Bidalketak

-(e)an bidalia

Euskaraz, batzuetan, generoa markatzeko beharraz

Naroa Zubillaga Gomez

Plaza honetan ere behin baino gehiagotan aipatu izan da euskarak abantaila duela generoa markatu behar ez izatearekin. Markatu nahi baldin badu, horretarako aukera du, jakina. Nik, orain, literatur itzulpen batean berriki topatu dudan kasu horietako baten berri eman nahi nizueke.

Liburua alemanezko Die Wand eleberria da, Marlen Haushofer austriar egileak 1963an argitaratua. Egilearen lan nagusitzat hartzen da, baina ahanzturan-edo erori dela esan liteke. Itzulpenak izan ditu inguruko hizkuntzetan: 1985ean frantsesera itzuli zuten, 1990ean ingelesera eta 1994an Genoveva Dieterich itzultzaileak gaztelaniara itzuli zuen. Duela gutxi, gaztelaniazko bigarren itzulpen bat argitaratu dute, 2020an argitaratua Claudia Toda itzultzailearen eskutik.

Liburuan, berrogei urte inguruko emakume batek bere egunerokotasuna kontatzen digu xehe-xehe. Horma ikusezin batek inguratuta eta bakartuta geratu da Austriako mendialdeko ehiza etxe batean, eta bakardadeko egoera horretan bizirauten saiatzen da.

Mendian gora doan une batean, halaxe deskribatzen du ikusten duena. Nire itzulpena gehitu diot jatorrizkoari:

Der Aufstieg zur Alm, der Weg war nicht schwer zu finden, dauerte drei Stunden. Der Weg war gut erhalten und breit, weil er ja dem Viehauftrieb gedient hatte. Wäre die Wand einige Tage später entstanden, hätten sich dort oben eine kleine Rinderherde und eine Sennerin befunden [Erraz aurkitu nuen goiko larreetarako bidea, eta igoerak hiru ordu iraun zituen. Bidea goera onean zegoen, eta zabala zen, abereak goiko larreetara eramateko erabilia izan baitzen. Horma egun batzuk beranduago sortu izan balitz, abelgorri talde txiki bat legoke hantxe, eta emakume bat unai lanetan].

Jatorrizkoan Sennerin hitz erabiltzen du egileak, Hirt esateko austriar aldaera, eta beste hainbat lanbide edo jarduerekin gertatzen den moduan, maskulinoa edo femeninoa markatzen da alemanez. Niri neure atentzioa eman dit egileak femeninoa erabili izana, eta iruditzen zait egileak nahita egindako atximurra dela. Beharbada ez, eta nire pentsamendua ere aurreiritziek eta aldez aurretik markatutako genero banaketak baldintzatuta egongo da ziur aski, baina niri neuri unai lanetarako gizonezko bat datorkit burura. Kontuan hartzen badugu, gainera, liburuan zehar egileak askotan aipatzen dituela emakumezkoek izan ohi zituzten (edo dituzten) zamak, zereginak eta beste, uste dut nahita egindako keinua dela paragrafo horretan emakumezko unaia aipatzea. Hau da, egileak emakumezko bat ikusi nahi luke, eta euskaraz markatu behar da. Edo hala iruditzen zait niri.

Are gehiago jarraian idazten duen paragrafoa kontuan hartzen badugu:

Die Almhütte war in gutem Zustand, und es ließ sich zur Not einen Sommer darin leben. Ich fand ein Butterfaß, zwei alte Kalender und das Bild eines mir unbekannten Filmstars, mit Reißnägeln an den Kasten geheftet. Die Sennerin war also ein Senn gewesen [Goiko etxola egoera onean zegoen, eta, behar izanez gero, udan bertan bizitzeko ere balio zuen. Gurinontzi bat aurkitu nuen, bi egutegi zahar eta ezezaguna zitzaidan zinema izar baten irudia armairuan txintxetaz finkatuta. Unaia, beraz, gizonezkoa izango zen].

Deskribapen horretan, egileak agerian uzten du garaiko pentsamoldea. Izan ere, armairuan zinema izar baten irudia edukitzeak ez bailuke nahitaez esan nahi unaia gizonezkoa denik, baina argi dago 60ko hamarkadako idazle austriarrarentzat erabakigarria dela, eta horrexek are gehiago funtsatzen dut unaia hasieran emakumezkoa dela eta, gero, azkenean, gizonezkoa izango zela zehaztu beharra.

Frantsesezko itzultzaileak bereizketa egiten du (vachère / vacher), baita ingelesezkoak ere (dairymaid / dairyman). Gaztelaniazko lehenbiziko itzultzaileak, berriz, lehenbiziko aipamenean pastora bat aipatzen du, baina, beharbada deskuidoan, beharbada nahita, bigarren aipamenean ez dator emakumezko unaia gizonezkoa izango zelako pentsamendua. Esaldi hori falta da. Gaztelaniazko itzulpen berrienak bereizketa mantentzen du (pastora / pastor), nahiz eta pastora dioen lekuan oin-ohar bat gehitzen duen, esateko Alemania hegoaldean, Austrian eta Suitzan erabiltzen den aldaera dela, femeninoan.

-(e)an bidalia

Geroaldi perfektua

Oskar Arana Ibabe

Bi pertsonaren arteko elkarrizketa, eleberri batean:

Peio: “Nik ez jakixat, baina abixera honetan, euskeraz egitie soziedadien penalizatute egongo dok… “Persona non grata” izengo dok euskaldune.”

Martin: “Bai, bide hori jaruek… Katalunian be hasi dituk sometan familixa barruko transmisinue huts egiten hasi dala, gaztiek gurago dauiela gaztelaniaz, baite familixa katalan berbetakuetan be. Dana dala, nik bajaukat teorixa bat. Egun baten, baten batek aurpegiratu juztan euskerie “salbau” guran nenbilala ni. Eta erantzun nutzan baietz, euskerie bakarrik ez, hartz zurixe be “salbau” gura naixoala. Bekainek goratute erantzun juztan, burutik egin ete jatan edo… eta azaldu nutzan: hartz zurixe salbetan badogu, esan gureko dau klima krisixe gainditzeko bidien jarri garela, eta horrek esan gureko dau munduen eskualde guztietan sortu dogule bizi ahal izeteko moduko leku bat, eta migrazino behartuek gutxiago izango dituk, eta jendiek lekuen lekuko kulturie zaindu jokek, eta nazinoarteko beste hizkuntza bat edo bi be ikesi jitukek… eta, horregatik, hartz zurixe bai, eta euskerie be bai… hara nundik dan euskerie hartz zurixen iraupenaren adierazle bat.”

Peio: “Neure begixekin ez joat sekule ikusiko, baine hartz zurixek be auki dagiela bere bizilekue. Eta gure hizkuntzie galdu biher bada, galdu daitela, baine ez gu beraz lotsaketan garelako. Tire, nahiko, gaurko sermoie.”

Ohartuko zineten bi aditz forma ezohiko eta gaurko testuetan ikusten ez direnak erabili dituela idazleak elkarrizketa horretan: kulturie zaindu jokek eta ikesi jitukek. Pentsakor utzi nau, eta bitxia ere iruditu zait gaurko testu batean aurkitzea, joan den hiruzpalau hilabete honetan irakurtzen aritu bainaiz Duvoisinen Bible Saindua, autobusez hara eta hona ibili naizela, eta antzeko aditz moldeak aurkitu baititut. Badakit Zuberoa aldean erabiltzen dela oraindik geroaldiko molde hori, eta gainerako euskalkietan ere erabili izan dela antzina. Baina ez naiz oso ziur zer balio zuen zehazki antzinako erabileran, edo, zehatzago, galdetu diot neure buruari ea geroaldiko aspektu perfektua edo burutua adierazteko ere baliatzen ote zen. Badakit geroaldi ez-buruturako baliatzen zela, zalantza dut, ordea, aspektu burutua edo perfektua ere adieraz ote zezakeen/dezakeen, eta horrek bultzatu nau, beraz, ikerketa txiki bat egitera, oraintsu Euskaltzaindiak argitaratu duen Euskararen Gramatikan.

