Kategoria: Xabier Elosegi

Xabier Elosegi Aldasoro

Maiatzaren 26an argitaratutako testuaren bigarren partea da hau.

Plural hurbila

Gaur egun Hegoaldean gero eta gehiago erabiltzen dira horrelakoak: «muinook osatzen dute», «haizeok oso bortitzak dira», «honako aziendok hazten dira», eta pluralak ez direnak ere «asteon», «uneon» eta abar (noizko astearteon eta horrelakoak?): guzti horiek zailtasunak dira Iparraldeko probintzietako euskaldunentzat, ez baita gehiago erabiltzen o hori, nahiz literatura klasikoan agertzen den.

Hau idazterakoan duela 40/60 urteetako liburu batzuk hartu ditut eskuartean eta harriturik naiz plural hurbilaren erabileraren «azelerazioaz», gipuzkeran bederen. Duela mende erdia doi-doia «jaun-andreok» eta horrelakoak entzuten genituen. Orain, aldiz, zenbaiten testuak ikusirik iduri luke «o» horietan finkatzen dela euskararen funtsa, arrazoia, eta esentzia; anartean ez dute batere kasurik egiten bizkaieraren tradizioari, hori izanik urteetan hobekienik gorde dena. Arazoa da neurrian erabiltzea eta gogoan hartzea ere Ipar Euskalerritarrentzat gaur egun oztopo larria dela ulermenaren aldetik.

Ergatiboa nahitaez?

Nolazpait esateko «ergatibitis» (Mitxelena XVI.aren pozerako) izenda daitekeen eritasuna. Iduri luke esaldi bat ez dela zuzena aditz trantsitiborik gabe: eta berdin du objekturik gabekoa baldin bada ere; eta horrela «Josek metro eta laurogei neurtzen du» eta «Josek mahaina neurtzen du», biak berdin onargarri bailitzan.

Estilo liburuak aski garbi esan zuen: «pasiboa baino hobe aktiboa». Eta berez, ez da dudarik aktiboa euskararena izanki gorde beharra dela… baina pasiboa ere geurea da. Arestiko aholkua «pasiboa baino hobe aktiboa» behar litzake osatu, betiere ulermena kontuan hartuz edo horrelako zerbait gehituz… baina gurean badira beti soldadoak…

Gure kazetalariek, hasteko, soldado fin eta leial gisa, agindu zorrotzat hartu bide dute delako kontseilua eta gure euskal kazeta bakarrean gogor ari dira nahitaez, izenburutan, ergatiboa agerrarazten. Jakinik kazetaritzan titulua erakargarria izan behar litzakeela, iduriz xedea ez dute beti betetzen. Horra adibide batzuk:

• «argazki on bat ateratzeko, zoritxarren batek gertatu behar du»
• «Greziaren erreskateak airean segitzen du»
• «hildakoen kopuruak gora egiten ari da»
• «eraso eta enfrentamenduek segi egiten dute»

Eta kazetariez kanpo, esatariek ere horrelakoek esaten dizkigute:

• «autobusek ezin dute pasatu»
• «horrek preokupatzen nau»
• «erlijioari jarraitzeak tradizioan du babes handi»
• «Harane errekak beste hiru kilometroz segitzen du»
• «tenperaturak fresko dirau»
• «gizonak eritetxeraturik darrai»

Herria astekarian (Berria kazeta bezainbat euskara batuaren erabiltzailea den kazeta), gauza ageria denez, aktibo diren izenburuak agertzen dira behar direlarik, baina zergatik ote maiztasun anitzez tipiagoan?

IEHko hiru probintzietako irakurleek, deblauki (bat-batean) ez dituzte Berria kazetako izenburu asko ulertzen. Zergatik ote? Ez ote, parte batean bederen, «ergatibitis» honen ondorioz? (Egia erran, azken hilabetetan, izenburuak anitzez hobetu dira.)

