Kategoria: Mikel Taberna

Mikel Taberna Irazoki

Espero dugun zerbait oraindik urrun dagoela adierazteko, “Ez da maiatza aile(ga)turik!” erraten ikasi genuen etxean;  tokitan dago hura, alegia, baina denboran. Ezin jakin zehazki zer ote dagoen errate horren sorreran, baina laborantzari loturiko zerbait segur aski. Baliteke garia solasean jartzen digun bertze atsotitz honek bere baitan izatea erantzuna: “Haundia banintzen edo ttikia banintzen, maiatzean burutu nintzen”.

Nolanahi ere, bazter hauetan aspaldiskotik bat baino gehiago sumatzen da maiatza noiz iritsiko desiatzen, lorailean uzta ederra bilduko duelakoan. Izanez ere, Hegoaldean aurten hauteskundeak izanen ditugu, udal eta kontzeju guzietako kargudunak hautatzeko eta EAEko batzar-biltzar nagusietako nahiz Nafarroako Parlamentuko jarlekuak betetzeko.

Hasia da gure bulegora sartzen euskaratu beharreko materiala. Botoa emateko mahaietan ari beharko dutenendako eskuliburua, adibidez. Oroitu gara aitzineko aldietan duda izan genuela hitz batzuen ordainekin: nola erran papeleta, interventor, credencial… Orduan saiatu ginen EAEko itzultzaileekin harremanetan jartzen, funtsezko gauzetan haiek eta gu ados egoteko. Orain, bat-batean ohartu gara Eusko Jaurlaritzako Terminologia Batzordeak Hauteskundeen hiztegia argitaratu zuela 2012an. Akabo zalantzak: hiztegia Interneten dago guzion eskura, eta bertzela ere edukia Euskaltermen txertatua; bertako ordain gehienek “4” ponderazio marka dutenez, ez digute bertzelako proposamenik plazaratzeko aukerarik uzten, disidente bazter-nahasletzat hartuak izan nahi ez badugu.

Murgildu gara hiztegiaren orrietan eta, hartu dituzten erabakiak oro har onargarriak iruditu bazaizkigu ere, formaren bat trabatu zaigu zintzurrean, gure praktikan (bertze arlo batzuetan) erabiltzen ditugunetatik diferenteak direlako. Jakina, ez dugu parte hartu erabakitze prozesuan eta ezin asmatu zer arrazoi izan duten hautu bakoitza egiteko.

Ez dago dudarik, eskertu egin behar da erakunde batzuek xoxa gastatzea eta hainbertze jendek lan egitea eta denbora ematea horrelako obra batean, gero erabiltzaile guzion eskura jartzeko, gainera. Baina, gisa honetako ekimenetan, xehetasun batzuek harritzen naute eta, egia errateko, tarteka atsekabea ematen ere bai.

Hiztegiaren sarreran hogeita hiru pertsonaren izenak heldu dira. Horiek bide dira, gehixeago edo guttixeago, obraren egile eta erantzule. Horien artean, oker ez banago, ez dago EAEtik kanpoko ezein erakundetako inor.

Euskararen Aholku Batzordeari buruzko urriaren 16ko 176/2007 Dekretuaren 19. artikuluak ezartzen du organo horren Terminologiako Batzordearen osaera. Leku finkoa duten EAEko entitate publiko batzuetatik aparte, UZEIk eta Euskaltzaindiak ordezkari bana dute; eta, gero, “euskararen eta terminologiaren arloan ospe aitortua duten sei pertsona” ere badaude (pertsona horien izenak geroago zehaztu zituzten). Horiek dira batzordekide guziak. Artikulu beraren f) atalean jartzen duenaren arabera, ordea, horietaz gainera, “Aztertzekoa den terminologia-arloaren arabera, Hizkuntza Politikarako sailburuordeak beste aditu batzuk ere izenda ditzake, arlo horretako batzorde-atal bereziko kideei aholku emateko. Izendapenak dena delako lan hori amaitu artean iraungo du”.

