Etiketa: euskaldun

-(e)an bidalia

«Euskaradunak» eta Roxali

Eneko Bidegain

Euskaradun hitzaren inguruan beti izan da eztabaida. Edo, hobeki erran eta horren gibelean, euskaldun hitzaren adieraren inguruan. Bigarren hitzaren inguruko eztabaida minbera da, biziki minbera. Ipar Euskal Herrian agertzen diren lan eskaintza batzuetan, eskatzen diren baldintzen artean badago «euskaraduna» izatea. Euskaraz, ordea, hitz elkarketak egitean, RA+DUN bihurtzen da LDUN. Horregatik, «euskaraduna» ez zait sekula naturala iruditu, eta oraino ere ez zait gustatzen.

Ezagutzen ez dudan bati deitu behar izaten diodanean, haren kontaktua eman didanari galdetu ohi diot: «euskalduna da?». Hots, ea euskaraz mintza nakiokeen jakin nahi izaten dut, ez ea Euskal Herrikoa den, Euskal Herrian sortua edo euskal herritartua. Izan daiteke Idahon sortu eta bizi den euskaldun bat, edo euskara ikasi duen japoniar bat.

Nahiz eta Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan hitz hori agertzen den, eta Orotariko Euskal Hiztegiak bi lerroko sarrera eskaintzen dion,

euskaradun, uskeradun. Vasco, vascoparlante. v. euskaldun. Ilunberritik datxikolako erriak uskeradunak dire (Ae). A EY III 305. En DFrec hay 2 ejs. de euskaradun.

ez da ohikoa hitz hori lan eskaintzetatik harago ikustea. Ereduzko Prosa Gaurek 26 agerraldi aurkitu ditu, horietatik 15 Herria astekarikoak. OEHk berak, euskaldun hitzera igortzen gaitu.

Baina lan eskaintzan euskaradunen ordez euskaldun idaztea proposatuz gero, batzuk asaldatzen dira, hizkuntza gaitasun baldintzaren ordez, baldintza etniko gisa ulertuko litzatekeen beldurrez: ea Bordeleko batek ez lukeen postu horretara aurkezteko eskubiderik, nahiz eta euskara jakin…

Bistan da arrisku hori ikusten dutenek, beren baitan, euskaldun hitza frantsesera (edo gaztelerara) itzuli dutela: basque edo vasco. Basque guztiak ez dira euskaldunak, gaur egun bereziki, eta zergatik behar genituzke baztertu, beraz, euskal erdaldun horiek guztiak? Ez naiz sartuko batzuek vasco hitzarekin egiten duten erabilera murriztaile eta politikoari buruzko eztabaidan (ildo politiko horretakoek nola izendatzen dute, euskaraz, EAEko biztanlea?).

Vasco eta basque hitzen itzulpena, Elhuyar eta Nola Erran hiztegien arabera, «euskaldun»  eta «euskal herritar» da:

Basque nom masculin | nom féminin. a) = natif ou habitant du Pays basque euskaldun – euskal herritar – euskotar (MD). b) = bascophone euskaldun

Elhuyar-en adibideak argiak dira:

adj./s. euskaldun [adiera hertsian, euskaraz dakiena; adiera zabalean, Euskal Herriko biztanlea]; euskal herritar, Euskal Herriko (biztanle). | Los vascos resistieron a los visigodos: euskaldunek bisigodoei eutsi egin zieten. | Muchos vascos emigraron a América: euskaldun asko Ameriketara joan ziren. | Muchos vascos no saben euskara: euskal herritar asko ez dira euskaldunak. | Yo soy vasco y por eso estoy aprendiendo euskara: Euskal Herrikoa naiz, horregatik ari naiz euskara ikasten.

Biziki adierazgarriak dira Tupindegiko Roxali kantuaren azken bertsoak, Paristik itzuli berri den eta euskarari uko egin nahi dionari buruzkoak:

Hari euskara ez aski,
baina frantsesa baleki!
Kiskun kaskun j’en suis gaskun
pas eskualdun.