Lehenik, ordea, ariketa txiki bat egin dut: Duvoisinen Bible Sainduan bildu ditut era horretako aditz molde batzuk, eta alderatu ditut haien gaztelaniazko eta ingelesezko itzulpenekin (BibleGateway web ataria baliatu dut; ez dut egungo euskarazko itzulpena erabili, irakurtzen ari nintzen testua Duvoisinena zelako, eta haren itzulmoldeak eragina izan delako nire jakin-mina), ikusteko ea haietakoren batean geroaldi perfektua baliatu den:

1.- “Israelgo erregeri gutunak ekharri ziozkan, hunelako hitzetakoak: Gutun hau eskura hartu dukezunean, jakinen duzu Naaman ene zerbitzaria bidali darotzudala bere legenetik senda dezazun.La carta que le llevó al rey de Israel decía: «Cuando te llegue esta carta, verás que el portador es Naamán, uno de mis oficiales. Te lo envío para que lo sanes de su lepra».He brought the king of Israel the letter, which read: “With this letter I am sending my servant Naaman to you, that you may cure him of his eprosy.”
2.- Eta lur guziko Jainko Jaunaren arkha daramaten aphezek zangoak ezarri dituzketenean Jordaneko uretan, beherago diren urak aitzinat eginen dute eta agorra eginen dute: bainan gaineko aldetik heldu direnak, meta batean geldituko dira.Tan pronto como los sacerdotes que llevan el arca del Señor, Soberano de toda la tierra, pongan pie en el Jordán, las aguas dejarán de correr y se detendrán formando un muro».And it will come about when the soles of the feet of the priests who carry the ark of the Lord, the Lord of all the earth, rest in the waters of the Jordan, the waters of the Jordan will be cut off, that is, the waters which are [a]flowing down from above; and they will stand in one heap.”
3.- Zure Jainko Jaunak gozatzeko ematera dihoakizun lurrera sarthuko zarenean, eta hartuz jabetu zaitekeenean, eta han egin dukezunean zure egoitza, hartuko dituzu zure fruitu guzietako pikainak, saski batean ezarriko dituzu, eta goanen zare zure Jainko Jaunak hautatu dukeen lekhura, haren izena han deithua izatekoCuando hayas entrado en la tierra que el Señor tu Dios te da como herencia, y tomes posesión de ella y te establezcas allí, tomarás de las primicias de todo lo que produzca la tierra que el Señor tu Dios te da, y las pondrás en una canasta. Luego irás al lugar donde el Señor tu Dios haya decidido habitar, y le dirás al sacerdote que esté oficiando:Then it shall be, when you enter the land which the Lord your God is giving you as an inheritance, and you take possession of it and live in it, that you shall take some of the first of all the produce of the ground which you bring in from your land that the Lord your God gives you, and you shall put it in a basket and go to the place where the Lord your God chooses to establish His name
4.- Eta zure Jainko Jaunak zure arbaso Abrahami, Isaaki eta Jakobi zin eginez agindu dioeten lurrean sarrarazi zaitukeenean, eta eman darozkitzukeenean zuk egin gabeko hiri handi eta guziz onak, zuk egin gabeko etxe onthasun guziez betheak, zuk zilhatugabeko urtegiak, zuk landatugabeko mahasti eta olibadiak, eta jan dukezuenean, eta asea zaretekeenean, arduratsuki begira zaite ahanztetik Jauna, Egiptoko lurretik, gathibutasuneko lurretik ilkhi zaituena. Zure Jainko Jaunaren beldur izanen zare, hura bakharrik zerbitzatuko duzu, eta zin haren izenaz eginen duzu.El Señor tu Dios te hará entrar en la tierra que les juró a tus antepasados Abraham, Isaac y Jacob. Es una tierra con ciudades grandes y prósperas que tú no edificaste, con casas llenas de toda clase de bienes que tú no acumulaste, con cisternas que no cavaste, y con viñas y olivares que no plantaste. Cuando comas de ellas y te sacies, cuídate de no olvidarte del Señor, que te sacó de Egipto, la tierra donde viviste en esclavitud.And it shall be, when Jehovah thy God shall bring thee into the land which he sware unto thy fathers, to Abraham, to Isaac, and to Jacob, to give thee, great and goodly cities, which thou buildest not, and houses full of all good things, which thou filledst not, and cisterns hewn out, which thou hewedst not, vineyards and olive-trees, which thou plantedst not, and thou shalt eat and be full,then beware lest thou forget Jehovah, who brought thee forth out of the land of Egypt, out of the house of bondage. Thou shalt fear Jehovah thy God; and him shalt thou serve, and shalt swear by his name.
5.- Eta Balakek erran zioen: Zato, eta eramanen zaitut bertze lekhu batera, ikhusteko heian Jainkoak atsegin dukeen madarika detzatzun handik.Balac le dijo a Balán:―Por favor, ven conmigo, que te llevaré a otro lugar. Tal vez a Dios le parezca bien que los maldigas desde allí.And Balak said unto Balaam, Come now, I will take thee unto another place; peradventure it will please God that thou mayest curse me them from thence.
6.- Ohe guziak zeinetan lo egin baituke eta jarri den tokia ere lohi izanen dira.Será impura toda cama donde se acueste el afectado por el flujo, lo mismo que todo objeto sobre el que se siente. Every bed whereon he that hath the issue lieth shall be unclean; and everything whereon he sitteth shall be unclean.
7.- Eta zuen gainera erakharriko dut ezpata ene batasunaren aspertzailea. Eta hirietara ihes egin dukezuenean, izurritea igorriko dut zuen erdira, eta zuen etsaien aztaparretara arthikiak izanen zarete.Dejaré caer sobre vosotros la espada de la venganza prescrita en el pacto. Cuando os retiréis a vuestras ciudades, os enviaré una plaga, y caeréis en poder del enemigo.And I will bring a sword upon you, that shall execute the vengeance of the covenant; and ye shall be gathered together within your cities: and I will send the pestilence among you; and ye shall be delivered into the hand of the enemy.
8.- Hartuko duenak bere arreba, bere aitarenganikakoa edo bere amarenganikakoa, eta ikhusi baituke haren ahalkea, eta arrebak begiratu baitioke anaiaren laidoari, biek gauza tzarra egin dute: beren herritarren aitzinean hilak izanen dira, zeren elkharri agertu diozkaten beren laidoak, eta beren tzarkeria jasanen dute.Y cualquiera que tomare á su hermana, hija de su padre ó hija de su madre, y viere su desnudez, y ella viere la suya, cosa es execrable; por tanto serán muertos á ojos de los hijos de su pueblo: descubrió la desnudez de su hermana; su pecado llevaráAnd if a man shall take his sister, his father’s daughter, or his mother’s daughter, and see her nakedness, and she see his nakedness; it is a shameful thing; and they shall be cut off in the sight of the children of their people: he hath uncovered his sister’s nakedness; he shall bear his iniquity.
9.- Eskergabe zenbait bertze orduz ostatatu dituzke jatera edo edatera eman diokete, eta gero solas khiretsak adituko ditu. 
He shall entertain and feed, and give drink to the unthankful, and moreover he shall hear bitter words.

Euskararen Gramatika oraintsu argitaratuan begiratuta, gure honi buruz, hauek bildu ditut:

26.1.5.3b (1.018. or.) “(…) Zehatzago, -ke atzizkia modalitate epistemikoaren mailakoa da; hizlariak kontatzen duenarekiko ziurtasunaz zer iritzi duen islatzen du. (…) Euskara zaharrean, betekizun modal horiez gain denborazkoa ere bazuen -ke atzizkiak, geroaldiari erreferentzia egiteko erabiltzen baitzen. Hura bereturik oraineko adizkiek gertakaria geroaldian kokatzen zuten. (…)”.

26.3.2.3b (1.032. or.) “Geroaldia adierazteko modurik arruntena ­­–nahiz eta ez den bakarra– partizipio prospektiboa oinarri duen adizki analitikoa erabiltzea da. Hemen, -ko eta -en atzizkiak dituzten partizipio prospektiboak identifikaturik, [-tuko] gisa aipatuko ditugu mota horretako partizipioak”.

26.3.4b (1.034. or.) “(…) Aspektua eta laguntzailearen aldia gurutzaturik hauek dira denbora-aspektu sistemako adizki analitiko nagusiak: … ikusten dut… ikusten zuen… ikusi du… Atzo ikusi du… Atzo ikusi zuen… ikusiko du… ikusiko zuen”.

26.2.2b (1.027. or.) “Antzina euskalki guztiek orainaldiaren eta geroaldiaren arteko bereizketa morfologikoa zuten adizki sintetikoetan, biak aldi oraineko adizkiak izanagatik, geroaldikoak -te /-ke atzizkia beretzen zuelako: “Beste bategaz ezkondu arren, / uste badozu oba dala, / errazoaz desakezue: la bella mal maridada” (Lazarraga) esango dizute; (…). Gaur egun zuberera da delako usadioa mantendu duen bakarra: alabaina, gorde dituen sintetikoak ere izugarri urriak izanik, izan eta edun aditzen geroaldiko sintetikoak baizik ez dira biltzen ahozko jardueran: etxen niz vs bihar mendian nizate (…). Oposizio morfologiko hau galdurik, hizkera askok aldi oraineko adizkiak erabiltzen dituzte etorkizunari erreferentzia egiteko: Bihar etxera noa (…)”.

Bestalde, 26.6 Denbora, aspektua eta modua goiburua daraman atalean, nabarmentzekoa da nola, denbora eta aspektuaz ari dela, denbora guztietan bereizten den burutua eta burutugabea, geroaldian izan ezik.

Eta, ostera ere dio: “Euskara zaharrean euskalki guztiek aldi oraineko adizkiari -te /-ke atzizkia gehiturik osatzen zuten geroaldiko adizki sintetikoa. (…) Gaur egun, zuberera da erabilera horren arrastoak dituen bakarra; alabaina, izan eta edun aditzei mugatua da: Han laster nizate, jauntsirik erregez, Lür hau düket pausagari, Asper egoxtiak, bestetan eginez…(…)”.

Alabaina, atal horretatik at, bada aipamen bat geroaldi perfektuaz: 26.1.3b (1.011. or.):

3.- Zure Jainko Jaunak gozatzeko ematera dihoakizun lurrera sarthuko zarenean, eta hartuz jabetu zaitekeenean, eta han egin dukezunean zure egoitza, hartuko dituzu zure fruitu guzietako pikainak, saski batean ezarriko dituzu, eta goanen zare zure Jainko Jaunak hautatu dukeen lekhura, haren izena han deithua izatekoCuando hayas entrado en la tierra que el Señor tu Dios te da como herencia, y tomes posesión de ella y te establezcas allí, 2 tomarás de las primicias de todo lo que produzca la tierra que el Señor tu Dios te da, y las pondrás en una canasta. Luego irás al lugar donde el Señor tu Dios haya decidido habitar, y le dirás al sacerdote que esté oficiando:

Gaztelaniaz aspektu burutuarekin eman du itzulpena, eta pentsa liteke Duvoisinek ere adiera horretan darabilela ­-ke morfemaz osatutako adizkia “Jaunak hautatu dukeen lekhura” eman duenean.