Zenbait kasutan aktibotasunari eransten zaio datiboaren erabilpen zinez interesgarria, baina zoritxarrez iparretiarrentzat zailagoa (ez da dudarik erabilgarria dela baina ez behar bada izenburutan).

• «Olazabalgo elizak parrokia izateari utzi zion»
• «Gerraren bidez Estatuak bere adarrak luzatzeari ekin zion»
• «duela mende hiru laurden utzi zitzaion ereiteari»
• «Marokok eta Polisarioak zortzigarrenez ekin diete elkarrizketei»
• «bakarrik sartzeari uko egin zion zinegotziak»
• «inoiz ez dio lehen indarra izateari utzi»

Ariketa sinplea da: edozein formulazio aktibo pasiboan eman eta ulergarriagoa denetz galdetzea, bai Hego bai Iparraldekoentzat…

Bitxikeriak eta modak

Hemen, nahas-mahas, denetarik.

• Jardun eta ari izan. Bata eta bestea euskararenak baina bigarrena anitzez ulergarriagoa lehena baino Iparraldeko euskaldunentzat: «dihardu» ezarri testu batean eta ezin ulertua sortu da.
• Papera/rola.  Ene ustez rola hitza mugaren bi aldetan ulertzen da. Papera hitza IEHn ez.
• Pelikula/filma. Filma bietan, Pelikula soilik HEHn
• gainean/…z (ekonomiaren gainean/ekonomiaz).
• Baxua, kaxa eta horrelakoen modazko erabiltze zentzugabea (Iparraldekoentzat… eta funtsean denentzat)
• Bueltan: «22/23 graduren bueltan»… horrelakoak gero eta gehiago irratian
• ...tik atzizkiaren erabiltze gaiztoa: «eguna freskotik hasieratik»…, «ezegonkortasunetik izango dugu ere»…, «belaunetik operatu dute»…, «goizaldea bustitik hasiko da»…
• ...kin atzizkiaren erabiltze okerra: «mobilizazioarekin jarraituko dutela iragarri du»…, «giro nahasiarekin esnatuko gara»…, «indarkeriarekin amaitzea eskatu du»…, «eskopetarekin itxi den gizonezko bat atxilotu du Ertzaintzak»…, «dispertsioarekin amaitu»…

***

Horrelakoez beteak dira egunero entzuten ditugun irrati eta telebista nazionaletako solasak eta batzuetan, gutiagotan  halere, Berria kazetaren orriak. Iduri luke lehenesten duten gauza bakarra dela ezagutzen dute euskara erabiltzea. Eta lapurtarrak, baxenabartarrak eta zuberotarrak ez ote  dira euskaldunak? Hedabide nazionaletako arduradunek jakin beharko lukete zer den ulergarria IEHan eta, batez ere, zer ez den ulertzen IEHan.

Orain arte aipatutako edozein hitz edo esaldi ulergarri (Hego eta Ipar Euskalerritarrentzat) bilakaraztea ez da, zinez, lan handia. Borondatea da falta; borondatea eta ere euskalkien ezagutza.

Erranaldiak

Erranaldiak dira, dudarik gabe, gure ahuleziaren seinalerik nabarmenenak. Kopiatzen ditugu auzo hizkuntzen erranaldiak, esaldiak, esamoldeak. Askoz larriagoa da «eskua bota diot» (le he echado una mano) esatea «bi herrien juntan den mugarria hautsi dute» baino. Lehenean esaldi osoa da espainierazkoa, nahiz euskal hitzak erabili; bigarrenean junta hitza izan daiteke Hegoaldekoentzat baztergarria (nahiz hitz hori aspaldidanik errotua den Ipar Euskal Herrian), baina funtsa euskararena da.

Hona adibide batzuk:

• «Patxi Lopez Mariano Rajoyrekin gelditu da»
• «aurretik dena eramanez»
• pena merezi
• atentzioa deitu
• tokatu

Espainierazko «tomar el pelo», «meter la pata», «dar la lata», «no pegar ojo» esaldi euskaratuak (?) ez dira ulergarriak Iparraldetik. Eta horrelakoak zenbat eta zenbat!