Parisko lili Roxali,
bai frantximent bai t’es xoli.
Utz’an moda, utz’an pinta, ai potreta,
Parisko lili Roxali
hago euskaldun Roxali!

Paristartzearekin batera euskaldun izateari (eta euskarari berari ere bai) uko egiten dioten horietarik bat da Roxali. Eta Euskal Herrian ere badira holakoak. Bi gisetara erabiltzen dugu «euskaldun», Erramun Bachoc-en artikuluko taula batean biziki argiki ageri den bezala. Ipar Euskal Herriko herritarrak, euskaldun (euskal herritar), frantses edota euskaldun eta frantses sentitzen ote diren aztertu duen inkesta bat aipatzen du. Erdaldunen artean ere euskaldun sentitzen dira zenbait, nahiz eta gehiengoak bere burua frantses edo «euskaldun baino frantsesago» gisa ikusten duen. Bistan da, galdera frantsesez egin zitzaiela, eta pentsatzen dut ez zietela galdegin «sentez-vous euskaldun?», baizik eta «sentez-vous basque?». Galderako hitza bat ala bestea izan, segur naiz erantzunak ez zirela guztiz berak izanen.

Batzuk beldur baldin badira euskaldun hitza ez ote den nahasgarri, lan eskaintzetan jar daiteke beste gisa batez: eskatzen diren gaitasunen artean, «euskara jakitea» (eta nahi diren beste hizkuntza guztiak). Nahi bada maila ere zehaztu daiteke.

-(e)an bidalia

Euskalgauza

Iñaki Segurola

Joan den hilean gure ikerlanen deskubrimentutxo baten berri eman genuen: funtsean, hiztun ‘hitz egiten duena’ den gisa berean (eta jostun ‘josten duena’, etab.), euskaldun ere ‘euskara(z) egiten duena’ dela, eta ez ‘euskara duena’. Horixe dela, hots, hitz horien eta beste batzuen zuztarra eta sehaska.

Baina sehaska utzi, oinez hasi, bide luzea egin eta halamoduzko lagunarteetan sartu ohi dira hitzak, esanaren edo esan-beharraren agindura. Esan-beharra, hemen, errealitatea da, kultura da, gizartea da; hau da, izendatu beharra, eta hor kultura nagusiek agintzen dute gogotik; haiek sortzen dituzte izendakizun berrietarik asko eta asko. Kultura nagusiek diote basque/vasco, eta horrek itzulpenera garamatza. Basque/vasco itzulkizun hori euskal moduan eman da gehienbat euskara kulturazkoan (euzko(tar) eta Etxepareren basko hura urrutitxo gelditu dira). Euskal hori kasik esan liteke hizkuntza idatzian (izenaren aurretik doan!!) izenondo bihurtuz joan dela, basque/vasco hori hitz bakarrean itzuli beharrak bortxaturik bezala. (Artetik esan beharra dago iparraldean euskaldun erabili izan dela hegoaldean euskal erabili den kontestu askotan.)

Basque/vasco hori itzuli beharrak ekarri du, gehienbat XIX. mendetik aurrera, euskal(dun) hitz hori aplikatzea hizkuntzarekin zuzenean deus ikustekorik ez duten gauzei (adib. Arrese Beitia euskal oiturak, Elizanburu eskualdun arbola, eta abar azkengabe bat gaurdainokoan). Eta horra nola gelditu zaigun euskal(dun) hitz hori itzulkin txepel bihurturik lautik hirutan, eta zinez zer diogun ez dakigularik euskal(dun) diogun bakoitzean. Ustez badakigula, baina zinez ez dakigula. Hots: zinez ez dakigularik “euskaldunak”, “euskal jendea” edo “euskalgauzak” zer diren edo garen, baina bageneki bezala bizi garelarik. Horra hitzen bidea, sehaskako argixintatik zahardadeko ilunbistaraino. (Bidenabar: zer garen —edo “gure gauzak” zer diren— ez jakite hori hagitz gauza humanoa da, humanoegia agian; goitik, ideietatik edo boteretik zer diren/garen finkatzea ere ez da gutxiago humanoa; bien —goi-beheen— arteko borrokak bizi gaitu.)