Baina, itzulpenen alderatze horretan, kasu bakarra da, eta ez dirudi, beraz, kasu bakan horrek argudio aski sendoa.

Alta, ohartzekoa da nola konbinatzen dituen gure Itzultzaileen Printzeak etorkizuneko adizkiak (eta nik esango nuke haien artean bereizketa egin asmoz, esanahiaren aldetik ere), esaterako, 8. zenbakia daraman adibidean:

8.- Hartuko duenak bere arreba, bere aitarenganikakoa edo bere amarenganikakoa, eta ikhusi baituke haren ahalkea, eta arrebak begiratu baitioke anaiaren laidoari, biek gauza tzarra egin dute: beren herritarren aitzinean hilak izanen dira, zeren elkharri agertu diozkaten beren laidoak, eta beren tzarkeria jasanen dute.

Bada adizki analitiko ohikoa (hartuko duenak), eta -ke morfemaz osatua (ikhusi baituke) eta are pasiboko forma analitiko bat ere (beren herritarren aitzinean hilak izanen dira, eta, azkenik, tzarkeria jasanen dute).

Ez ote zuen baliatu nahi izan aspektu burutuaren marka gure itzultzaile handi hark (ikhusi baituke), hain zuzen, aspektu burutua aditzera emateko, beste geroaldiko forma guretzat gaur ohikoago horien aldean?

Ohartuko zineten hasierako elkarrizketa hori (inoiz amaituko ez duen eleberri batekoa, eta inoiz argitaratuko ez dena, salbu blog honetan) idatzi duen idazleak grina berezia duela funtzionaltasun berezirik ez dakarten forma eta baliabide agian zaharkituak berpiztera jartzeko, eta bere ezer galdu nahi ez horretan (ez euskara, ez hartz zuria) halako aldarrikapen zoro moduko bat egin duela mendebaldeko hizkerara ekarri nahirik dagoeneko Zuberoan baino gordetzen ez den Geroaldi perfektuko adizki horiek. Nostalgia kendu ezinik bizi baita gure idazletxo hori, are negu desagertuaren nostalgia ere.

-(e)an bidalia

Daviden psalmuac Leiçarragaren erara

José Ignacio Hualde

1560ko Eguberri egunean Labrit edo Albreteko Ioanak kristautasun erreformatua onartu zuen publikoki Paueko San Martineko elizan. Erabaki pertsonala zen, noski, ziur asko sentimendu erlijioso sakon batek eraginda. Baina Ioana ez zen nornahi. Nafarroako erregina eta Biarnoko bizkondesa subiranoa zen –Leizarragaren hitzetan “Bearnoko Andre gehien”– eta garaiko ohituraren arabera subiranoak eta bere subiranotasunpean bizi zirenek erlijio bera izan behar zuten. Hori zen bidezkoa eta zuzena. Latinez cuius regio eius religio esaten zuten; hitzez hitz, “noren erresuma, bere erlijioa” edo “erresuma norena, erlijioa harena”. Beraz, Ioanak derrigorrezko zuen erlijio berria bere lurraldeetan zabaltzea. Zabalkunde edo indoktrinazio prozesu hori aurrera eramateko, oztopo handi bat zen kalbindarren testuak frantsesez zeudela. Eta Nafarroako eta Biarnoko jende xeheak ez zuen ulertzen hizkuntza hori. Liturgia hizkuntza ulergarri batean egin behar zen. Latinaren erabilera liturgikoa, neurri batean, arima kristauen etsaia zen, arima kristau guttik ulertzen baitzuen hizkuntza hori. Baina frantsesak ez zukeen kontu hori konponduko euskaldunen eta biarnesen herrietan. Testu sakratuak biarnesera eta euskarara itzuli behar ziren! Kalbinoren katixima eta beste testu laburrak berehala biarneseratu ziren eta 1563an agertu ziren inprimaturik lehen aldiz. Baina hori ez zen nahikoa. Joan Kalbinoren irakaspenen arabera, betiko salbazioa soilik Jainkoaren graziaz erdiesten zen (sola gratia) eta bakarrik fedearen bidez (sola fide). Eta bazen hirugarren “sola” bat; hots, egia osoa Biblian zegoela (sola scriptura). Zehazkiago, egia Kalbinok jatorrizko hizkuntzetatik egin zuen Bibliaren frantsesezko itzulpenean zegoen. Kristauek Jainkoaren hitza ondo ulertu eta ezagutu behar zuten.

Erreginak Ioanes Leizarragari eman zion enkargua Kalbinoren Testamentu Berria, Salmoak eta Katixima frantsesetik euskarara bihurtzeko. Dakigunez, 1571n argitaratu zen Testamentu Berria Arroxelan, horrela Leizarragaren izenarekin lotzen den euskal eredu klasiko bat orduan sortuz.

Ez dirudi Albreteko Ioanak Biblia biarnesez jartzeko agindurik eman zuenik. Ziur asko predikarientzat eraginkorragoa zen bat-bateko itzulpenak egitea. Biarnoko herri xeheak frantsesa ez bazekien ere, Biarnoko elizgizon kalbinistek oso ondo zekiten. Frantsesez idatzita zegoena biarnesez irakurtzea ez litzateke lan zaila bi hizkuntzak ondo zekizkitenentzat. Besterik zen gauza bera euskaraz egitea. Kasu honetan, badirudi bi hizkuntzen arteko aldeak azaltzen duela itzulpenaren edo itzulpen ezaren zergatia.

Horretaz gain, elizako kanta berriak ere beharrezkoak ziren, populuak ulertzen zuen hizkuntzan; bereziki Dabiden salmoak. Denek batera salmo horiek kantatuz, fededunak komunitate berriaren nortasunaz jabetzen ziren.

Erreginaren aginduaz, Arnaud de Salettek Los Psalmes de David metuts en rima bernesa liburua idatzi eta eman zuen argitara 1583an, erregina hil eta gero, bere seme Henrike Nafarroako erregea eta Biarnoko bizkondea zelarik. Liburu hau ere itzulpen lana da, eta frantsesezko honako beste lan hau iturburu du: Clément Marot eta Théodore de Bèze-ren Les Pseaumes de David mis en rime françoise. Dena den, katixima eta antzeko testuak baino askoz konplikatugoa da itzulpen lan bezala, testua musikara egokitu behar baita, errimak ere kontuan hartuz.

Salettek frantsesezko salmoak ez ditu hitzez hitz itzultzen. Alderantziz, frantsesezko testuaren errima eta neurketa errespetatuz, Daviden salmoen esanahia bere erara adierazten du biarnesez. Gauza bat zen Scriptura-ren itzulpena, eta beste gauza bat, guztiz desberdina, salmoak glosatzen zituzten eliz kantak. Itzulpen artistikoaren eremuan sartzen da bigarren lan hau. Hain zuzen, Saletterena biarnesez idatzitako lehen literatur lantzat jo da.

Hona, adibide gisa, XIX. salmoaren (Coeli enarrant) bigarren eta hirugarren bertsoak, Marot eta Bèzeren frantsesezko bertsioan, lehenik:

Eta hona Arnaud de Saletteren bertsio biarnesa:

Darrigrandek honela jartzen du bere edizioan ortografia okzitaniar modernoan. Alboan gutti gorabeherako euskal itzulpen bat ematen dut:

Frantsesezko eta biarnesezko testuak desberdinak dira. Mezuak berdintsuak dira, baina itzulpena ez da literala. Mantentzen dena egitura da: 6 silabako bertsoak dira funtsean (azentua azken silaban dagoenean) eta errimaren eskema ere berdina da bi bertsioetan:

Nik dakidanez, Leizarragak ez zuen horrelako lanik ondu. Bere itzulpen lan erraldoiarekin hizkuntza eredu bat utzi digu, baina egia da ez diogula poesia-lanik ezagutzen. Nola itzuliko zituzkeen salmoak? Hori da nire buruari egiten diodan galdera eta, zuri, irakurle eta itzultzaile trebeorri, proposatzen dizudan desafioa. Adibide bezala eman dudan salmoa nola itzuliko zenuke Leizarragaren euskarara, neurria eta errima errespetatuz?

Erreferentziak

Arcocha-Scarcia, Aurélie & Lakarra, Joseba A. 2019. “Aspectos de la gramatización antigua de la lengua vasca: Humanismo, reformismo e imprenta (1545-1596)”. Lengas, Revue de Sociolinguistique 86. https://doi.org/10.4000/lengas.4115

Darrigrand, Robert (arg.). 1983. Los Psalme de David metuts en rima Bernesa Per Arnaud de Salette 1583. Argitarapen berria, ortografia modernoan, sarrera batekin, frantsesko itzulpen eta oharrekin. Ortès: Per Noste.

Darrigrand, Robert. 2012. “Le psautier béarnais d’Arnaud de Salette (1583)”. Bulletin de la Société de l’Histoire du Protestantisme Français 158: 303-321.

