Kategoria: Martin Rezola

Martin Rezola Clemente

«Errare humanum est», esan zuen filosofoak. Eta guk erantsi, apaltasunez: «Itzultzaileen artean ere bai».

Gurean ere txakurrak oinutsik dabiltzala erakusteko, errakuntza edo hutsen adibide-sorta labur bat prestatu dut. Ez inor atzamarrez seinalatzeko edo barregarri uzteko, ezpada denbora-pasa entretenigarri bat eskaintzeko. Azken batean, denoi gertatzen zaigun zerbait da: letra bat erori, alboko tekla sakatu, «en relación con» jartzen duen tokian «en felación con» irakurri…, edozer aldrebeskeria gutxien espero duzun lekuan.

Inor mindu ez dadin, etxeko errakuntzetatik hasiko naiz. Aspalditik entzuna nuen erlezaintza arautzen duen dekretuarena, baina sinesgogor samar nenbilen, hiri-kondaira apokrifo horietako bat zelakoan. Eta hortxe dago:

(Erne, gero, eztia erosten duzunean. Begiratu ondo etiketak zer dioen: mila-lorea, izpilikua, akazia edo… fox-terrier.)

Gure Agintaritzaren Aldizkaritik atera gabe, eta txakur-eztiaren zaporea kendu ezinik bazaude, Euskal Okelari buruzko 2013ko martxoaren 20ko Agindua irakurtzea duzu onena.

Euskadin, esnetarako haragikia ekoizteko sustraituen dagoen sistema bailaren eta mendialdeen arteko trantsumantzian oinarrituta dago. Garrantzi handiko ekoizpen-sistema tradizional bat da, zeren eta, alde batetik, bazka-baliabide naturalen aprobetxamendua ahalbidetzen baitu, eta bestetik, ingurune naturalaren paisaia- eta ingurumen-balioa baldintzatzen baitu.

(El sistema de producción de vacuno de carne con mas arraigo en el País Vasco se basa en la transtermitancia entre el valle y la montaña. Es un sistema de producción tradicional de gran importancia ya que por una parte permite el aprovechamiento de los recursos forrajeros naturales y por otra, condiciona el valor paisajístico y ambiental del medio natural.)

(Horixe bai, esne txarra…)

Bestelako hiztripuak ere badira; letra baten galerak sorturiko huts mozorrotuak, zarata handirik egin gabe, disimuluan pasatzen direnak:

El Plan «Heziberri 2020», aprobado por el Departamento de Educación, Política Lingüística y Cultura del Gobierno Vasco, responde a la idea de conjugar las líneas estratégicas de innovación y desarrollo establecidas en el marco europeo para el año 2020 con respecto a la educación y la formación, con los retos educativos propios de nuestro contexto y entorno…

Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Sailak Heziberri 2020 plana onartu zuen, 2020rako Europako esparruak ezarritako berrikuntza eta garapenerako ildo estrategikoak elkartzeko asmoari erantzuteko, hezkuntza eta prestakuntzari errespetua eta gure testuinguru eta ingurunearen berezko hezkuntza-erronkak kontuan hartuta.

Gaztelaniaz ere bada klasiko ospetsu bat, zoologiaren munduarekin zerikusia duena, eta ezin egokiago datorrena hizkuntza horretan erabiltzen den gazapo izendapenarekin:

LEHENDAKARIORDEAK: Muchas gracias, señora conejera. Y para las aclaraciones que entienda oportunas, tiene la palabra la señora Urkiola. 

(Eusko Legebiltzarreko batzorde baten bilkuraren hitzez hitzezko transkripziotik)

Untxigintza hori maskulinoan ere badago, noski:

Eta pentsatzen jarri naiz, gaztelaniaz conejero-ak badaude, zer egon daitekeen euskaraz horren parekorik. Saiburuak, agian? Bai ba, egon badaude, Legebiltzarreko agirietan eta EHAAkoetan (ez dute esaten, bada, ikaragarri handitu dela sarraskijale lepasoilaren populazioa…?).

Administrazioa utzita, literaturaren eremu zabalean ere hainbat dira esanahien arteko igurtziak, ezbide harrigarriak. Gure bi idazle ospetsuenetako oraintsuko lanen bi pasartek honela diote:

Zaldiek ez dute negar egiten. Zesarren heriotzako orduan malkoak isuri zitzaten, mostaza-aleak artu zizkieten sudur-zulotik.

Erioak erreka berera zihoazen denak.

Eta errioak eta herioak nahasian, Jorge Manriquek bere aitaren omenez idatzitako eresi-kopla haiek etorri zaizkigu guri gogora: «Nuestras vidas son los ríos…» (Nemesio Etxanizek euskarara ekarri zituenak: «Eriotz-itxas-azpira/doazen ibaiak dira/gure biziak.»)

Nire begikoena? Zientziari buruzko lan polit bateko hiztripu hau, txit poetikoa atzematen dudana:

Hor dago, adibidez, arrastien eta ugaztunen arteko transizioa ere…

Esan bezala, gaztelaniaz ere ez dira falta izaten horrelakoak, eta izen handiko lanetan, gainera. Bat, benetan bitxia, Stephen Jay Gould zientzia dibulgatzaile emankor eta bikainaren Wonderful life famatuaren gaztelaniazko itzulpenean aurkitu berri dut, oraindik orain (Editorial Crítica, Barcelona).

Eboluzioari buruzko liburu honen planteamendua oso interesgarria da. Puzzle bat, piezak zatika, emozioa ere zatika, Aghata Christieren hilketetan bezala. Zerbait garrantzitsua aurresentitzen da… «Estoy a punto de describir el momento clave de este drama…», dio une batean egileak. Eta, bat-batean, liburuko esaldi-gakoa…:

Opabinia uno era un artrópodo.

Alferrik bilatuko dituzu «Opabinia dos» eta «Opabinia tres». Ez dago horrelakorik. «Opabinia no era un artrópodo» behar zuen. “U” alu bat sartu da isilka, eta zentzuz aldatu esaldia, eta horrek hankaz gora jarri du ordurarteko arrazoibide guztia (Opabinia artropodo bat ez bazen, bizidunen taxonomia berrikusi beharra zegoen eta abar…).

