiena; adiera zabalean, Euskal Herriko biztanlea]; euskal herritar, Euskal Herriko (biztanle). | Los vascos resistieron a los visigodos: euskaldunek bisigodoei eutsi egin zieten. | Muchos vascos emigraron a América: euskaldun asko Ameriketara joan ziren. | Muchos vascos no saben euskara: euskal herritar asko ez dira euskaldunak. | Yo soy vasco y por eso estoy aprendiendo euskara: Euskal Herrikoa naiz, horregatik ari naiz euskara ikasten.
Biziki adierazgarriak dira Tupindegiko Roxali kantuaren azken bertsoak, Paristik itzuli berri den eta euskarari uko egin nahi dionari buruzkoak:
Hari euskara ez aski,
baina frantsesa baleki!
Kiskun kaskun j’en suis gaskun
pas eskualdun.Parisko lili Roxali,
bai frantximent bai t’es xoli.
Utz’an moda, utz’an pinta, ai potreta,
Parisko lili Roxali
hago euskaldun Roxali!
Paristartzearekin batera euskaldun izateari (eta euskarari berari ere bai) uko egiten dioten horietarik bat da Roxali. Eta Euskal Herrian ere badira holakoak. Bi gisetara erabiltzen dugu «euskaldun», Erramun Bachoc-en artikuluko taula batean biziki argiki ageri den bezala. Ipar Euskal Herriko herritarrak, euskaldun (euskal herritar), frantses edota euskaldun eta frantses sentitzen ote diren aztertu duen inkesta bat aipatzen du. Erdaldunen artean ere euskaldun sentitzen dira zenbait, nahiz eta gehiengoak bere burua frantses edo «euskaldun baino frantsesago» gisa ikusten duen. Bistan da, galdera frantsesez egin zitzaiela, eta pentsatzen dut ez zietela galdegin «sentez-vous euskaldun?», baizik eta «sentez-vous basque?». Galderako hitza bat ala bestea izan, segur naiz erantzunak ez zirela guztiz berak izanen.
Batzuk beldur baldin badira euskaldun hitza ez ote den nahasgarri, lan eskaintzetan jar daiteke beste gisa batez: eskatzen diren gaitasunen artean, «euskara jakitea» (eta nahi diren beste hizkuntza guztiak). Nahi bada maila ere zehaztu daiteke.