Marot, Clément & Théodore de Bèze. Les Pseaumes de David mis en rime françoise. Gallica izeneko Frantziako Biblioteka Nazionalaren webgunean irakurgai https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bd6t51026229r/f5.item

Salette, Arnaud de. 1583. Los Psalmes de David metuts en rima bernesa. Orthez/Ortès. Gallica izeneko Frantziako Biblioteka Nazionalaren webgunean irakurgai https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k8710432x?rk=21459;2

-(e)an bidalia

Zer suma, sobra ere

Estitxu Irisarri Egia

Urteak pasa dira 31 eskutik txokoa elikatzeari utzi genionetik, baina patuak, ahateak, zoriak edo zorriak aukera eman digu berriz ere txoko honi jaten emateko. Halere orri zuriaren aurrean hausnarrean aritzea ez da erraza, animalia hausnarkariren bat bilatu nahi izan dut laguntza eskean, baina iturriko ura arretzen duten egun heze eta frexko hauetan denak daude aterpean; hortaz, hementxe jarraitzen dut zesuman, zer suman, zesuma ala zer suma?

Goierritarren ahotik entzundako harribitxi hori lerrootara ekartzeko parada ezin hobea iruditu zait. Baina ez dakit nola idatzi beharko nukeen; izan ere, ahoz dena elkarturik iruditzen zait eta lotura honetan halaxe proposatzen dute, Zesuma taldeak ere elkarturik nahiago zuen, Orotariko Euskal Hiztegiak ez du sarreren artean eta Euskaltzaindia Hiztegiak ere ez. Gizapediak, bestalde, bildua du eta Berrian 2014an Gurutze Izagirrek politikari buruzko iritzi-artikulu honetan izenburuan erabili zuen. Beraz, sarean zehar azkar batean lortutako informazioaren arabera, zer suma da garaile. Momentuz, ondorio horretara iritsi naiz, baina beste inork bestelako arrazoi edota argudiorik badu, ongietorria izango da sobra ere (jakina?).

Bai, hortxe beste bat. Horren berri lehenago izan nuen: unibertsitate garaian. Debabarrenean ez genuen halakorik erabiltzen eta begiak zabal-zabalik nituela begiratu nion pisukide hari. Garai hartako filologotasuna asetzeko besteko azalpena jaso eta esanahia gutxi gorabehera ulertu nuenean, lasaitu nintzen, baina Euskaltzaindiaren bigarren adiera irakurrita urduritu naiz berriz. Orotariko Euskal Hiztegiak eta Euskaltzaindia Hiztegiak azpisarrera gisa biltzen dute, baina bi adierarekin. Hona hemen Euskaltzaindia Hiztegiak dakarrena:

sobra ere

1 adb. Gip. Itxuraz, nonbait. Harrotuta zebilen sobra ere, eta zirenak eta ez zirenak esan omen zituen.

2 adb. Gip. Noski, jakina.

Lehenengo adiera entzun izan dut. Bost puxtarri emango dizkiot sobra ere bi adieretan eta zer suma elkartzen dituenari! Zenbait goierritarri mesedea eskatu eta artifiziala, arrotza egin zaie ariketa. Hauxe da nire artefaktua beraz: Zirenak eta ez zirenak egin zituen sobra ere (noski) zerbait idazteko, baina ez zuen lortu; azkenean, zer suma zegoenean etorri zitzaion inspirazioa sobra ere (antza denez). Lehenengo sobra ere erabili nahi izan dut jakina edo noskiren sinonimo gisa, baina ez dut uste hala denik goierritar irakurleentzat. Nire garunak biak lotzen ditu egiantzekotasunarekin, dirudienez, antza denez, itxuraz eta horrelakoekin, ez dit ziurtasunik iradokitzen eta uste dut beste askorentzat ere hala dela. Nahiko nuke jakin noski eta jakinaren pareko noiz bilakatzen den.

Orotariko Euskal Hiztegiaren arabera, gaur egungo Goierriko erabilerarekin bat ez datorren “Sobrare, sin duda” adiera Ormaiztegin 1854an jaio eta Donostian 1941ean hil zen Serapio Mujika Zufiriak bildu omen zuen. Ez zen ibiliko hura ere, ni bezala, zer suma hori idatzi zuen unean?

-(e)an bidalia

Bueltan da 31 eskutik!

Loaldi luze baten ondoren, Euskal Itzultzaile, Zuzentzaile eta Interpreteen Elkarteak 31 eskutik bloga berrabiaraziko du heldu den astean, eta, hala, 2012tik 2016ra bitarte gure pantailak euskararen erabilerari buruzko testu jakingarri bezain gustagarriz bete zituen ekimenaren bigarren etapari helduko dio.

Oraingo honetan hasierako asmoari eutsiko badiogu ere, zenbait berrikuntza dakartzagu. Hasteko, eta dagoeneko ikusiko zenuten bezala, itxura berria eman diogu webguneari, egungo blogen estilora moldatu behar zelakoan baikeunden. Bestetik, astean hiru testu argitaratuko ditugula erabaki dugu, gure artikulugileentzat lana eramangarriagoa izan dadin eta irakurleok ere patxadaz hartzeko abagunea izan dezazuen. Eta azkenik, eta logikoa denez, kolaboratzaileetako batzuk berriak izango dira, gure iritziz funtsezkoa baita beste esku batzuei ere parte hartzeko aukera ematea.

Has gaitezen, beraz. Eta, orain dela 10 urte baino gehiago esan genizuen bezala, oraingoan ere asko eskertuko dizuegu erantzuna eta oihartzuna.

Astelehena arte!

-(e)an bidalia

Cabrera Infanteren igelaren karrazkak

Xabier Olarra

Aurreko batean aipatu nuen Lino Novás Castillo idazle eta itzultzaile galego-kubatarrak Hemingwayren Agurea eta itsasoaren itzulpenean egin zuen irristada, lehoi soilak itsas lehoi bihurtzea, alegia. Ikus Guillermo Cabrera Infanteren Tres tristes tigresen bere pertsonaia baten bidez zer dioen kontu horretaz (edo, garbiago, geroago egin zioten elkarrizketa interesgarri honetan: http://www.trans.uma.es/pdf/Trans_5/t5_207-215_SJillLevine.pdf).

Besterentzat hain neurri zorrotza erabili zuenak bere buruarekin zer moduzko neurriak erabiltzen zituen jakin nahirik, hurbildu naiz berriki haren Dublinesesera, 1972 Lumenek eman zuen Dublinersen haren bertsiora alegia, ea idazteko eta itzulpenerako trebeziez gain zoologia ere (eta taxonomia biologikoa, zehazki) menderatzen ote zuen.

Cabrera Infanteren Dublineses, esan beharra daukat lehenik, aise irakurtzen den liburua da, jatorrizkoaren ordain egokia iruditzen zait bi testuak alderatu ditudan kasuetan, nahiz eta, konparaketa zorrotza eginda, hemen ere aurkituko dugun irristadaren bat edo beste han-hemenka, Cabrerak ere, Homerok bezala, egiten baititu tarteka bere lo-kuluxkak.

Eta beste itzulingururik gabe, goazen harira. Hona zer aurkitzen dugun, Joyceren Dubliners ixten duen kontakizunean, The dead/Los muertos narrazioan (bidenabarrean, oraingo itzulpenetan izenburua pluralean ematen da, ingelesezko anbiguoa zehaztuz. Baina frantsesezko eta italierazko lehenbiziko itzulpenetan Le mort, eta Il morto, ikusi ditut. Izan ere, ipuinak gazterik hildako BAT du gai nagusia. Hori, dena dela, beste baterako utzi beharko):

“Can’t you see that I’m as hoarse as a crow?” said Mr. D’Arcy roughly (Dubliners, The Dead).

–No se dan cuenta de que estoy más ronco que una rana? –dijo Mr. D’Arcy bruscamente. (Dublineses, Guillermo Cabrera Infante, Lumen, Barcelona 1972).

–Ez al duzue ikusten beleak baino karrazka handiagoa egiten dudala? –esan zuen D’Arcy jaunak, zakar (Dublindarrak, Irene Aldasoro, Alberdania, 1999).

–Ne voyez-vous pas que je suis rauque comme un crapaud, dit M. d’Arcy rudement.

Hasteko, esan beharra dago, zehaztasun gehiegitan sartu gabe, crow hori corvidae generoko hainbat espezietako hegazti sail luze bat izendatzeko erabiltzen dela. Beraz, crow = bele, erroi da, eta ez inola ere ez rana ez crapaud (apoa, frantsesezko itzultzailearen ordaina), zoologiaren ikuspegitik behintzat. Zenbat itzultzaile, hainbat itzulpen?

Orduan, nondik dator aldaketa nabarmen hori? Cabrerak «crow» zegoen tokian «frog» irakurri ote du? Ez dirudi horrelakorik gerta zekiokeenik besterenak epaitzerakoan hain begi zorrotza izan duenari, nahiz eta irakurketa okerrak eta horien ondoriozko itzulpen aldrebesak denok egin ditugun.

Badirudi beste zerbait gertatu zaiola, ingelesaren bere ezagupen sakonaz arrandian ibili dela edo nola edo hala nabarmentzeko moduren baten bila. Izan ere, jakintsuegiaren hanka-sartzea dirudi beste ezer baino gehiago.