BOTA

«ezin zaio beti errua gaixoari bota» – «faltan bota nuen» – «pelikula bota» – «siesta bota» – «eskua bota» eta abar, eta abar. Guztiak Iparraldekoentzat ulertezinak espainiera jakin ezean.

JARRAITU/JARRAIKI

Jarraitu aditzaren erabilera asko aldatu da azken urtetan.

Iparraldeko euskalkietan, bai literaturan nola herritarren ezpainetan, jarraiki aditza pasiboa izan da beti. Hego Euskal Herrian eta bereziki Bizkaian izan da literatura tradizioan aktibo erabilera «jarraitu eban bere bidetik». Duela 50/60 urte  giputzentzat aski zailak ziren «urten eban etxetik», «jarraitu eban lanean» eta horrelako esaldiak. Gaur egun besterik da: jarraitu aditza, hala beharrez, aktibo gisan erabili behar da beti.

Baina ez da hori aski. Espainieraren adiera «seguir = continuar» (eta ez da hori gertatzen frantses hizkuntzan), kopiatu beharra da nahitaez. Horrela gero eta gehiago erabiltzen dira Iparraldekoentzat ulertezinak diren esaldiak: «bik oraindik ihes eginda jarraitzen dute» – «gurean berria izaten jarraitzen du» – «funtzionatzen jarraitzen du» – «Lolik zinegotzi izaten jarraitzen du» – «ezegonkortasunak gurekin jarraituko du» – «gora egiten jarraitu du hildakoen kopuruak» – «gehienek kontrabandoan jarraitzen dute» – «atxilotuak eritetxeraturik jarraitzen du» – «istripurik gabe jarraitzen dugu» – «guda erasoekin jarraitzen du Israeleko armadak Gazan» – «Gorritxoek azken tokian egoten jarraitzen dute» – «Gazan ez dute etenik Israeleko armadak egiten dituen bonbardaketek»

Horrelakoak konta ezinak dira bai esatarien ezpainetan baita prentsan ere…

***

Esaldi arrotz batek, eta espainiera arrotza da, ezinezkoa egiten du ulermena.

Kontuan hartu behar da Iparraldean gero eta gutiago ikasten dela espainiera. Are gutiago frantsesa Hegoaldean. Hiru hizkuntzak ongi dakitenen kopurua beheititzen ari da egunetik egunera eta egoera hori ez da aldatuko, epe laburrean bederen. Hegoaldekoek indarra egin behar dute Iparraldekoei buruz eta alderantziz. Ez da onargarria Iparraldeko bertsolarien artean hainbeste espainierazko hitzak erabiltzea (1998ko finalean: «suabe», «patilla», «por ahi», «kabida», «tinbrea», «treta», «aldaba»… eta abar).

Gauza ageria da gaur egun «euskara batua» bezala sakatua den hori gipuzkera ertsi eta idorra baizik ez dela, eta Davant jaunak dioen bezala espainierari tolestua.

1996an, Jakin aldizkarian, Gotzon Garateren «Bizkaiera eta gipuzkera» saiakeraren azken hitzak: «Arrisku handi bat dago – Euskaltzaindian giputzok gara jaun eta jabe. Idazleok ere gehienok Gipuzkoako gara. Poliki poliki, ezjakintasunez, bizkaieraren eta beste euskalkien aberastasunak baztertu eta geure gipuzkera txepel eta maxkala (egituraz denaz bezainbatean) eredu bakartzat ezartzen ari gara».

Gotzon, hemen, gipuzkeraren nagusitasunak egin kalteez ari da, arrazoi osoz, baina, ene ustez oraino larriagoa da espainieraren nagusitasuna. Zeren izenean behartuko ditugu Ipar Euskalerritarrak espainiera ikastera?