Ez hori bakarrik. «Drama» hori duela 505 milioi urte gertatu zen, Kanbriar Ertaina deritzon garaian. Eta «Cámbrico Medio» esapidea makina bat aldiz agertzen da orriotan. Behin izan ezik; momentu zirraragarri horietako batean, hain zuzen ere:

Si nunca se hubieran encontrado los componentes de cuerpo blando, Burguess Shale sería una fauna del Cantábrico Medio en absoluto interesante de unos treinta y tres géneros.

Harrapazank hori!

Martin Rezola Clemente

Aurreko artikulua hegoista samarra atera zitzaidanez gero (gaztelaniazko hegazti-izendegiak, Espainiako SEOren zerrendak… gure erdaretako bati begira soilik jardun nintzelako sentipena geratu zitzaidan), ea bigarren hau orekatuagoa ateratzen den, eta hegada altxatu eta Ipar Euskal Herriak ornitonimian eman dituen fruituak aintzat hartzen ditudan. Ez baita gutxi mugaz bestaldeko tradizioari txori kontuetan zor dioguna.

Eskual Herriko Hegaztinak eta Choriak

Jakina denez, alor batzuetan askoz ere tradizio modernoagoa eta aberatsagoa izan du euskarak Iparraldean Hegoaldean baino. Eta hori natur zientzien eremuan ere nabari da. Hor daude, besteak beste, Etxepare medikuaren lanak, Arnaut Abadiarenak eta beste zenbaitenak; direla albaitaritzari buruzkoak, erlazaintza, nekazaritza edo zoologiari buruzkoak. Gaur, bereziki interesatzen zaidan harribitxi bat aipatu nahi nuke: Eskual Herriko Hegaztinak eta Choriak, Louis Dassancek eta Jean Elizaldek Gure Herria aldizkarian 1923ko ekainetik 1925eko maiatzera bitartean argitara emandako artikulu-bildumatxoa (Arnaut Abadiaren Zoo ilogikoa argitaratu zuenean, Kepa Altonagak ez zuen lan hau aipatu, ez dakit oharkabean pasa zitzaiolako ala merezimendu nahikorik ikusi ez ziolako).

Testuok irakurrita, hiru gauza azpimarratuko nituzke:

• Oso ongi dokumentatutako lana da: liburuetako aipamenak, han-hemen bildutako datuak, adituei egindako galderak… denetarik du.
• Hamaikatxo istorio, esaera zahar, ipuin eta pasadizo jasotzen ditu. Oso estilo egokian idatzita dago; atseginez irakurtzen da. Niretzat, plazer handi bat izan da[1].
• Ikusten da egileek estandarraren kezka eta beharra sentitu zutela. Baina, aldi berean, esan behar da ezen, hainbeste izenen aurrean, irakurlea zorabiatu egiten dela: batzuetan izen ugari daude hegazti bera izendatzeko, eta, beste batzuetan, izen bakar bat espezie ezberdinak izendatzeko.

Bide-urratzaile zirela ondo gogoan zuten, eta gerora begira akuilu-lana egiten ari zirelako nahikundea ere nabari zaie:

Lan hunek ez othe dio norbeiti gogoratuko harek ere zerbeit egin behar duela? Eta hola, lan bati bertzea darraikiola, gure Eskuara emeki-emeki aberats ditake. Egunetik egunerat galtzen ari baita, eskerrak Jainkoari bihur ginetzozke, egungo deus guti balio duen lan hunek pindar bat igorririk, Eskuararen alderako sua bihotzetan phizten balitz. Eta hala izanen da agian.

(…)

Ez da dudarik, bertzalde, hainitz eta hainitz izen ez dugula atcheman, ibili ditugun mila urratsen gatik. Agian, gure ondotik, Eskuararen amodioz, norbeitek bilduko ditu eta Eskualdunek eskerrak bihurtzen ahalko diozkate. Holako lanari lotzen dena, ez da lan ttipiari lotzen.

Aranzadi eta UZEI

Handik urte askotara, 1967an, Aranzadi Zientzia Elkartekoak lotu ziren lan horri, eta Peterson-en hegazti-gidako izenak euskaratu zituzten. Gero ere izan dira beste batzuk (Natur Zientziak. Hiztegia, Jakin, 1976); baina mugarri sendoena, zalantzarik gabe, UZEIren BIOLOGIA/1 landare eta animalien izenak. Izendegia izeneko argitalpenak ekarri zuen, 1984an. Niretzat, behintzat, oheburuko kontsulta-liburua izan da urte askoan.

UZEIren lan horrek urrats handi bat ekarri zuen hegaztien euskarazko izendegia normalizatzeko eta zabaltzeko bidean, baina, aurrekoan esan bezala, gaindituta dagoela uste dut, bai orduko izendegia bera, bai haren oinordekoa den Euskalterm datu-basea. Eta ez naiz bakarra hori esaten, egileek berek ere horixe eskatu zuten duela 32 urte:

Arantzadi Zientzia Elkartekoen hegazti-izenen errebisio sistematikoa 17 urte bete ondoren egin den bezala, gure honena ere egin beharko litzateke bost urtean behin edo. (BIOLOGIA/1)

Orduko hartan ez zuten lan makala egin. Hitzaurrean idatzi zuten: «Sarritan bailara batetik bestera aldatzen da izena…». Batzuetan asmatuko zuten, beste batzuetan ez, baina uste dut oso lan baliosa egin zutela. Ni zorretan sentitzen naiz beraiekin.

Orain beste garai bat da, tresna eta informazio gehiago eta hobeak ditugu, eta, Asier Sarasua Aranberrik lehengoan esaten zuen moduan, une egokia izan daiteke berrikusketa-lan serio bati ekiteko. Horregatik poztu naiz Lan Batzorde Ornitologikoa sortzear dagoela irakurri diodanean.