Esan dugu XIX. mendean hasten dela euskal(dun) hizkuntzarekin zuzenean zerikusirik ez duten zerei aplikatzen. Ederki. Eta orduan zer gertatzen da euskal herri-rekin? Herri-k zuzenean al du zerikusia hizkuntzarekin? Badirudi ezetz, ezta? Eta orduan?

Ba, orduan, herri-ri heldu beharko genioke, eta halaxe egingo dugu hurrengo batean, bihotz-belarriak lagun harturik.

-(e)an bidalia

Egitez, gehienbat

Iñaki Segurola

Euskara guk dugu, / gu gara euskaldunak kantatu ziguten eta sinetsi egin genuen. Sinetsi egin genuen euskaldun hitzak ‘euskara duena / daukana’ esan nahi zuela; hots, gutako bakoitzak edukitzez geneukala hizkuntza gurea; hizkuntzak eduki egiten direla, eduki egiten dituela gizabanakoak edo gizamordoak. Eta nere galdera da: nolatan irentsi genuen horren aise guk, erdara gutxirekin hazitako umeok, ipuin zentzunbako hori? Ez al zigun deusek azpitik —jakinaren azpitik— “hizkuntza edukitzearen” funsgabekeria edo xelebrekeria sentiarazten?

Esplika ditzadan gauzak ahal bezain garbi: –dun atzizkiak bi zentzu izan ditzake; bada –dun bat edukitzezkoa edo edukitzeko zerekin doana (bizardun, dirudun…), eta bada beste –dun bat egitezkoa edo egiteko zerekin doana, gehienbat aditz-izenekin agertzen dena (jatun, jostun, erostun…), baina ez beti (hiztun); bigarren -dun hau da, dudarik gabe, euskaldun hitzean dagoena eta, beraz, esanahia ez litzateke ‘euskara duena’, baizik-eta ‘euskara(z) egiten duena’.

Euskalduna “euskara duena” dela dioen ipuina, ez dut uste oso aspaldikoa denik. Azkuegan aurki daiteke jadanik, baina, bestelako datuen bila hasi gabe, ez nuke esango askozaz lehenagokoa denik. Baliteke oker egotea, baina zahar-usain haundirik ez diot hartzen ixtorioari.

Euskalduna “euskara duena” dioen ipuina jende askok sinetsi du: ez jende-jendeak, jakina, baina bai, nolazpait esan, publiko informatuak. Bada garaia publiko informatuak gauzak diren bezala konta ditzan behingoz: euskaldun hitzak, sortzez edo jatorriz bederen, ‘euskara(z) egiten duena’ esan nahi du zehazki eta teknikoki, eta besterik ez.

Eta bada garaia jakiteko hizkuntza bat ez dela galtzen honegatik edo hargatik, baizik-eta dakitenek, egin beharrean, eduki egiten dutelako.

———

Toki hau itzultzaileentzat jarria da bereziki, eta ez dut hitzik esan haien lana erraztuko duenik. Hitz batez eta bere esanahiaz jardun dut eta ez hark izenda lezakeenaz, hots, errealitatearekin dituen gorabeherez. Egia jakiteak (“zer da?”) itzultzailearen, soziolinguistaren, politikoaren edo lege-jartzailearen lana nekeztu baizik ez du egiten maiz, zeren zehaztasuna, doitasuna eta holakoak (“zein dira eta zein ez dira?”) ez baitira eskuarki hizkuntza naturalaren berezko tasunak. Tranpa eta gexurra lagun hartzera kondenatuak zaudete… eta gaude.