Xarles Bidegaini egin zion Euskaltzaindiaren harrera-hitzaldia Beñat Oihartzabalek aditza zuka alokutibo moldean erabiliz;  Hegoaldeko entzule asko eta asko harritutik ziren uste baitzuten indefinidoa zuka moldea zela. Alta gauza bizia da hori Ipar Euskal Herriko eskualde zabal batean (zenbait tokitan xuka). Zoritxarrez iduri luke betirako ahantzia duela gai hori Euskaltzaindiak. Alabaina horra zer erraten zuen hikako moldea arautu zuelarik 1994ean: «Lehen-lehenik erran beharra da aditz alokutiboen parte bat baizik ez duela finkatu Euskaltzaindiak, hikako moldeari doakiona, hain zuzen ere. Zukako adizkera alokutiboek, ekialdeko euskalkietan bereziki erabiltzen direnek, batu gabe segitzen dute, beraz, oraino».

Euskara «batuaren» onerako Iparraldeko euskaldunek galdu behar ote dituzte beren aberastasunak ? (hiztegiaz eta zukako alokutiboaz bestalde, hainbat eta hainbat berezitasun?). Eta «batuaren» aldarearen aurrean men eginez ikasi behar ote dute espainiera ?

Ala espainieraren (eta IEHan frantsesaren) pleguetarik ateratzen saiatzen gara, egiazki eta gaur berean hasirik. Indar hori eginez gero HEHko eta IEHko batuak elkarrengandik, zinez, hurbilagoak izango lirateke!

Gauza ageria da IEHkoen zailtasunaz ari garelarik bi motakoak direla: batzuek dira HEHko hitz eta formulazio arras zuzenak, besteak, aldiz espainieraren kalko hutsak. Bigarren horiek dira, ene ustez, baitezpada zuzendu beharrak, batua nazionala bilakatzea nahi badugu behintzat. Eta zinez ez da gauza erraza, maiz ez baikara konturatzen ere. (Berrikitan entzun dut esatari bikaina den bat «meter la pata» eta «quedamos para mañana» esaldien kalkoak egiten).

«Marra gorriak» hain modakoak direnean, hedabide nazionaletako arduradunen gain egon beharko luke espainieraren «kutsadura» baztertzeko erantzukizuna, marra gorri horiek ez pasatzeko gisan. Horretarako borondatea behar bada eta, ene ustez, bada.

Eraikuntza nazionalaren denboretan omen gara. Has gaitezen hizkuntza nazionaletik!

Ezjakintasunetik besteen jakintasunera urratsak egin behar ditugu.

Oharra: Lan honetako aipamen gehien-gehienak hedabide nazionaletatik hartuak dira. Bakar batzuek, aldiz, bizpahiru liburuetatik.

Xabier Elosegi Aldasoro

Gotzon Garate zenari entzun nion behin gertakari hau: Elgoibarko baserri batera joana zen, bertan egonaldi bat egitera. Lehen aldia omen zen. Kaleko euskara zuen berak eta baserrikoa ezagutu nahi. Bazkaldu ondoren etxekoei esan zien «banoa siesta bat botatzera», eta etxeko mutiko batek galdetu zion «nondik bota behar dozu siesta?». Berehala ohartu zen Gotzon siesta bota «echar una siesta» esaldiaren kopia edo kalko bat baizik ez zela.

Zergatik eta zertako duzue iparraldeko batu hori? Erantzuna sinple zait: zuek hegoaldeko batu bat erabiltzen duzuelako, hiztegian guretzat aski urruna, ez errateko arrotza, gainera maiz erranaldietan gazteleraren pleguetara tolestua. Hortik euskara batuaren izenean saltzen zaiguna, frankotan gipuzkera osatua da, hots gipuzkera gehi H letra, eta det aditz formaren ordez dut, izkirioz bederen. Haatik aho-mihiz hori ere ez: H ez duzue ahoskatzen gutiz gehienek, eta det hara, det honara zabiltzate, adibidez euskalki ezberdinetako bertsolari saioetan ere, hainbestetaraino non iparraldeko euskaltzale askok uste duen hori dela batukoa. Euskara batuagoa zerabilten Mattin, Xalbador eta Xanpun zenek…

(Jean Louis Davant euskaltzainaren aipua)

Erdarakadaz betea den ustezko batu nahasi eta hotza bazter dezagun eta gure ahozko harremanak aberats ditzagun Mattini esker.