Estandarra eta marketina

Lan teknikoarekin batera, ordea, marketina ondo zaindu behar dela iruditzen zait. Aspalditxotik dakigu, esate baterako, oker genbiltzala eta frantsesez heron eta gaztelaniaz garza deitzen den hegazti-jendeak koartza behar duela gure estandarrean (eta koartzatxo, beraz, garceta eta garcilla mota guztiak), eta ez lertxun (zeina zuhaitz bat baita, Populus tremula), ez lertsun (beste batzuen kurriloa). Baina, hala ere, lehengo irizpide okerra indarrean dabil toki askotan, diodan zuzenketa hori ez delako behar bezala sozializatu. Eta ez da harritzekoa, zeren Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak eta Euskaltermek esaten dutena esaten dutela, talde ornitologikoen sare, blog eta web-zera guztiek baitute azken hitza, eta horretan ez gabiltza oso fin, ene ustez.

Noizko hegazti-gida on bat?

Agian eskola zaharrekoa naizelako izango da, baina uste dut horretan ez lukeela lan txarra egingo paperezko hegazti-gida on klasiko horietako bat euskaraz izateak. Nik pare bat ditut gogoan (Peterson eta Svensson).

Lehengoan, Asier Larrinagari irakurri nion euskal prosaren ahulezietako bat itzulpen-politikarik eza dela; alegia, premiak eta lehentasunak zehaztu barik ditugula. Hona, bada, lehentasunetako bat.

Ariketa (artikulua amaitzeko)

Zein da limerick honen jatorrizko bertsioa, ingelesez?

Horra gizon xahar bat, bizarduna,
etsita, behin, hau esan zu(e)na:
«Xoxo batek, bi oilok, hiru txinbok, lau mozolok
txoritxook egin dute
ene bizarrean kabi bana».

Beste zenbait iturri:

• Nombres de aves en euskera (Pedro Garmendia. Eusko Ikaskuntza. 1934)
• Repertorio de nombres vascos de aves adoptado por la Seccion de Ornitologia del Grupo de Ciencias Naturales Aranzadi (1961eko urria)

(Eskerrak eman nahi dizkiot Maider Irizarri datuak biltzen eta iruzkinak egiten eman didan laguntzagatik.)

_______________

[1] Mixel Itzainak esana da, Bidegileak bilduman: « Iduri zait lan hunek merexi lukeela arra publikatua izaitea…», eta ni bat nator.

Martin Rezola Clemente

(Ingelesez birding / birdwatching eta gaztelaniaz pajarear / pajareo erabiltzen da, euskaraz «txoritan ibiltzea» «txoritara joatea» esan genezakeena adierazteko. Egia da adin batetik gorakoek euskarazko esamoldea errazago lotuko dutela txori-harrapaketarekin, baina, zorionez, garaiak aldatzen ari dira, eta gero eta gehiago zabaltzen ari da bigarren adiera honetan: halaxe darabil, esate baterako, Asier Sarasua Aranberri txorizale nekaezinak.)

Bukaeratik hasiko naiz: bi artikulutan, saiatuko naiz azaltzen hegaztien izendegietan euskaraz dauden hutsuneak, premiak eta eguneratzeko beharrak. Izan ere, uste dut garaia dela UZEIk 2003an egindako bilketa eta estandarizazio-lana berraztertzeko eta, hura gaitzetsi gabe, zientziaren eremu horretan egon diren aldaketak aintzakotzat hartzeko. Ez da apeta hutsa; itzultzaile eta naturazale gisa, sinetsita nago Euskaltermen bitartez eskaintzen den materiala jada «iraungita» dagoela, ez diela gaurko premiei erantzuten, eta beharrezkoa dela horren gaineko gaurkotze-lanari ekitea.

Duela gutxi, Euskal Herrian ornitologiari buruz dagoen fororik aktiboenean honako eskaera hau egin zuen erabiltzaile batek:

Aupa:

Un amigo necesita un listado de aves en Euskara ya que en el listado multilingue de aves de la SEO de 2005 parece que faltan muchos de los nombres que le hacen falta.

Un saludo

Forokideen artean txorizale euskaldunak egon arren, inork ez zion erantzunik eman, nik dakidala. Oso esanguratsua iruditu zitzaidan. Neuk ere ez nuen jakingo zer esan: espezie batzuk euskaraz bataiatu gabe daude; beste batzuek izen bat baino gehiago dituzte (dela Hiztegi Batuak izen berriak proposatu dituelako, dela iturri ezberdinetatik ordain ezberdinak ematen direlako…).

Baten batek pentsa dezake gaztelaniaz ere korapilo bera dagoela, baina ez da hala.

Gaztelaniazko zerrendak

2012an argitaratu zuen SEO Birdlife Espainiako Ornitologia Elkarteak Espainiako hegaztien azken zerrenda[1], non hainbat aldaketa biltzen ziren aurreko zerrendaren aldean (2005ekoa). Aldaketa gehienak ikerketa zientifikoek emandako datu berrietan oinarritzen dira: espezie berriak identifikatzen dira batzuetan, espezie batzuk taxonomikoki beste genero batean sailkatzen dira beste batzuetan (eta, ondorioz, izen zientifikoa ere berria izango dute), eta, azkenik, badira izen arrunt egokiago bat hartzen dutenak, besterik gabe.

Euskarazko zerrendak

Euskaraz dagoen erreferentzia nagusia Euskalterm datu-baseak eskaintzen duena da. Baina Euskaltermek Espainiako 2005eko zerrenda zaharra erabiltzen duenez, gaztelaniaz ematen dituen baliokideak zaharkituta geratu dira kasu askotan. Proba bat egin dut: SEOren zerrendan A letraz hasten diren hegaztiak bilatu ditut Euskaltermen; eta kolorez markaturiko datuak ez ditu zuzen jasotzen (taulan ez da aztertzen euskarazko izenaren egokitasuna; bakarrik gaztelaniazkoarena eta zientifikoarena):

Euskaltermetik kanpo, beste erreferentzia garrantzitsu bat SEOk berak eskaintzen dituen euskarazko izenak dira (beharbada, Euskaltermek baino zabalkunde handiagoa dutenak, paradoxikoki). Tamalez, SEOren euskarazko zerrendak oinarriko akats batzuk ditu jatorritik beretik, eta Interneten, inertziaren bitartez, akats horiek edonora zabaldu dira nahi gabe (karnava, butzangora, ego-gailupa, ezkal-txinboa, sai zuia…).