Marrantatua, eztarri-lakartua edo erlastua egotea, hain zuzen ere, bi piztia horiek oinarri hartzen dituzten honako bi esamolde desberdin hauen bidez ematen da ingelesez, Google doktorearen laguntzaz aise egiazta daitekeen bezala:

  1. hoarse as a crow = very hoarse. (Belea bezain erlats = oso erlats)
  2. have a frog in your throat = to have difficulty in speaking because your throat feels dry and you want to cough (hitz egiteko zailtasunak izan, eztarria lakartua izatearen edo eztul egin beharraren ondorioz)

Beraz, erlastua edo «eztarria lakartua» izatearen ideia hori adierazteko bi modu horiekin koktel bat egin du gure kubatar ospetsuak, eta horren itzulpena zerbitzatu digu, kulturen arteko mestizajera bere ekarpen berezia egin nahirik edo. Kontua da gaztelaniaz «ronco como una rana» ea ezagutzen al duen Google jaun orojakileari galdetuta, «eroarena» egiten duela, ez dugula inolako erantzun taxuzkorik jasotzen halako bidea hartzeari leku egingo liokeenik. Beraz, zilegi da aldrebeskeriatzat edo nabarmenkeriatzat hartzea.

Arrazoi zoologiko edo taxonomiko «hertsi» horietatik ihes egitera behartzen zuten arrazoi literarioak hartzen ote ditu babesetarako gure kubatar arnegatuak? Ez dakit. Kubako bere haurtzaroan aurkitu ote zituen horretarako motiboak? Auskalo. Nik, ikuspegi literariotik, ohiko bidetik ibiltzekoak aurkitu ditut, holako ateraldiekin ez nabarmentzekoak, alegia.  Izan ere, ba al dago inolako justifikaziorik, kasu honetan, belea igel bihurtzeko?

Argiago esateko, Hilak izenburua duen narrazio batean, zerk eransten dio giro beltzagoa, ilunagoa, siniestroagoa, parte txarrekoagoa kontakizunari, igelak ala beleak? Dudarik duenak irakur beza –esate baterako– Edgar Alan Poeren The Raven (edo, Jon Miranderen bertsioan nahi izanez gero, Bela).

-(e)an bidalia

Kitxua eta euskara

Garazi Ugalde Pikabea

Aspaldiko itzulpen bat berreskuratu nahi genuke gaurkoan: Jose Maria Arguedas idazle perutarraren Pongoq mosqoynin edo Pongoren ametsa, 1991n Pamielak Jose Manuel Bujandaren itzulpenean argitaratua. Arguedasek hirurogeiko hamarkadan idatzitako zenbait testu biltzen dituen bilduma da, jatorrian gaztelaniaz zein kitxuaz idatzitako testuek osatua. Bertan aurkituko ditu irakurleak Tupac Amaru gure aita sortzaileari abesti-ereserkia; Guayasamin, Jet-i oda eta Doktore batzuri deia poemak; Pongoren ametsa ipuina eta Kubari poema. Testu gehienak lehenago ere han eta hemen –batik bat aldizkarietan– argitaratuak izan arren­­­­­­­­­, euskaraz ezagutzen dugun bilduma 1976an atera omen zen Kuban, kitxuaz eta gaztelaniaz. Edizio huraxe izango zuen ziurrenik esku artean Jose Manuel Bujandak itzulpena egiteko, eta berezia izango zen lanaren emaitza: kitxuaz eta euskaraz ezker-eskuin ele bitan emandako liburu bat.

Jose Maria Arguedas (Andahuaylas, 1911- Lima, 1969), zuria izan arren, San Juan de Lucanako indioek hezi zuten eta, bederatzi urte egin zituen arte, kitxuaz baino ez zuen hitz egiten. Gaztelaniaz egin zituen ikasketak gero, eta Limako Unibertsitatean kitxua hizkuntza eta literaturako irakasle izan zen. Andeetako errealitatea islatu zuen bere literaturan, aparteko bi mundu: zuriena bata, indiarrena bestea. Gaztelaniaz zein kitxuaz idatzi zuen, baina batez ere gaztelaniaz eman zien ahotsa indioei bere literaturan. Salbuespentzat har daiteke aipagai dugun Pongoren ametsa. Haren obra nagusien artean dira, besteak beste, Yawar Fiesta (1940), Los ríos profundos (1958), El sexto (1961) edo Todas las sangres (1964), baina Pongoren ametsa baino ez dugu irakurtzerik gaur gaurkoz euskaraz (Nahi duenak eskura  du sarean, Armiarmaren “euskarari ekarriak” atalean).

Hauxe dio kritikariak liburuaz laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran: «Pongoren Ametsa ez da liburu bateratu bat, ez duela nobela edo osotoro pentsatutako poema liburu baten orokortasuna gordetzen alegia, ez, poema, kantu eta ipuin batez osaturiko liburua da ordea, hala ere gaiak ematen dio liburuari osotasuna: ketxuar jendea eta beren suntsiduraren aurrean sortu jarrera. (…) Borroka literatura edo lekukotasunarena. Ez da hau liburu handi bat, ez da obra borobil bat, poema xume, ereserki eta ipuin batez osatutako liburua da (…)». (Arguedasen ametskaiztoa, Juanjo Olasagarre / Argia, 1992-03-29)

Liburu horixe da kitxua literaturaren ordezkari bakarretako bat euskaraz; ez bakarra, ordea. Joseba Sarrionandiak euskarara ekarri dituen ahozko tradizioko poema anonimoen artean ere ba omen da kitxuatik datorrenik. Aiora Jakak (2012) Atahualparen heriotzaz aipatzen du horien artean, Hezurrezko xirulak (1991) liburuan argitaratua eta Jorge Zalamearen Poesia ignorada y olvidada (1965) antologia zubi-testu gisa hartuta egina. Eta, nork daki, izango da akaso besteren bat ere oharkabean gure artean.

Kitxuaz ere irakur daiteke jatorrian euskaraz sortutako literatur lan bat: 2013an argitaratu zen kitxuaz Linguae vasconum primitiae, Euskararen Nazioarteko Egunaren harira, obraren katalanerako, galegorako, errumanierarako eta txinerarako bertsioekin batera. Euskarazko lehen liburua kitxuaz irakur daitekeela esan dezakegu orain, baina itzulpen horren balioa ez da maila sinbolikotik askoz ere haragokoa. Maria Colera itzultzaileak aipamena egin zion itzulpen horri Elearazi blogean eman zuen elkarrizketan:

Azkenean, literatura elkarrizketarako bide bat da eta ez dakit zer elkarrizketa sor daitekeen kitxua-komunitatearen eta euskal komunitatearen artean LVPren bidez. Iruditzen zait baditugula beste testu askoz premiazkoagoak, beste hizkuntza batzuetan gure ikuskera zabaltzeko askoz pertinenteagoak direnak. LVPk bere garaiari erantzuten dio eta ez dut uste, gaur egun, beste kulturekiko zubiak eraikitzeko tresnarik egokiena denik. Ez ditut imajinatzen kitxua-hiztunak liburu horri buruz eztabaidatzen gaur egun, liburua eskuragarri izanda ere. Eta, azken finean, literatura bitarteko bat da galderak egiteko (Colera, 2014, Elearazi).

Euskararen eta kitxuaren arteko hartu-emanak agerian uzten du kanporako itzulpenak etxetik bertatik sustatzean bultzatu nahi dugun ereduaren auzia. Kasu egiteko gaia da, bai behintzat itzulpenak kulturen, jendeen eta hizkuntzen arteko elkarrizketa sortzea badu helburu eta sinbolismo hutsean erori nahi ez badugu. Hortxe, bada, irakurketarako eta hausnarketarako gonbita.

  • Arguedas, J.M. (1965) El sueño del pongo, Ediciones Salqantay, Lima.
  • Arguedas, J.M. (1983) Pongoq mosqoynin (Qatqa runapa willakusqan). El sueño del pongo (cuento quechua), Obras Completas I, Editorial Horizonte, Lima.
  • Jaka, A. (2012) Itzulpenari buruzko gogoeta eta itzulpen-praktika Joseba Sarrionandiaren lanetan, Iker 28, EHU & Euskaltzaindia, Bilbao.
-(e)an bidalia

Poesia itzultzeaz (eta III)

Aitor Blanco Leoz

Joan den hileko sarreran ikusi genuen poesia neurtua euskaratzeko biderik erabiliena forma lehenesten duen itzulbidea izan ohi dela, eta, itzulpen metriko deritzon horri dagokionez, hiru azpikategoria bereiz daitezkeela: metaforismo erritmikoa (jatorrizkoarekiko independentea den metroa), forma analogikoa (kulturalki baliokidea den metroa) eta forma mimetikoa (prosodikoki berdintsua den metroa). Hiru itzulpen mota horiek ezaugarri metriko jakin batzuk dituzte ardatz, eta horiek errespetatzea izaten da forman oinarritutako poesia-itzulpen baten lehentasuna, jatorrizkoaren edukiari eustearekin batera.

Gauzak horrela, betiko galdera datorkigu burura: zer dugu galtzeko eta zer irabazteko poesia neurtua euskaratzean? Munduko ikerketa akademikoek subjektibotasun handiko gaia dela erakutsi duten arren, argi dago itzultzaile batzuek –neurri handiagoan ala txikiagoan– formaren eta edukiaren uztarketa txukun eta orekatua lortu dutela beren lanetan. Itzulpen horiek gai dira –eta hala egiaztatu dugu aurreko sarreraren batean–, mezuaz gain, jatorrizko poemaren efektua edo funtzio berezia erreproduzitzeko, eta ezin daiteke uka itzulpenok, edukiaren aldetik jatorrizkoarekiko zintzoak izanez gero, mezua transmititzearekin batera prosazko itzulpenek eragiten ez duten sentsazio bat eragiten dutela irakurlearengan.

