Alfontso Mujika Etxeberria
Urriaren 16ko berria zen izenburuan ageri den hori. Baina ez dagokio noski idazkitxo honen mamia egunero inguruan dugun errealitate lazgarri horri. Izenburuak atentzioa eman badizu (atentzio “linguistikoa”), kirrinka egin badizu burmuinean, ez duzu beharrik hemendik aurrerakoa irakurtzeko, “txertatuta” zaude eta. Izenburua lasai antzean irakurri baduzu, berriz…
2000. urteko martxoan amaitu zuen Euskaltzaindiak Hiztegi Batua. 12 urte igaro dira geroztik. Eta urte gehiago dira, 15 bat, Hiztegi Batuko E letra kaleratu zuenetik. Letra horretan, debeku esplizitu bat ageri da eman sarreran:
eman 1, ematen. du ad.: zortzi urte eman nituen horretan; tontoa ematen du; irakurtzeari oso emana da; eman dezagun horrela dela. (*neska-mutikoen artean ematen diren liskarrak e. neska-mutikoen artean gertatzen diren liskarrak.)
Duela 15 bat urte, beraz, debekatu zuen euskararen erakunde arauemaileak eman aditzaren adiera arrotz hori, ordurako aski zabaldua eta detektatua zegoen seinale.
Adiera arrotz horren jatorria gaztelanian dago, jakina. Real Academia Españolaren hiztegian (DRAE), sarrerarik oparoenetakoa da dar aditza, adiera-kopuruari dagokionez: 53 adiera. Lehenengo 30etan, aditz iragankorra da; hurrengo 17etan, iragangaitza; eta azken 6etan, pronominala. Azken sail horretan, 49. adieran, hau dugu:
49. prnl. Dicho de una cosa: Suceder, existir, determinar. Se da el caso. En circunstancias dadas.
Gaztelaniaren adiera hori kalkaturik ateratzen dira euskaraz goiko izenburukoa bezalakoak (…y evitar más situaciones precarias y lamentables como las que se dan diariamente en nuestro país; …en particular durante la estación de lluvias, se dan casos aislados de dengue…). Aipatzekoa da producir aditzak ere baduela ocurrir, tener lugar esanahia ere (DRAEk aldaera pronominalik aitortzen ez badio ere, beste hiztegi batzuek bai: el atraco se produjo a las nueve de la mañana; recordó que cada día en España se producen 532 desahucios), baina ez dela adiera hori kalkatu euskarara produzitu edo ekoitzi aditzekin.
Ez dut uste hainbeste zehaztea behar denik, baina badaezpada: dar erdal aditz pronominalaren adiera hori eman aditzera ekartzea da kalko gaiztoa, eta ez besterik (Lanbidetik jasotako datuen arabera azken hiru hilabetekoan *eman da 2011ko langabezia tasa bajuena / Infekzio hau gorputzean *ematen da eta odolaren bidez hezurrera ailegatzen da / Gazte denboran, emakumearen gorputzaren aldaketak *ematen dira). Alegia, ematen da gisakoak guztiz zuzenak dira perpaus inpertsonaletan (Aholkuak eman dira gutxiago kontsumitzen laguntzeko. / Nola ematen da betirako oroitzeko moduko muxua? / Nazioarteak gomendatu baino odol gehiago ematen da Euskal Herrian).
Erdal dar aditzak duen adiera hori ez du eman aditzak, ez behintzat tradizioan. Orotariko Euskal Hiztegiak 12 adiera esleitzen dio eman aditzari, baina hura ez. Bestalde, XX. mendeko corpus estatistikoa arakatuta, eman aditzaren kalko hori ez da ageri 1979 baino lehen. Alegia, esan genezake azken 30-32 urteotako kontua dela. Eta, gorago adierazi den bezala, badira 15 urte debekatu zuela Euskaltzaindiak adiera hori.
Eta nola dugu auzia gaur egun? Zoritxarrez, ez dirudi azken 15 urteotan Euskaltzaindiaren debekuak oihartzun handirik izan duenik. Google bilatzaileak ematen du lehen froga: “ematen da” eskatuta, lehen orrialdean agertzen diren 10 agerraldietatik 5etan itzuli dit kalko gaiztoa (1, 2, 3, 4, 5). Dozenaka, zientoka daude sarean, milaka. Beti esan ohi dugun bezala, denetarik dago sarean, sarea ez da erabiltzaile kualifikatuen esparrua, edozeinek edozer idatz dezake. Bai, ados, baina balio kuantitatiboa behintzat ezin ukatuko diogu.
Har dezagun sokaren beste muturra. Ereduzko prosa corpusa, edo Berrian edo Argian idazten duten euskal idazle eta itzultzaile onen testuak. Euskal lumarik onenetariko batzuen testuetan aurkituko ditugu eman —jada ez dakit oraindik gaizto edo, besterik gabe, berri izendatu behar diren— horietako batzuk bikain idatzitako testuetan: Koldo Izagirre, Andoni Egaña, Iñaki Mendiguren, Jon Alonso, Pako Aristi, Pello Zabala, Emilio Lopez Adan, Joxe Azurmendi… Ez dira edozein, eta ez dira ezeren susmagarri, ezta?
Hiztegiek erabilera jaso behar dute. Ez erabilera berri-berria, baina bai erabilera hedatu eta finkatua. Bukatua da hiztegi arauemaileen aroa. Hala behar luke, behintzat. Gaur erabilera-hiztegi bat egin beharko bagenu, zorionez eskura ditugun corpus eta baliabide informatikoek emandako datu-multzo erraldoia aurrean dugula, zer egin behar luke hiztegigileak? Zilegitu eman aditzaren adiera berria, eta hiztegiratu? Itxaron eta baztertzen jarraitu? Zenbat urtez utzi behar da ontzen erabileraren upelean kalko bat mahaira beldurrik gabe atera baino lehen? Edo, bestela galdetuta, zenbat urte pasatu behar du kalko batek infernuan purgatoriora —baldin purgatoriorik bada— igaro aurretik? Ala ez dago igarobiderik?
Batzuek esango luketen moduan, inoiz emango al da aldaketa hori?