BirdLife International eta HBW

Baina nork erabakitzen du zein diren munduan dauden txori-espezieak eta zein den haien izen zientifikoa –eta, bide batez, ingelesezkoa–? BirdLife International izeneko erakundeak, eta bere lana Munduko Hegaztien Eskuliburua deritzonean plazaratzen du: HBW. (Duela gutxi eguneratu dute zerrenda, eta 462 espezie berri ateratzen zaizkie.)

Jakina, etengabeko lana da, ez dago behin betiko bertsiorik. Zergatik da, hortaz, orain une egokia guretzat? Bada, horrexegatik, berriki plazaratu delako munduko hegazti-espezie guztiak biltzen dituen lan ikaragarri mardul hori; gainera, horri segika gaztelaniaz ere zerrendak berritu direlako eta, gainera, gurean, euskaraz,izendegia zaharkituta gelditu delako.

[1] http://www.seo.org/wp-content/uploads/2012/10/Lista_-Aves_Espana_2012.pdf

Martin Rezola Clemente

Ruper Ordorikaren azken diskoan bada kanta bat, Dionisio Cañas izeneko idazlearen poema baten itzulpena dena: «Zerutik gertu ez da ondo egoten»[1].

Arraroa egin zitzaidan «labexomorroaren muxu goxoa» entzutea, eta egiaztatzera jo dut: Dionisio Cañasek «el dulce beso del escarabajo» idatzi zuen, eta ez «el dulce beso de la cucaracha». Okertu ote zen gure musikari oñatiarra?

Ez dut uste. Nire hipotesia da euskaraz labexomorro hitza kakalardo baino goxoagoa dela, hala arrazoi fonetikoengatik nola osagai semantikoengatik, eta horregatik aukeratu zuela Ruperrek aurrenekoa (gaztelaniaz alderantziz dela esango nuke). Dena den, egiaren amoreagatik esan behar da askoz ere probableagoa dela zerua, lurra, natura… irudikatzen dituen kanta batean kakalardoa agertzea, eta ez labezomorroa. Baina bego lasai kantaria, barkatzen diogu-eta lizentzia, zeren eta ondo jakitun baikara ez duela gaur goizekoa labexomorroenganako isuria[2]; areago, garai bateko Pott bandaren sasoikoa dela esango nuke: «… ikatza bezalako labezomorroak…».

Munduko kakalardorik ospetsuena Gregor Samsa dugu, seguru asko. Tira, kakalardo edo labezomorro, edo beste motaren bateko intsektu, kontua ez baitago batere argi. (Metamorfosia-ren hasiera irakurrita, zalantza sortzen zaio irakurle erneari protagonistaren zertasunaz: «…mila zango…»/«…konta ezineko zangoak…»/«…zango ugariak…» –euskaraz ditugun hiru bertsioen arabera–; zeren, Samsa kakalardoa edo labezomorroa bada, benetan sei zango baino ez ditu, intsektu guztiek bezala.)

Jatorriz ungeziefer dugu, euskaraz piztia edo esan nahi omen duena. Kafkak berak misterioa gordean atxiki nahi izan zuela dirudi, espresuki agindua eman baitzion editoreari inolako irudirik ez jartzeko liburuan.

Idazleen artean ere nahasmenduak uste baino erro sakonagoak ditu. Iban Zalduak, adibidez, Samsa labezomorroa dela uste du[3].

Beste batzuk, ordea, ez datoz bat. Nabokov-ek, esate baterako, argi zuen kakalardo bat zela, elitroak eta guzti (eta Nabokov autoritate bat zen entomologian, batez ere tximeleten arloan)[4]. Eta gehiago ere badio, elitro horiek direla eta: «Gregor kakalardoak inoiz ez zuen jakin hegoak zituela bizkarraldeko estalki gogorraren azpian. (Nahi nuke bizitza guztian ondo gordetzea nire ohar polit hau: Gregor batzuek, Joes batzuek, Janes batzuek… ez dakite hegoak dituztela.)».

Iaz bete ziren 100 urte Metamorfosia argiratatu zenetik. Euskaraz oraindik orain plazaratu dute hirugarren bertsioa, Anton Garikanoren eskutik. Hementxe duzue ipuinaren hasiera, euskarazko hiru bertsioen arabera. Ea zer xomorro mota irudikatzen duzuen hitzon azpian…

Goiz batean, amets nahasi baten ondotik itzartzean, Gergor Samsak ohean zetzala bere burua intsektu izugarri bat bihurtuta ikusi zuen. Bizkar aldeko kaska gogorraz etzanda zegoen, eta burua pixka bat altxatzean, bere sabel ilun irtena ikusi zuen maskor borobilez aseta; bai, oso irtenak, ohe gainekoa nekez sostengatzen baitzen han eta behera linburtzen zen gutika. Konta ezineko zangoak, oso mehe eta ahulak bere lehengo bernen aldean, bere begien aurrean eragiten ziren funts gabeki. (Xabier Kintana)

Goiz batean, loaldi aztoragarriaren ostean, Gregorio Samsa zomorro zatar bihurturik esnatu zen. Oskol gogorraren kontra atzeraka etzanik zegoen eta, burua altxatzean, bere sabel borobil eta iluna ikusi zuen, zimurdura kiribilduez beteriko irtenune azaltsuez estalita. Haien gainean labain egin eta, bere tokian egon ezinik, lurrera erortzeko zorian zegoen oheko tapakia. Hanken lodiera normalarekin konparatuta harrigarriro iharrak ziren mila zango zerabilzkion dantzan, inolako harmoniarik gabe. (Rufino Iraola)

Goiz batean, Gregor Samsa amets nahasiak izanda esnatu zenean, zomorro beldurgarri bat bihurturik aurkitu zuen ohean bere burua. Oskol antzeko bizkar gogorraren gainean zegoen, eta burua pixka bat jasoz ikusi zuen bere sabel konkor marroia, uztai formako gogortasunekin, eta ohearen tapakia, noiznahi erortzeko zorian, ez zen hura estaltzeko gai. Bere zango ugariak, gainerako gorputzaren aldean mehe-meheak, errukarri astintzen ikusi zituen. (Anton Garikano)

(Ipuinaren izenburuaz ere zerbait esan liteke: gaztelaniaz, La metaformosis eta La transformación, biak aurki daitezke liburutegietako apaletan, euskaraz bezala; baina hori Xabier Olarraren espezialitatea denez, ez dut besterik esango.)