Alabaina, formaren baldintza metriko horiek itsututa agian, beste batzuek bigarren maila batean uzten dituzte xede-testuaren beste ezaugarri batzuk, eta esan genezake jokabide horrek urritasunak eragin ditzakeela xede-hizkuntzako poema berriaren zenbait testu-alderdiri dagokionez. Edukia aipatu dugu, baina horrekin batera erraza da testuaren joskerari, sintaxiari, ulergarritasunari eta abarri dagozkien gabeziak antzematea.

Ikus dezagun pare bat adibide:

1Lehenengo adibide horren kasuan, egia da Miranderen itzulpenean edukia zaintzeko saiakera handia hauteman daitekeela. Arazoa, baina, formarekin tematu izatetik dator, 8 eta 4 silabako bertso-lerroak motz geratu baitzaizkio jatorrizko poemaren edukia bere osotasunean erreproduzitzeko. Gainera, Keatsen poemak silaba bakarreko hitz ugari ditu –lehenengo ahapaldian, adibidez, 23tik 18– eta horrek are zailagoa egiten du euskaraz edukiari fidel mantentzea neurri-mugak ezarri badira. Oro har jatorrizko testuaren ideiak jaso ditu Mirandek, baina, azaldutako neurri-mugak direla-eta, ezin izan du Keatsen hizkera poetiko txukun eta landua modu berean erreproduzitu. Horrek nolabaiteko trinkotasuna eman dio xede-testuari, eta alde horretatik zertxobait urruntzen da jatorrizko poemaren mezuak eta efektuak betetzen duten funtziotik.

Antzeko arazoa antzeman dezakegu Juan Garziaren poesia-itzulpen honetan:

2Juan Garziak itzulitako Shakespeareren 154 sonetoen artean, nabarmentzekoa da poema jakin horretan ageri den fenomenoa, itzultzaileak gainerako sonetoetan erabilitako egiturari jarraitzearen ondorioz gertatutakoa. Ikus daitekeenez, jatorrizko poemako hamar bertso-lerro «And» lokailuarekin hasten dira. Ingelesez lokailuok oin erdi hartzen dute –proportzionalki, euskarazko silaba erdi inguru, itzultzaileak 5 oin euskaratzeko 11 silaba darabiltzala kontuan hartuta–, baina euskaraz bi silaba behar ditu beti «Eta» horiei eutsi ahal izateko. Gainera, aipatu beharra dago bere hautuak mugatu egiten duela Garzia, laneko 154 soneto horietan guztietan bertso-lerro bakoitzeko 11 silaba baliatzea eta laburtzapenik ez eta sinalefarik ez erabiltzea erabaki baitu. Hortaz, lerro bakoitzean 9 silaba geratu zaizkio ingelesez 4 oin eta erdian aipatzen dena erreproduzitzeko. Muga horren emaitza argia da itzulpenaren edukiari erreparatzen badiogu, beste sonetoen itzulpenetako trinkotasuna gabezia bilakatu baita soneto horretan: itzultzaileak ez du tokirik izan jatorrizko poemaren ideia guztiak adierazteko, lexikoaren zati garrantzitsu bat xede-testuan baliokiderik ez izateak adierazten duen moduan, eta hala ere itzulpenaren adierazpideak bortxatuegia izaten amaitu du, esaterako lehen bertso-lerroan hauteman daitekeenez, lokailuz hasitako beste lerro gehienez gain. Kasu horretan, forma lehenesteko erabakia ulergaiztasuna eragitera iritsi da, eta horrelakoetan garrantzia irabazten dute edukia/forma dikotomiaren eztabaidan edukia lehenestearen alde egiten dutenen argudioek.

Adibide horiek aztertuta, ondorio moduan esan daiteke zaila dela poema baten itzulpenean errespetatu beharreko alderdi guztiei eustea, eta, lortzekotan, are zailagoa dela guztiak egokiro uztartzea. Ados gaude poesia-itzulpen on bat horiek guztiak harmoniaz biltzea erdiesten duen lana dela, forma eta, ondorioz, erritmo jakin bat errespetatuz eta jatorrizko testuaren edukiari modu ulergarrian eutsiz, baina egia da itzultzaile guztiek ez dutela «itzulpen oso» izenda ditzakegun horiek egitea lortzen. Itzulpen osoa lortzekotan, baina, helburu komunikatiboa (ia-ia) erabat beteko da xede-hizkuntzan: mezua edo edukia euskal hartzailearengana iritsiko da –bere osotasunean, itzultzailearen lana ona bada–, eta horrela irakurleak mezua ulertzeko eta haren efektu estetikoaz gozatzeko aukera edukiko du. Hala, poemak jatorrizko hizkuntzan duen efektu paretsua sortzera irits daiteke xede-hizkuntzan, eta hori da poesia-itzultzaileak lor dezakeen helbururik altuena.

Edonola ere, gurean –egia esan, poesia-itzulpenaren diziplinan, oro har–, ez da erraza poemaren alderdien uztarketa bikaina lortu eta egoera komunikatiboa gauzatu ahal izatea. Ikusi dugun moduan, zenbait elementu gal daitezke bidetik eta horietako bat galtze hutsak edo hari uko egite hutsak xede-hizkuntzako poemari kalte egin diezaioke, edukia galduz, joskera naturala ilunduz, erritmoa edo errima urratuz nahiz ulergarritasuna murriztuz, esaterako. Baliteke galera horren ostean lortutako poesia-itzulpena onargarria izatea, baina inoiz ez da jatorrizko poemaren helburu komunikatiboa bere osotasunean betetzera iritsiko.

 

-(e)an bidalia

Aldea eta xehetasunak

Igone Zabala Unzalu

Bereziak izaten dira beti hasierak eta bukaerak, eta ikasturte honetako azken ekarpenerako berezitasunaren bila inoiz burutik pasatu zaizkidan gaiekin bueltaka ari nintzenean, PPren karteletako ALDE leloak eragindako irri, trufa eta denetariko iritziak etorri zaizkit bila: hitzaren anbiguotasuna, horrelako leloak espainoletik itzultzeak halako emaitzak dakartzala, euskararekiko begirune eza, harridura-markaren gorabeherak… Baina, nago espainolezko leloan bertan datzala anbiguotasuna, hutsaren hurrengoa baita a favor leloak duen esangura. Bilatutako esanahirik eza dela ere esango nuke, gainera, oinarrizko sintaxiak a favor de quién edo de qué gauden nolabait adieraztea eskatzen baitu, eta begi-bistan baitago ez dutela nahi (edo ezin dutela) agerian utzi noren alde dauden, botoak galtzeko beldurraren beldurrez. Areago, subjektu bat ere behar du adierazpide horrek, espainolezko leloaren bitartez ere ez baitakigu hauteskundeetara aurkezten direnak norbaiten edo zerbaiten alde dauden, edo haien alde egitea eskatzen diguten.

Nolanahi ere, politikari eta sintaxiari buruzko gogoetak ez ezik, hizkuntza-politikari eta normalizazioari buruzkoak ere ekarri dizkit gogora pasadizoak. Izan ere, leloa irakurritakoan euskal hiztunek egin duten interpretazioa neutralizatu nahian edo, «autoritatearengana» jo dute PPkoek, Euskaltzaindiarengana, hizkuntzaren akademia batek erabilitako hizkuntza-sekuentzien interpretazioan atzeraeraginez eragiterik balu bezala. Hizkuntza erreala hiztunek erabiltzen dutena da, alegia, hiztunek ekoizten eta interpretatzen dituzten hizkuntza-sekuentziak, eta ez akademiek edo bestelako autoritateek gramatika eta hiztegietan kodifikatzen dutena. Euskararen normalizazioari buruzko zenbait mintzagai ere etorri zaizkit burura tropelean. Izan ere, euskararen normalizazioari lagunduko badiogu, hizkuntza normalizatzea ‘normal bihurtzea’ adieran ulertuta (eta ez ‘norma batera eramatea’ adieran), funtsezkoa da jomugan dugun «normaltasuna» zertan datzan jakitea. Eta gertatutakoak erakusten diguna da «hizkuntza normalek», zehaztasunez eta eraginkortasunez komunikatzeko ez ezik, nahita lausoak eta anbiguoak izateko ere balio dutela. Areago, komunikazio-ekintzen eraginkortasuna komunikazioaren xedea erdiesteko gaitasuna dela ulertuz gero, anbiguotasunez eta ase ezinezko aldagaiez betetako esaldiak ezin eraginkorragoak dira ahal den eta informazio gutxien ematea denean komunikazio-ekintzaren helburua.

Baina heldu diezaiogun berriro alde hitzari, post honen gaia izan behar zuenera salto egiteko, zehazkiago, alde izenaren konparazioen alorreko erabileretara joateko. Zer erabilerari buruz ari naizen erraz uler dadin, Euskaltzaindiaren Hiztegitik ateratako adibide batzuk emango ditut:

Alde handia dago batetik bestera.
Berrehun pezetako aldea dute salneurrian.
Lehen ziabogan bost segundoren aldea atera zion Arkotek Zierbenari.

Inolako aitzakiarik ez adibide horien aurrean, baina zalantza handiak sortzen dizkidate alde izena pluralean (edo mugagabean) daramaten beste erabilera batzuek. Adibidez, gogoratu oso antzekoak diren bi irudi erakusten dituzten denbora-pasak, diferentziak aurkitzeko gonbitea egiten digutenak. Honelako instrukzioak dakartzate batzuetan:

Aurkitu zazpi aldeak.