Lege-testu horren azkeneko ohar horretatik heldu zait hauteskundeen hiztegiarekin neure baitan sentitu dudan zimikoa: jakinik Nafarroan ere itzuli behar izaten ditugula hauteskundeetako testu berberak edo antzekoak, nola ez eskaini lekutto bat lan horretarako bederen erkidego urrun honetan gisa bertsuko zereginetan aritzen den norbaiti? Eta zergatik ez Iparraldeko administrazioen ordezkariren bat?

Erran beharrik ez dago, halakorik egon izatera, pertsona horiek ekarri eginen zuketen, aportatu, bakoitzak berea, eta gero erabakiak zabaltzen lagunduko eta ezarpena erraztuko ere bai.

Joan den ortzegunean, Tribuaren berbak programan, Kike Amonarrizen galderari erantzunez, Angel Errok adierazi zuen periferia nahiko kontzeptu zaharra iruditzen zitzaiola, XIX. mendekoa, Internetik gabeko garaiari zegokiona. Bada, zer nahi duzue erratea, nik, zoritxarrez, Terminologia Batzordearen kontua dela eta, bertze alor batzuetan bezalaxe, nahi baino gehiagotan sentitu dut halako haize kolpe zakar batek XIX. mende horretara bidaltzen nauela. Bistan da, ez blog hau bezalako toki zoragarrietan; horretan arrazoi du Errok, Internetek gauzak bertzela egiteko aukera paregabea eskaintzen digu.

Nork daki, agian ere maiatzetik aitzinera dena arras aldatu, eta ez naiz berriz ere gaur bezala zuengana arranguraka etorriko!

Mikel Taberna Irazoki

Bertso-saio batean aurkezle lanean ari nintzen egun hartan (aspaldi samarreko kontuak dira), Beran (irakur bedi Berán), eta Hitzetik Hortzera programarako grabatzen ari ziren ETBko langileak. Mutil bat hantxe zebilen oholtza gainean, kamera bizkarrean, irudiak postura guzietatik hartzeko ideian. Bertsolariei azkeneko gaia emateko tenorea ailegatu zelarik, mikrofonora hurbildu eta solasean hastearekin (“Saioa akabatzeko…”), niregandik metro pare batera zegoen kamerariaren marmarra aditu nuen: “Akabatu! Hori re euskera izango dek, ba!”. Ezin nuen sinetsi aditu nuena, zer uste zuen txoro hark! Duda egin nuen burua jiratu eta merezi zuen kontestaren bat ez ote nion emanen, baina ez nuen halakorik egin, bertsolari ez nintzelakoz (ez naizelakoz) segur aski, eta aitzinera segitu nuen deus gertatu ez balitz bezala. Ikusle zorrotzena ohartu izanen zen hitz egitetik gelditu nintzela istant batez, baina bertzerik ez.

Akabaturen gisako makina bat hitz ditugu gure eskualdean, gure mingainaren puntan airoso dantzatzen direnak, irudi-hartzaile haren alarma-argia biztuko luketenak, zenbaitek kondenatuko lituzkeenak maileguak direlakoz eta ustez haien ordezko garbiagoak baditugulakoz: bueltatu (<itzuli), kanbi(a)tu edo ganbi(a)tu (<aldatu), estrain(a)tu (<harritu)… Euskalki edo tokiko hizkera guzietan badira halakoak. Mutil haren erreakzio bertsua izaten dugu gure eskualdekook, konparazio batera, bizkaieradun bati zapatu (<larunbat) edo bentana (<leiho) aditzean.

Nolanahi ere, ez gara arrazistak baina arrotzaren aitzinean maizegi erne jartzen gara, gurean sartzeko behar diren paperen jabe ote den, ez ote dion bertakoari lanpostua eta zernahi gehiago kenduko. Kanpokoa, mailegua alegia, batzuentzat beti susmagarri. Ez da izanen kopla zaharrik ez dugulakoz aditu: “Alabatua, bedeinkatua / da sakramentu santua / pekatuaren mantxarik gabe / birjina kontzebitua” kantatzen dugu etxez etxe (tokian tokiko aldaerekin) hainbat herritan Urtezahar egunean.