(Gregor Samsa, Nabovoken zirriborro batean)

[1] Zerutik gertu ez da ondo egoten
[2] Labexomorro
[3] Nuvol
[4] Lecture on «The Metamorphosis» by Vladimir Nabokov

Martin Rezola Clemente

Duela zenbait urte, Berria egunkariak modu bitxi batez eman zuen Donostia 2016ko kultur hiriburu izendatzeari buruzko albistea. Bitxia diot, testu berean lau modutan agertzen zelako artikuluaren mamia: kultur hiriburua, kultura-hiriburua, kultura hiriburua eta hiriburu kulturala. Halako aukeraren maukera gehiegizkoa ez ote zen hizpide erabili genuen lankide batzuen artean, eta batek hala esan zuen: «Erne Donostiarekin aurrerantzean. Berak emango ahal digu tradiziotxo bat markatzeko aukera!».

Gauza jakina da Euskaltzaindiak aukeran utzi zuela elkarketan –a organikoa galtzea edo ez galtzea, -ia amaierako hitzetan eta beste sei hauetan: kultura, natura, literatura, hizkuntza, eliza eta burdina. Eta aukera hori zabalik utzi bazuen, pentsatzekoa da Euskaltzaindia gerora begira jarri zela nolabait, erabilerak argitu eta finkatuko zuelakoan horien arteko formarik gomendagarriena.

Hasieran aipaturiko prentsako artikulu hartatik sei urte igaro direnean, eta Donostiakoa begi aurrean dugun honetan, uste dut balorazio eta gogoeta txukun bat —edo ez hain txukuna— egiteko moduan gaudela. Niri hauxe atera zait:

Bat. Hiztegi arau-emaileetan, hiztegi terminologikoetan eta, nolabait esanda, erabilera formala duten inguramenduetan, argiro nagusitzen dira -a organikoari atxikitzen dioten elkarketak (marra eta guzti idatzita), sei horietatik lehenengo hiruretan, gutxienez (kultura, literatura eta natura).

Bi. Eguneroko erabilera apalagoan, ordea, prentsan, irratian… -a organikoa galtzen duten elkarketak gailentzen dira, alde handiz gainera. Ematen du kultura(-)eragile ez zaigula «ateratzen», eta askoz ere ohikoagoa da kultur eragile irakurtzea eta entzutea. Zalantza egiten duenak hortxe ditu eskura corpusak eta Interneteko bilatzaileak, konparatzeko: natura(-)zientziak / natur zientziak; literatura(-)kritika / literatur kritika; kultura(-)etxea / kultur etxea…

Hiru. Espontaneismoa gidaririk onena ez den arren, uste dut joera arau-emaileari ez ikusiarena eginez dabilen irizpide horrek baduela bere funtsa. Niri neuri, forma laburrak abantailatsuak iruditzen zaizkit. Gramatika kontuetan aditua ez naizenez gero, adibide pare batez baliatuko naiz zer esan nahi dudan azaltzeko. Zer dago, esaterako, idazpuru hauen azpian? (benetakoak dira):

• Kultura politikaren oinarria
• Kultura kontsentsua eta dudak

Beste adibide korapilatsuago bat. Zer dio esaldi honek?:

• «Hizkuntza komunitatea kultura politika baterako unibertsotzat hartzea izendatu gabeko tabu txiki bat izan da hemen»

Lau. Baten batek esango du kasu ilunetan marrak laguntzen duela elkarketa antzematen, baina ahozkoan marrak «ikusezin» direnez, aukera horrek arazoaren erdia baino ez liguke konponduko. (Bide batez, elkarketa laburraren alde esango nuke gainetik kenduko genukeela marra bai / marra ez marrazaleen eta marrafoboen arteko gerra.)

Bost eta fini. Nire kezka da bi bideon arteko lubakia ez al den gero eta zabalagoa egingo. Orain corpusen eta araugintza terminologikoaren artean dagoen arrakala fin hori ez al den, denborarekin, sakan sakon bilakatuko. Edo, galdera zuzen eginda: Euskaltzaindiak elkarketarako hiru aukerak ontzat ematen baditu, eta erabilerak -a organikorik gabeko formak sendesten baditu, zergatik ari dira hiztegietan kultura-mugimendu gisako formak bakarrik proposatzen?

Azkenondoko. Kultura, natura eta literatura lehen osagai duten hitz elkartuei begira esandakoa berdin-berdin errepikatuko nuke hizkuntza / hizkuntz kasuan ere (eta burdina eta eliza hitzekin ere bai), baina ez naiz ausartzen, ez baitakit horretan corpusak-eta guztiz nire alde ditudan. (Hitzok idazten ari nintzela, Irten hizkuntzaren armairutik liburua etorri zait eskuetara, eta hor bai, hizkuntz lehenetsi dute Emun-ekoek[i].)

Azkenondo bis. Izenondo erreferentzial deiturikoez (hiriburu kulturala) ez dut ezer esan. Horiei ere tokia egitea behar-beharrezkoa iruditzen zait, jakina, batez ere testu teknikoetan.