Nik neuk saihestu egiten ditut horrelako erabilerak, eta zazpi diferentziak edo zazpi desberdintasunak erabiliko nuke horrelako testuinguruan. Baina zer egin ikasle baten testuan horrelako erabilera aurkituz gero? Zuzendu? Iruzkinen bat egin? Dagoen-dagoenean utzi? Izan ere, Interneteko bilatzailean «aldeak aurkitu» jarrita agertu zaidan lehen emaitza Elhuyar aldizkariko artikulu bat izan da, nire ikasleren baten testua izan balitz iruzkinez beteta itzuliko niokeena, agian erabat okerrak liratekeen iruzkinez beteta, bide batez. Hona hemen artikuluaren hasiera:

Giza garunaren garapenean aldeak aurkitu dituzte

Batzuetan eta besteetan ez dira gene berdinak espresatzen aldi berean.

Giza enbrioiaren garuna garatzean, ar edo eme izan geneen espresio-patroia aldatzen ote den ikertu du Erresuma Batuko ikertzaile-talde batek, eta aldeak detektatu dituzte: emaitzen arabera, % 7 ingurukoa da desberdintasuna.

Alde batera utzita «geneen espresio-patroia», blog honetarako idatzi nuen lehen artikuluan sobera eztabaidatu nuena, eta «gene berdinak», eztabaida sutsuren bat pizteko arriskua saihestearren, esan gabe doa alde izenaren konparazioen alorreko adiera, zati batean behintzat, gainezartzen dela desberdintasun, ezberdintasun, diferentzia eta desberdintza izenen esanahiekin, eta ohartu bezain laster, gaia alde batera uzteko tentazioa izan dut. Zenbat post, txosten eta iruzkin eman dituzten blog honetan bertan alor horretako izenek eta adjektiboek! Gogoratu, besteak beste, Maite Imazen Desberdintasunak eta diferentziak, Bego Montorioren Bereizkeria eta Xabier Aristegietaren KalkoManiak (eta II): ‘desberdintasun’ kontzeptuaren euskarazko desagerrarazpena. Baina oraingoan ez dut gaia tratatuko ez itzulpengintzaren, ez kalkoen, ez eta terminologiaren ikuspuntutik ere, baizik eta semantika lexikoaren eta sintaxiaren elkargunetik.

Nire iritziz, izen horien semantika lexikoan funtsezko bi ezaugarri sartzen dira jokoan: abstraktutasuna eta zenbakarritasuna. Abstraktutasunaren muturrean, berdintasun ez(a) dago. Desberdintasun / ezberdintasun izenek ere kontzeptu abstraktuak adierazten dituzte berdintasun izenaren antonimo modura jokatzen dutenean, baina beherago daude, nire intuizioaren arabera, abstraktutasun-eskalan. Izan ere, bigarrenak, lehenengoa ez bezala, pluralean joan daitezke eta, horrela, erreferentzia egin batera hainbat motatako desberdintasunei:

(1)

a) Berdintasun eza onartezina da herrialde aberatsetan.
b) Desberdintasuna onartezina da herrialde aberatsetan.

(2)

a) Mota guztietako gizarte-desberdintasunak areagotu dira azken lau urtean.
b) #Mota guztietako gizarte-berdintasun ezak areagotu dira azken lau urtean.

Diferentzia, desberdintasun eta ezberdintasun izenek izaki bi edo gehiago desberdintzat hartzera eramaten gaituzten ezaugarriak (ere) adieraz ditzakete. Adiera horietan [-abstraktu] eta [+zenbakarri] direla esan dezakegu, eta zenbatzaileak edota plurala onartzen dituzte. Nire intuizioaren arabera, alde ez da egokia adiera horretan, [-zenbakarria] baita:

(3)

a) Aurkitu bi irudien arteko 7 diferentzia(k).
b) Aurkitu bi irudien arteko 7 desberdintasun(ak).
c) #Aurkitu bi irudien arteko 7 alde(ak).

Azkenik, alde izen zenbakaitza da baina graduazioa onartzen duenez, eta graduazioa era kualitatiboan zein kuantitatiboan egin daitekeenez, nolakotasunezko adjektiboekin (4) edo neurri-sintagmekin (5) joan daiteke. Beste hitz batzuetan esanda, alde [-zenbakarria] eta [+/- neurgarria] dateke. Adiera horietan desberdintasun, ezberdintasun eta diferentzia izenak ere aurki ditzakegu:

(4)

a) Alde handia dago marka batetik bestera.
b) Desberdintasun handia dago marka batetik bestera.
c) Diferentzia handia dago marka batetik bestera.

(5)

a) Ehun euroko aldea dago marka batetik bestera.
b) Ehun euroko desberdintasuna dago marka batetik bestera.
c) Ehun euroko diferentzia dago marka batetik bestera.

Nire argudio-ildoari helduta, honela berridatziko nituzke goian aipatutako Elhuyar aldizkariko pasarteko konparazio-izenak:

Giza garunaren garapenean desberdintasunak (/diferentziak) aurkitu  dituzte

Batzuetan eta besteetan ez dira gene berdinak espresatzen aldi berean.

Giza enbrioiaren garuna garatzean, ar edo eme izan geneen espresio-patroia aldatzen ote den ikertu du Erresuma Batuko ikertzaile-talde batek, eta desberdintasunak (/diferentziak) detektatu dituzte: emaitzen arabera, % 7 ingurukoa da aldea.

Erabilerak erabilera, eta Euskaltzaindiaren Hiztegiak zehaztasun sarreran bigarren adiera modura xehetasun izenaren sinonimoarena jasotzen badu ere, ausartuko naiz esaten antzeko analisia egin daitekeela zehaztasun eta xehetasun izenak bereiztekotan. Zehaztasun [+abstraktua] eta [-zenbakarria] dateke eta, xehetasun, aldiz, [-abstraktua] eta [+zenbakarria].

(6)

a) Hamaika xehetasun eman ditu erakundearen kudeaketari buruz.
b) #Hamaika zehaztasun eman ditu erakundearen kudeaketari buruz.

(7)

a) Zehaztasuna funtsezkoa da dokumentu zientifikoetan.
b) # Xehetasuna funtsezkoa da dokumentu zientifikoetan.

-(e)an bidalia

Zubi-hizkuntzak

José Ignacio Hualde

Google translate tresna erabili baduzu inoiz, beharbada konturatu zara gauza bitxiak gertzatzen direla. Askotan itzulpena oso txarra da edo ez du zentzurik. Baina badago bitxiagorik. Egin dezagun ariketa bat. Sorburu-hizkuntza bezala euskara eta xede-hizkuntza bezala gaztelania aukeratuz, idatz ezazu honakoa: «denboraren euliei gezi bat gustatzen zaie». Zure bertsioa nik dudana bada, hauxe da Googlek emanen dizun itzulpena:

translate
Zer gertatu da hemen? Txorakeria bat idatzi dugu eta Googlek gogoeta sakonago bat eman digu atzera itzulpenean! Normalean, kontrakoa gertatzen da, noski.

Hemen gertatu dena da, Googlek ez duela zuzenean euskaratik gaztelaniara itzuli: ingelesa erabili du zubi-hizkuntza bezala. Bidean kausitu duen ingelesezko esaldia anbiguoa denez (flies = ‘euliak’ eta ‘hegan egiten du’ eta like = ‘gustatu’ eta ‘bezala’ hitzekin homonimia baitugu), esanahirik normalena aukeratu du:

Denboraren euliei gezi bat gustatzen zaie > Time flies like an arrow > El tiempo vuela como una flecha.

Hau ez da euskara hizkuntza (erlatiboki) ttikia delako. Modu orokor batean itzulpen guztiak ingelesaren bidez egiten dira itzulpen-tresna honekin. Googlerentzat ingelesa «Jainkoaren hizkuntza» da: ingelesa ez bada zure sorburu-hizkuntza edo xede-hizkuntza, zubi-hizkuntza izanen duzu. Saia zaitez, adibidez, gaztelaniatik frantsesera beste edozein gauza itzultzen ingelesezko homonimoak erabiliz:

translate2

Google Translate algortimo multzo bat da, ez du pentsatzen; baina gai honi buruz pentsatzen hasteko balio digu. Itzultzailea haragi eta hezurrezkoa denean ere, jatorrizko testutik ez badu itzultzen, zubi-hizkuntzak itzulpenean izan dezakeen eragina ez da ttipia.

Itzulpena egitean, itzultzaileak aukerak egiten ditu beti eta aukera horiek nahitaez baldintzatuko dute itzulpenaren itzulpena. Hitzen esanahiak eta ñabardura semantikoak ere aldatzen dira hizkuntzaz hizkuntza, eta zubi-hizkuntzarenek izanen dute isla itzulpen bigarrenkarian halabeharrez. Honetaz egin nahiko nuke hausnarketa oraingo honetan.

Itzulpengintza-arazoak aztertzeko, askotan Biblia dugu adibide-iturririk oparoena, hainbeste aldiz eta hainbeste hizkuntzatara itzuli baita. Gaurkoan ere, zubi-hizkuntzei buruz gogoeta egiteko Bibliaren itzulpena ekarri nahi dut hizpide.