(Franck Dolosorren artikulua Mattin bertsolariaz).

Ez da batere dudarik 2013. urtean, mugaz bi aldeetako euskaldunek duela mende bat baino zailagoa dugula elkar ulertzea. (Oroit Odriozolaren artikulua Berrian). Batzuen eta besteen euskara erdaldundurik (espainoldurik eta frantsesturik) elkar ulermena, zoritxarrez, ahuldu egin zaigu.

Eta, noski, elkar ulermena lortzeko batak bestearen ezagutza behar-beharrekoa da. Eta, hain zuzen, iduri luke horretarako behar den borondatea dela eskas: norbera bereari so baitago.

Eta aitzinera egin aurretik ikus dezagun gaur egungo euskaldunak nondik hartzen duen, gehienbat, euskara. Ez da euskara idatzitik, jendarteak guti irakurtzen baitu: libururik ia bat ere ez, eta kazeta-aldizkarietatik tituluetatik harat arras guti. Euskara entzunetik hartzen du, batez ere, gaurko euskaldunak bere hizkuntza.

Lehen-lehenik etxeko euskara du bere iturburua eta horretan gutiengo bat baizik ez da euskaldun zaharren euskalkian edaten duena.

Gehienen etxeko euskara «batua» edo dena-delakoa da. Eta batez ere, irrati eta telebistako euskara «batua» edo dena-delakoa.

Eta hedabide horietaz arduratu naiz, baztertu gabe halere gure egunkari bakarra, Berria. Ez dut azterketarik egin Hitza eta tokiko kazetei buruz.

Eta zein dira Lapurdi, Baxe-Nabarre eta Zuberoako euskaldunen zailtasunak hegotiarren euskara ulertzeko ?

Ondoren zenbait ataletan aipatuko ditut, ene ustez, zeintzuk diren «batua» omen delakoaren zailtasunik handienak Ipar Euskal Herritarrentzat. Kakotxen artean eman aipamen guztiak hedabidetakoak dira. Ez da dudarik badirela beste arazoak. Horiek dira, alabaina, gehienbat aipatuak izan zaizkidanak.

Gauza ageria da aihertar batek «hodei baxuak» esaldia entzuten duelarik ez duela ulertzen, espainierazko bajo/bajak zer erran nahi duen ez baitaki. Baina «baxua» eguneroko euskaran ez zen erabiltzen duela 20/30 urte. Azken urteetako «moda» da hori… Bi lorpen (!) baditu erabilera horrek: espainierazko hitz bat sartzea, eta Ipar eta Hegoaldekoen arteko ulermena gutitzea. Eta onurarik ba ote ?

Hiztegia

Davant jaunari jarraiki: «Hiztegian ditugu diferentziarik handienak, Euskaltzaindiko Hiztegi Batua ez dugulako erabiltzen… Hor agertzen dira euskalki guzietako hitz klasikoak, literaturan aski bizi direnak. Beharbada euskaltzainek gure pedagogian huts bat egin dugu: hitz batzuen ondotik, iturriko euskalkiaren aipatzea. Adibidez: «prefosta Zub.». Ondorioz hegoaldeko askok, eta iparraldeko batzuek ere uste dute hitz horiek batuan ez direla baliatu behar. Beraz bazter uzten dituzte Zub., Lap., Naf., Ip. marka daukaten hitz guziak».

Hiztegia arazoa da gaur egun. Batetik euskalkitik euskalkira badirelako desberdinak, osoki desberdinak, diren hitzak eta ere berdin ahoskatu eta idazten diren hitzak, baina esanahi desberdinekoak (batzuetan kontrajarriak).