________

[i] hizkuntz kontu (2 aldiz), hizkuntz kontzientzia (2), hizkuntz erabilera (2), hizkuntz portaera (7), hizkuntz pribilegioak (1), hizkuntz gaitasuna (1), hizkuntz akats (1), hizkuntz jarrera (4), hizkuntz izaera (1), hizkuntz konbergentzia (1), hizkuntz aukerak (1), hizkuntz eskubideak (2), hizkuntz dinamizatzailea (1), hizkuntz paisaia (1), hizkuntz ordezkapena, hizkuntz ohiturak (6), hizkuntz mendekotasuna (4), hizkuntz aldaketa (1), hizkuntz anormalizazioa (1), hizkuntz jokabidea (1), hizkuntz nagusikeria (1), hizkuntz sumisioa (1), hizkuntz asertibotasuna (1).

hizkuntza kontuak (2), hizkuntza portaera (5), hizkuntza nagusikeria (1), hizkuntza arazo (1), hizkuntza asertibitatea (1).

Martin Rezola Clemente

Euskal Herrian lau enara-espezie bizi dira. Haietako bi, ohikoenak, erraz bereizten dira: enara arrunta guztiz iluna da goialdetik; enara azpizuriak (edo ipurtxuriak) ipurtxuntxurra zuria du. Horretaz gainera, aspaldiko ipuin hartako sagu-bikote hura bezala, enara arrunta landa edo baserri inguruetako hegaztia da (H. rustica), eta enara azpizuria, aldiz, kaletarra, urbanoa (D. urbica).

Gurean, enara literarioki askok erabili izan dute; adibidez, Lizardik («Amonatxo bat nun: gaur, enarak etorri-garaiez, aldegiña»), Lauaxetak («Enara batek bezela gastetasunak narua…»)…, baina, batez ere, Arnaut Abadia zuberotarrari zor diogu enararen gaineko deskribapen osoena, modernoena eta zientifikoena.

Gaur egun barregarrikeria iruditu arren, Aristotelesek berak enarek hibernatzen zutela uste zuen; alegia, neguan lupetzetan sartzen zirela, zapoak-eta bezala, hurrengo udaberrian esnatu arte. Tira, Aristotelesek eta mundu guztiak, menderik mende, XIX. mendearen hasiera arte.

Hasierako bi enara horiek, gaztelaniaz, euskaraz ez bezala, izen ezberdina hartu dute: golondrina común eta avión común, hurrenez hurren. Horregatik diote batzuek Gustavo Adolfo Bécquer poeta espainiarrak «Volverán las oscuras golondrinas en tu balcón sus nidos a colgar…» idatzi zuenean oker ibili zela, balkoietako habien egilea azpizuria izaten delako. Hortaz, bietako bat behar zukeen: «Volverán los oscuros aviones…» edo «…en tu establo sus nidos a colgar» (ez dute oso poetikoak ematen, ez batak ez besteak). Gustavo Adolfok bere okerra ekidingo zuen, seguru aski, enara azpizuriaren frantsesezko izenari erreparatu izan balio (hirondelle de fenêtre).

Tira, edonola ere, oso ornitologo fina ez izan arren, gauza batean asmatu zuen, asmatu zuenez, Andaluziako poetak. «…aquellas no volverán» bota zuenean, urterik urte kopuruz mehetzen ari den multzo baten albiste kezkagarria ari zitzaigun iragartzen, berak jakin gabe: nekazaritzaren mekanizazioaren eta ustiapen-eredu berriaren ondorioz, eta lehengo baserri eta eraikin zaharrak desagertzearen ondorioz, azken hamar urteetan %33 egin du behera Espainiako enara arrunten populazioak.

Eta enarak gora eta enarak behera, azkenean, ezin eutsi olerkia euskarara ganbiatzeko tentazioari…

Enara ilunak itzuleran

Enara ilunak itzuleran,
zure balkoian habiak dilindan,
berriz ere hegoaz kristalean
deika, jolasean;

baina hegada moteltzen zutenak,
zure edertasuna eta nire zoriona ikustean;
gure izenak ikasi zituztenak,
haietxek… ez itzultzeko joan ziran!

Atxapar-aihenak itzuleran,
zure lorategian gora herrestan,
ezin ederrago, arrastian,
zabal-zabalik lora-eskaintzan;

baina ihintz-zamaturik zeudenak,
tantaka-dardarka genekuskienak,
eguneko malko eroriak…
haietxek… ez itzultzeko joan ziran!

Maite-hitzak itzuleran,
gozagarri durundi belarrian;
zure bihotza lozorrotik
esnatuko ahal dute bat-batean;

baina mutu eta sor eta belauniko
Jainko-gurtzearen antzo,
nik maite izan zaitudan adina… etsi ezazu,
horrela, inork ez zaitu maiteko!

Martin Rezola Clemente

Oso uste zabaldua da Galapago uharteetako txontak izan zirela Charles Darwin hautespen naturalaren arrastoan jarri zutenak, baina, horrelakoetan askotan gertatzen den bezala, honetan ere usteak erdia ustel. Eboluzioaren misterioetan barrena begiak benetan ireki zizkiotenak beste hegazti batzuk izan ziren: ingelesez gaur egun mockingbird izenaz ezagutzen direnak.

Egia da bi txori-taldeok bata bestea bezain harrigarria direla eboluzioaren ikuspegitik begiratuta. Baina bi bide ezberdinen erakusgarri dira: Galapago uharteetariko batean, adibidez, hamar txonta-espezie ezberdin aurki daitezke batera, elkarren lehian, espezie bakoitza bere nitxo ekologikoari atxikia; mockingbird espezieak, ordea, bakoitza bere uhartean bizi da, ez dago lehiarik beraien artean. Bi espeziazio-eredu dira. Horren azalpen polit bat hemen ikus daiteke, Darwinen herenilobaren hitzetan:

[youtube https://youtu.be/9P4oElFXwQM]

Utz ditzagun, bada, txontak alde batera, eta heldu diezaiegun beste… zera… mockingbird horiei. Zehazkiago, haien izenaren eboluzioari, zeren irakurlea dagoeneko susmo txarra hartuta egongo baita: «zergatik ez du mozolo honek euskarazko izena erabiltzen?». Erantzuna erraza da: ez dakidalako zer izen erabili.