Umberto Eco zenak Bibliako Qohelet edo Ecclesiastes deituriko liburuaren hasierako bost lerroak aukeratu zituen testu zahar bat itzultzeko estrategia desberdinak erakusteko.[1] Hemen ere Ecok aukeratutako pasartea miatuko dugu, baina gehiegi ez luzatzeko, bigarren lerroa bakarrik aztertuz. Ariketa honetarako, Interneten aurkitu ditudan euskarazko hiru itzulpenak erkatu nahi ditut: Duvoisin kapitainarena, Jose Antonio Uriartek egin zuena, eta Elizen Arteko Biblia deitzen dena. Duvoisinek eta Uriartek Vulgata erabili zuten zubi bezala. Elizen Arteko Biblia, aldiz, antza denez, jatorrizko hizkuntzetatik zuzenean egindako euskal itzulpena da.

Vulgataren latina zubi-hizkuntza bezala erabili izanak zein neurritan baldintzatu du euskal itzulpena Duvoisinen eta Uriarteren bertsioetan? Kontuan har, kasu honetan printzipioz honek ez lukeela hain arazo larria izan behar, Vulgataren itzultzaile nagusia zen Hieronymus edo San Jeronimok esaten baitigu saiatu zela Jainkoaren hitza gertutik latineratzen, hitz ordena eta abar errespetatuz.

Euskarazko itzulpenak erkatu baino lehen, hona hebreerazkoa (diakritikorik gabe, arrazoi tipografikoengatik) eta San Jeronimoren itzulpena, hitzez-hitzeko euskarazko glosekin:

Hebreera Transliterazioa Vulgata Euskarazko glosak
הבל habel vanitas huskeria (lurrun, arnasa)
הבלים habalim vanitatum huskerien
אמר amar dixit esan zuen; dio
קהלת qohelet Ecclesiastes Kohelet-ek
הבל habel vanitas huskeria
הבלים habalim vanitatum huskerien
הכל hakkol omnia guztia
הבל habel vanitas huskeria

Jatorrizkoa eta latinezko itzulpena konparatzen baditugu, garbi dago San Jeronimok esan bezala egin zuela (ahapaldi honetan, behintzat), latinaren joskera jatorrizkoari moldatuz. Hebreeraren superlatiboa, habel ha-balim, hitzez-hitz itzultzen du: vanitas vanitatum (egitura sintaktiko hau agertzen den beste leku guztietan egin zuen bezala: shir ha-sh:irim > canticum canticorum ‘kantuen kanta, kanturik onena’, etab.). Era berean, esaldi kopulatiboen joskera semitikoari gertutik jarraituz, omnia vanitas idatzen du, est ‘da’ aditza jarri gabe.

Bestalde, Qohelet izena itzuli zuen, ecclesia hitzetik eratutako Ecclesiastes izenaren bidez. Umberto Ecok esplikatzen duenez, Qohelet izen propioa izan daitekeen arren, qahal ‘batzar’ hitzarekin du lotura etimologiko garbia. Beraz, ‘batzarrean hitz egiten duena’ edo ‘batzarreko lehendakaria, batzarburua’ bezala uler daiteke. ‘Batzar’ zen, noski, ecclesia hitzaren jatorrizko esanahia grezieraz.

Ikus ditzagun orain hiru euskarazko itzulpenak. Esan bezala, Duvoisinek eta Uriartek Vulgata izan zuten zubi-testu. Elizen Arteko Biblia, aldiz, hebreeratik zuzenean euskaratua omen da:

Duvoisin: Hutsalkeriaren hutsalkeria, dio Eklesiastesak: hutsalkeriaren hutsalkeria, eta oro hutsalkeria.

J. A. Uriarte: Urgulleria txit andia, esan zuen Eklesiastesek, urgulleria txit andia, eta guzia da urgulleria.

Elizen Arteko Biblia: Huskeria hutsa —dio Koheletek—, huskeria hutsa, dena huskeria da.

Ikusten dugunez, Duvoisinek oso estuki itzultzen du Vulgatatik pasarte honetan, testu honen sintaxia —eta, beraz, jatorrizko hebreerazko testuarena— errespetatuz neurri handi batean. Modu honetan, vanitas vanitatum itzultzerakoan Duvoisinek Vulgataren superlatibo semitikoa gorde du, nahiz eta singularrean: hutsalkeriaren hutsalkeria. Beste bi euskaratzaileek, aldiz, ad sensum itzuli dute egitura hau.

Uriartek vanitas hitzari gaztelaniaz (vanidad) eta beste hizkuntza moderno batzuetan (vanité, vanity) hitz honek garatu duen esanahia eman dio, eta jatorrizko esanahitik (‘lurruna, arnasa, huskeria’) asko aldendu da (konpara ezazu baita ere «nada de nadas, dixo Coheled», Escorial 3 in www.bibliamedieval.es). Ohartzen bagara, Uriartek egin duena eta goian ikusi dugun Google Translateko adibidea ez dira hain desberdinak. Zubi-hizkuntza bat erabili duelako, jatorrizko testuaren esanahitik asko desbideratu da.

Bertsoaren bukaeran ere, Duvoisin hurbiletik lotzen zaio Vulgataren testuari eta oro hutsalkeria itzultzen du, aditz kopulatiborik gabe. Beste bi itzultzaileek, aldiz, da aditza jarri dute esaldia osatzeko.

Esan daiteke, beraz, Duvoisinena dela lerro honen itzulpenik zintzoena edo literalena. Baina, hemen dago koska, Duvoisin Vulgataren latinezko testuarekin da zintzoa, ez (ezagutzen ez zuen) jatorrizko hebreerazkoarekin. Beraz, Vulgatatik itzuli duten beste askok bezala, Eklesiastesa izena erabiltzen du jatorrizko Kohelet erabili ordez. Hemen ikusten dugu zubi-testuaren pisua. Nire ustez, izen hau itzultzeko aukera zuzenak bi dira: edo hebreerazko izena bere horretan uztea, aldatu gabe, ortografian ez bada, Elizen Arteko Biblian egiten den bezala (Qohelet > Kohelet), edo xede-hizkuntzan (euskaraz, gure kasuan) antzeko esanahia duen beste hitz baten bidez itzultzea. Itzulpen batzuetan ‘Predikaria’ (ing. Preacher, fr. Prédicateur, al. Predigter, sued. Predikaren, gazt. Predicador), ‘Maisua’ (ing. Teacher) edo ‘jakituna’ (port. o sábio) erabili da (ikus hemen).

Izenak itzultzea gehienetan ez da oso egokia. Adibidez Casanova izenak ‘etxe berri’ esan nahi badu ere, ziur asko gehienetan ez genuke Etxeberri bezala itzuliko. Dena den, kasu honetan ez dago guztiz garbi qohelet izen proprioa den edo zer den. San Jeronimok itzuli zuen eta pentsatu behar dugu erabili zuen itzulpena esanguratsua zela orduko kristauentzat, ziur asko ecclesia-ren jatorrizko esanahia bizirik baitzegoen grezieraz eta latinez. Umberto Ecok esaten duen bezala, Qohelet = Ecclesiastes ez da itzulpen txarra, itzulpena egin zen testuinguruan.

Bibliarena kasu berezia da, inork ez baitu inolaz ere Jainkoaren mezua aldatu nahi. Baina kasu berezi honetan ere zubi-hizkuntzaren eragina ikusten dugu. Ezin da saihestu. San Jeronimo oso latineratze literala egiten saiatu zen arren, testua latinez jartzerakoan egin zituen aukerek eragina izan dute ezinbestean bere itzulpena zubitzat hartu duten itzulpen berriagoetan. Pentsatzekoa da literatur lanetan zubi-hizkuntzaren eragina askoz handiagoa izanen dela normalean.

Itzulpengintzaren teorialari batzuek idatzi dute itzulpena, berez, ezinezkoa dela, itzultzailearen lana, zeregina eta betebeharra jatorrizko testua xede-hizkuntzara ekartzea bada, batere xehetasun semantikorik galdu gabe. Zubi-hizkuntza bat erabiltzen badugu, are gehiago urrunduko gara jatorrizko testutik, halabeharrez.

Hala eta guztiz, batzuetan zubi-hizkuntza bat erabiltzeak ezusteko onurak dakartza. Hona adibide bat. Soinujolearen semea nobelaren «Pirpo eta Txanberlain, hiltzaileak» izenburuko kapituluan, Atxagak behin eta berriz «kortsikarren patentea» errepikatzen du, zenbait irakurleren harridurarako (ikus hemen, adibidez). Atxaga ez bide zen konturatu gaztelaniazko esapidean patentea dutenak kortsarioak direla eta ez kortsikarrak (Quandoque bonus…). Euskaratik zuzenean beste hizkuntza batera itzultzerakoan Atxagaren «kortsikarren patente» hau tranpa ederra izan daiteke (What’s a “Corsican’s patent”?). Margaret Jull Costa ingeleseratzailea, hala ere, ez zen amildegi horretatik erori, gaztelaniazko bertsiotik itzuli zuenez gero.

Galde daiteke, dena den, kasu honetan zein den benetako sorburu hizkuntza. Eleberria jatorriz euskaraz badago ere, Atxagaren «kortsikarraren patentea galdu diagu» horrek ez du sinesgarritasunik. Ziur asko egileari bururatu zitzaiona beste hau zen: «patente de corsoa galdu diagu»; baina, kode-aldaketa saihesteko, itzulpen arina egin zuen paperean ipintzerakoan. Costak ondo itzuli zuen gaztelaniatik ingeles ederrean; hau da frantsesez: «We’ve lost our carte blanche»; ingelesez frantsesez adierazten baita kontzeptu hau.

________________

[1] Eco, Umberto. 2001. Experiences in translation (Alastair McEwen-en itzulpena). Toronto: University of Toronto Press.