Etsenplu bat. «Joanes arotzak lan azkarra egin zuen. Ama eri zuen eta pentsatu ere pentsatu zuen: agian hilko da laster». Esaldi honen azpeitiar baten irakurketa: «Joanes zurginak presazko lana egin zuen. Ama eri zuen eta pentsatu zuen: beharbada hilko da laster». Esaldi bera hazpandar batek horrela ulertzen du: «Joanes burdin-langileak lan gotorra (indartsua, solidoa) egin zuen. Ama eri zuen eta pentsatu zuen: nahi nuke laster hiltzea».

Hemen aipatu arotza, azkarra, agian hitzak, guztiak dira euskara batuarenak, nahiz mugaren bi aldeetan ez duten gauza bera adierazten: gaur egun ez da arotza = zurgina, arotza = burdin-langilea baino «euskarago» edo «batuago». Eta, noski, ezin zaio gaur egun amorotar bati eskatu arotza burdin-langile gisa erabiltzea. Bai aldiz edozein hegotiar bati Ipar Euskal Herrian hitzaldi bat ematerakoan, kasu pixka bat egitea eta bertakoek hego aldeko euskararen aitzinean dituzten arazoak, hein batean bederen, gutitzen saiatzea.

Ez hain aspaldian Heletan gertatua: Antzerki-besta joko batean eta egoera bat girotzeko, artista bikaina den batek esan zuen: «rotonda batean zaude eta peto horia jantzia…». Hegoaldekoak ez badaki rotonda eta peto hitzak ez direla ulertzen IEHan, ekin aditza ez dela erabiltzen, azkarra hitzaren esanahia ez dela HEHan duena, eta abar… arrunt mugatua egongo da bertako euskaldunekin harreman onuragarriak egiteko unean.

Norberak berea ezagutzea eta maitatzea gauza naturala da, eta ezin zaio besterik eskatu: ezagut dezala berea eta erabil dezala, den bezala. Baina besterik da leaburuar batek nahi izatea bere euskara, den bezala, Larresoron ulertua izatea. Zarauztar batek, azkaindar batek eta ligiar batek ez dute euskara bera erabiltzen eta elgar-ulermena erdiesteko, ez-jakintasunatik abiaturik besteen euskararen ezagutzera egin behar da.

Duela bizpahiru urte ikusi nituen gipuzkoar bat eta bizkaitar bat Santa Graziko emazte batekin solasa egin nahian: bizkaitarra aiseago ari zen, batere dudarik gabe, gipuzkera baitzekien, eta ipar aldeko forma asko eta asko ere; gipuzkoarra aldiz bere euskara baizik ez zekien, eta esaldiak errepikatzen ba zituen ere, etziren ulergarriagoak. Lehenak nolazpait ez-jakintasuna gainditua zuen, bigarrenak, aldiz, ez.

Hiztegiaren arazoa ez da konpontzen batzuena arbuiatuz eta gipuzkerarena (edo espainierazko hitzak) soilik baliatuz (nahiz hitz horiek jadanik Ipar Euskal Herrian onartuak direlakoan (?) euskaltzain ezagun bat arrunt kontent egon), norberak bestearen hitzak ikasiz eta erabiliz baizik.

Funtsean hiztegiarena ez da gaindiezina den arazoa, ezjakintasunaren arazoa baizik. Konponbidea, maila pertsonalean bederen, erraza da: ikasi.

Hedabideak direla-eta, gauza ageria da, nolazpait errateko, badirela tokiko hedabideak eta hedabide orokorrak, nazionalak. Azken horietan nahitaezkoa da jende ikasia ematea eta ez euskalki bakarrean soilik dakitenak, edo IEHaren egoera eta espainiera/frantsesa ongi ezagutzen duten arduradunak ematea.

Eta hedabideetaz ari garelarik  ez da dudarik gauza bertsuak esango genituzkela hedabide nazionalak Ipar Euskal Herrikoak balira eta horiek bertako herriak erabiltzen dituen moldeak bere egingo balitu: «Badoa?», «esku-kolpe bat emanen deiat», «lekiak ustu zituen» eta abar. Baina, dakigunez, hedabide nazionalak HEHan dira.