Ingelesez, Darwinek mocking-thrush idatzi zuen, baina, esan bezala, gaur egun mockingbird da izendapen estandarra. Horrek bati baino gehiagori liburu (eta film) ospetsu bat ekarriko dio gogora: To kill a mockingbird, gaztelaniaz Matar a un ruiseñor izenburuaz kaleratu zena (bidenabar esanda, protagonista nagusia Atticus dugu… abizenez Finch —txonta!—): hara, berriro…). Ruiseñor idatzi dut? Bai, itzulpen «libre» samarrean, seguru asko arrazoi komertzialak hartaratuta, gaztelaniazko izen ohikoena sinsonte baita (nahiz eta ruiseñor ere erregistratuta dagoen).

Eta euskaraz?

Euskaraz ere erabili izan da sinsonte: Pirritx eta Porrotxen disko batean (Eskerrik asko, Kantu lehiaketa), Berzaizen ahotsean, oker ez banago.

Euskaltermek eta Euskaltzaindiaren Hiztegi Batu Oinarridunak beste ordain bat ematen dute (azken horrek zozo sarreran):

zozo isekari; burla-txori : Mimus polyglotus

[HBOk, berez, minus dakar, baina errakuntza tipografikoa dela ematen du]. Dena den, hiztegi orokorretan izen zientifikoa ematea arriskutsua gertatzen da, Mimus generoak espezie ugari hartzen baititu barnean, eta hor bakar baten aukera egiten da. (Beste batean xeheago aztertuko ditugu HBn izen zientifikoak sartzeak dituen arriskuak.)

Juan Rulforen Pedro Páramo liburuaren itzulpenean, txori burlati erabili zuen Juan Garziak (gaztelaniaz ere erabiltzen da, pájaro burlón, ingelesaren petoa, eta Rulforen jatorrizkoan ere horixe ageri da).

Kepa Altonagak birigarro deitu izan die, Darwinek halaxe izendatzen dituelako bere lanetan: mocking-thrush (alegia, besteak Galapagoetako txontak badira, hauek Galapagoetako birigarroak, nahiz eta senidetasunik ez izan Europako gure txonta eta birigarroekin).

Beste testigantza zeharkako bat egungo pantaila handian dugu. Zinemetan, Sinsajo ikus daiteke, gaztelaniazko emanaldietan. Alegiazko hegaztia, sinsonte x arrendajo bikotetik sortua; jatorriz mockingjay (mockingbird x jay), eta euskaraz eskinoso isekaria (eskinosoa x zozo/birigarro isekaria), Koro Navarrok itzulpen eder batean eman zuena (Gose jokoak trilogiaren barruan).

Beraz, lehengo galderara itzuliz, nola esan beharko genioke euskaraz hautespen naturalaren bidean hain garrantzizko izan den hegazti-mota honi? Nola eman beharko genuke lehen aipaturiko Harper Lee-ren eleberriaren izenburua euskaraz, noizbait itzultzen bada?

PD: artikulua idazteko, oso lagungarriak izan zait David Quammen-en The song of the Dodo liburua eta, jakina, Kepa Altonagaren hainbat liburu eta artikulu, hemendik biziki gomendatzen ditudanak.

Martin Rezola Clemente

Alaba txikia haserre antzean etorri zaigu etxera. Notak eman dizkiete, eta euskaran 7,9 atera du bakarrik.

—Nota ona da —esan diot—. Ez kezkatu.

—Aita, si da nire hizkuntza!

Saiatu naiz azaltzen baietz, bere hizkuntza dela… etxean, guraso eta ahizpen artean, baina ez amonarekin, osaba-izebekin, ezta ere ikastolako patioan, lagunekin, atletismoan, musikan, marrazketan, ikusten dituen pelikuletan, Ipadean… Txepetxena esplikatu diot, esanez tipulak bezalakoak garela eta geruza asko ditugula. Eta, bide batez, esan diot ez dela esaten «si da nire hizkuntza», baizik «nire hizkuntza da-eta». Eta zuzentzea oso ohitura ona dela, eta nik asko ikasi dudala egin izan dizkidaten zuzenketei esker, nahiz eta orain, nik ez dakit zergatik, modan jarri den zuzenketaren kontrako jarrera. Eta, noski, jakin behar dela noiz eta nola zuzendu, baina munduko toki eta hizkuntza guztietan praktikatzen dela (egiteko proba, bestela, hurrengo familia-bazkarian «se me ha rompido» esaten, erreakzioak ikusteko).

Ez dut uste arreta handirik jarri dienik nire azalpenei. Orduan, bere ahizparekin liskartu da bat-batean, eta errieta egin diot…

—Aita, si ez diot egin ezer ez! Bera hasi da!

Martin Rezola Clemente

Horrela deitu zion elementuen taula periodikoari Oliver Sacks neurologo eta idazleak, Oncle Tungsten liburuan (euskaraz, Osaba Wolfram itzuli beharko genuke?). Txikitan kimikarako izan zuen zaletasuna kontatzen du bertan, ohar autobiografikoak eta zientziari buruzko hamaika kontu maisuki txirikordatuz. Baina idazlan hori salbuespena da Sacksen produkzio ugarian, nagusiki gaixotasun neurologikoak dituzten pazienteen kasuak izaten dituelako kontagai. Ez noa, baina, haren gaineko informazioa zabaltzera, badago-eta horretarako toki aproposagorik.

Oliver Sacks iragan abuztuaren 30ean zendu zen, 82 urte zituela. Hil baino sei hilabete lehenago, agur-gutun bat idatzi zuen The New York Times egunkarian (“My own life”). Hizkuntza askotan zabaldu zen. Euskaraz ez, nik dakidala.

