Iñaki Segurola
Joan den hilean gure ikerlanen deskubrimentutxo baten berri eman genuen: funtsean, hiztun ‘hitz egiten duena’ den gisa berean (eta jostun ‘josten duena’, etab.), euskaldun ere ‘euskara(z) egiten duena’ dela, eta ez ‘euskara duena’. Horixe dela, hots, hitz horien eta beste batzuen zuztarra eta sehaska.
Baina sehaska utzi, oinez hasi, bide luzea egin eta halamoduzko lagunarteetan sartu ohi dira hitzak, esanaren edo esan-beharraren agindura. Esan-beharra, hemen, errealitatea da, kultura da, gizartea da; hau da, izendatu beharra, eta hor kultura nagusiek agintzen dute gogotik; haiek sortzen dituzte izendakizun berrietarik asko eta asko. Kultura nagusiek diote basque/vasco, eta horrek itzulpenera garamatza. Basque/vasco itzulkizun hori euskal moduan eman da gehienbat euskara kulturazkoan (euzko(tar) eta Etxepareren basko hura urrutitxo gelditu dira). Euskal hori kasik esan liteke hizkuntza idatzian (izenaren aurretik doan!!) izenondo bihurtuz joan dela, basque/vasco hori hitz bakarrean itzuli beharrak bortxaturik bezala. (Artetik esan beharra dago iparraldean euskaldun erabili izan dela hegoaldean euskal erabili den kontestu askotan.)
Basque/vasco hori itzuli beharrak ekarri du, gehienbat XIX. mendetik aurrera, euskal(dun) hitz hori aplikatzea hizkuntzarekin zuzenean deus ikustekorik ez duten gauzei (adib. Arrese Beitia euskal oiturak, Elizanburu eskualdun arbola, eta abar azkengabe bat gaurdainokoan). Eta horra nola gelditu zaigun euskal(dun) hitz hori itzulkin txepel bihurturik lautik hirutan, eta zinez zer diogun ez dakigularik euskal(dun) diogun bakoitzean. Ustez badakigula, baina zinez ez dakigula. Hots: zinez ez dakigularik “euskaldunak”, “euskal jendea” edo “euskalgauzak” zer diren edo garen, baina bageneki bezala bizi garelarik. Horra hitzen bidea, sehaskako argixintatik zahardadeko ilunbistaraino. (Bidenabar: zer garen —edo “gure gauzak” zer diren— ez jakite hori hagitz gauza humanoa da, humanoegia agian; goitik, ideietatik edo boteretik zer diren/garen finkatzea ere ez da gutxiago humanoa; bien —goi-beheen— arteko borrokak bizi gaitu.)
Esan dugu XIX. mendean hasten dela euskal(dun) hizkuntzarekin zuzenean zerikusirik ez duten zerei aplikatzen. Ederki. Eta orduan zer gertatzen da euskal herri-rekin? Herri-k zuzenean al du zerikusia hizkuntzarekin? Badirudi ezetz, ezta? Eta orduan?
Ba, orduan, herri-ri heldu beharko genioke, eta halaxe egingo dugu hurrengo batean, bihotz-belarriak lagun harturik.