* * *

Neure bizitza (My Own Life)

Duela hilabete, osasuntsu sentitzen nintzen, indartsu ere bai. 81 urterekin, oraindik kilometro eta erdi igerian egiten dut egunero. Baina nire zortea amaitu da: orain dela aste batzuk jakin dut gibelean metastasi anizkoitza dudala. Zortzi urte dira begi batean tumore arraro bat aurkitu zidatela, begietako melanoma bat. Tumorea kentzeko erabilitako erradiazioek eta laserrek begi horretatik itsu utzi baninduten ere, melanoma horietan tumorea berriz garatzeko posibilitatea berez % 50ekoa da. Dena den, nire kasuaren berezitasunak zirela-eta aukera askoz ere txikiagoa zen. Zoritxarreko gutxi horien parte naiz.

Eskertuta nago osasun ona eta produktibitatea ez ditudalako falta izan bederatzi urtez, hasierako diagnosia egin zidatenetik hona, baina orain herioarekin aurrez aurre nago. Minbiziak gibelaren herena hartu dit eta, aurrerakada galgatu daitekeen arren, minbizi-mota honek ez du sendabiderik.

Beraz, erabaki beharra daukat nola bizi geratzen zaizkidan hilabeteetan. Ahalik eta erarik aberatsenean, bizienean eta produktiboenean bizi behar ditut. Horretan, David Hume nire filosofo gogokoenetakoaren hitzak akuilu izango ditut. Izan ere, eritasun hilgarri bat zuela jakin zuenean, 65 urterekin, autobiografia labur bat idatzi zuen, egun bakar batez, 1776ko apirilean: Neure bizitza deitu zion.

“Hondatze azkar bat espero dut —idatzi zuen—. Eritasunak ez dit ia oinazerik ekarri eta, harrigarriagoa dena, gogo-aldartea ere ez zait inoiz makaldu, fisikoki nabarmen gainbehera banator ere. Estudiorako beti izan dudan kemen bera dut gaur ere, eta alaitasun bera lagun artean.”

80 urteen muga gainditzeko zortea izan dut, eta Humeren aldean bizi izan naizen beste hamabost urteok ere biziki aberatsak izan dira, hala lanean nola maitasunean. Denbora horretan bost liburu argitaratu ditut, autobiografia bat idatzi (Humeren orri-sorta baino dezentez luzeagoa), udaberrian kaleratuko dena, eta, gainera, beste zenbait liburu ia bukatuak ditut.

Humek zioen: “Ni naiz… gizon bat izaera lasaia duena, bere burua menderatzen dakiena, irekia eta umore onekoa, adiskide izateko gauza, etsaigora gutxi emana eta grina guztietan moderazio handikoa”.

Horretan ez naiz Hume bezalakoa. Nahiz eta maitasun eta adiskidetasun harremanez gozatu ahal izan dudan, eta benetako etsairik ez eduki, ezin dut esan (eta ezingo luke ezagutzen nauen inork esan) aldarte lasaia duen gizona naizenik. Alderantziz, gizon suharra naiz, odolberoa, grinak bridatzen ez dakiena.

Eta, hala eta guztiz ere, bada esaldi bat Humeren saiakeran ezin egokiagoa atzematen dudana: “Zaila da bizitzatik aldenduago egoten, ni orain nagoena baino”, idatzi zuen.

Azken egunetan, nire bizitza altuera handi batetik begiratuko banio bezala ikusteko aukera izan dut, paisaia baten modura, eta parte guztien arteko harremanen inguruko pertzepzio sakon baten bidez. Horrek ez du esan nahi bukatutzat ematen dudanik.

Alderantziz, bizirik sentitzen naiz ezin gehiago, eta nire nahia eta esperantza da geratzen zaidan denboran adiskidantzak indartzea, maite ditudanei agur esatea, gehiago idaztea, indarrik badut bidaiatzea, eta jakintza eta adimen mailan gora egitea.

Horrek ausardia eta argitasuna eskatuko dizkit, eta hizkera zuzena; eta ahaleginak egitea munduarekikoak konpontzeko. Baina izango da betarik, halaber, ongi pasatzeko (eta txorakeriak egiteko ere bai).

Bat-batean, argitu egin zaizkit helburuak eta ikuspegia. Ez dago astirik azalkerietarako. Neure buruarengan jarri behar dut arreta, neure lanean eta neure adiskideengan. Telebistako gaueroko albistegia ikusteari utziko diot. Ez diet jaramonik egingo ez politikari ezta beroketa globalari buruzko eztabaidei ere.

Ez da axolagabekeria, urruntasuna baizik: oraindik biziki kezkatzen naute Ekialde Hurbilak, beroketa globalak, desberdintasun gero eta handiagoek…, baina gauza horiek jadanik ez daude nire esku; etorkizunaren baitan daude. Poztu egiten naiz talentua duten gazteak ezagutzen ditudanean —baita biopsia egin eta metastasia diagnostikatu zidan hura ere—. Uste dut etorkizuna esku onetan dagoela.

Azken hamar urte hauetan, gero eta kontzienteago izan naiz nire garaikideen artean izan diren heriotzez. Nire belaunaldia badoa, eta heriotza bakoitza lazgarria izan da niretzat, nire zati baten barne-urradura gisa sentitu izan dut. Desagertzen garenean, ez da gu bezalako inor geldituko, baina, jakina, ez dago bestea bezalakoa den inor, inoiz. Pertsona bat hilez gero, ezin da ordeztu. Bete ezin den hutsune bat uzten du, zeren gizaki bakoitzaren patua —patu genetiko eta neurala— gizabanako bakarra izatea baita, bere bide propioa urratzea, bere bizitza propioa bizitzea eta bere heriotza propioaz hiltzea.

Ezin dut ukatu beldurrez nagoela; baina, batez ere, esker oneko sentitzen naiz. Maitatu dut eta maitatua izan naiz; asko eman didate, eta zerbait eman dut bueltan; irakurri eta bidaiatu dut, eta pentsatu dut, eta idatzi dut. Munduarekin harremanetan egon naiz, idazleak eta irakurleak munduarekin harremanetan egoten diren eran.

Eta, batez ere, izaki sentikor bat izan naiz, animalia pentsalari bat planeta eder honetan. Eta hori, besterik gabe, pribilegio eta abentura ikaragarria izan da.