Euskararen Akademia arduratzen da hitzak legeztatzeaz, nolabait errateko, behar diren baldintzak betetzen dituztenak Hiztegi Batuan sartzen ditu. Uste baldin badu bakarren batek ez lukeela Hiztegian egon beharko, izarño bat gehitzen dio (*), marka horren bidez jakin dezagun gaitzetsia dagoela. Oholtza gaineko mutil haren purrustaren antzeko balioa du zeinuak, baina finxeago adierazita. Halako kasuetan, bertze hitz bat edo batzuk proposatzen dizkigu, baztertutakoaren ordez erabiltzeko. Ez beti, baina frankotan mailegu bat izaten da zerrendatik aparte uzten dena, nahiz eta jendeak erabiltzen duen (horregatik aipatzen da), euskarak haren beharrik ez duela uste izateagatik edo (adibidez: abioneta* e. hegazkin txiki).

Ez du lan erraza Euskaltzaindiak, ez horixe, baina norbaitek egin behar hori ere. Eta hartzen dituen erabakiak ez dira behin ere denon gustukoak izaten. Nik neronek ere ez ditut beti gogo onez onartzen. Hain zuzen ere, Hiztegi Baturako hitzak ametitu edo errefusatzeari dagokionez, oraindik ere kostatzen zait entenditzea nola ukatzen diguten hitz batzuk baliatzeko aukera, haien ordez eskaintzen dizkigutenak ez zaizkidalakoz iruditzen jakinarazi nahi dudana adierazteko aski. Nik ez dakidan arrazoirik ez dute faltako, baina, konparaziora, exigitu* eta deskubritu* galaraztea gogorra iruditzen zait. Haien ordez erabiltzeko ematen dizkigutenek (e. eskatu; behartu; x-tu beharra izan, kasu batean; e. aurkitu, bertzean) ez naute asetzen gehienetan.

Dena dela, euskaltzainek marrazten diguten joko-zelaia onarturik, haren barrenean erabiltzaileok erabakitzen dugu hondarrean zer baliabiderekin jokatu. Itzultzaileon artean, esparru jakin baterako terminoa edo ordain egokia hautatzeko garaian, ez da eztabaidarik falta izaten. Hautagaien artean mailegua izatearen mantxa agerian samar duen hitza baldin badago, Hiztegi Batuan sartua egonagatik, iduripena dut gehienetan zailxeago izanen duela kasuan kasuko lehian gailentzea: gogobetetze<>satisfazio; helegite<>errekurtso; arduraldi<>dedikazio… Halako eztabaidak sortzen direlarik, gure lantokietako bilera-gelak eta gure pantailetako zelaiak bertso-saioko oholtza bihurtzen dira, proposamena egiteko hitza hartzen duena, aurkezle, eta bazterretik zelataka egon eta marmarka ari diren-garen guziak, ETBko kamerari.

Mikel Taberna Irazoki

Joan den astean, iratzargailuaren sei eta erdietako abisua ametsetan aditu, ohatzetik robot modura jaiki, erdi lo sukaldera joan, hango argia biztu hanka lauza hotzetan pausatu baino lehen, zer gerta ere (gure xakur xaharrak —15 urte bete berriak— kontu ezin dionean hor uzten baitu arrastoa), lasaitu lanbasa pasatu beharrik ez nuelakoz izanen, eta, beti bezala, Argiaren egutegiari orria kendu nion: “Azaroak 19, asteazkena; santuak; izendegia; eguzkia; itsasgora eta itsasbehera”. Atzealdean, AEKren bandoa: “Mozorrotu aditza. Hainbat modu dago beste itxura bat hartzeko geure buruari egiten diogun aldaketa adierazteko. Hedatuenak, ziurrenik, ‘sorginez’ eta ‘sorgin mozorrotu’ izango dira, baina ondoko hauek ere zuzenak dira: ‘Eneko sorgin jantzita / sorgin mozorroan / sorgin arropetan / sorgin-jantzia soinean / sorgin-jantzian etorri da’. Aukera, beraz, mozorroena bezain handi eta zabala!”

Honekin ere badiagu polemika, bada! —neure artean.

Oroitu nintzen joan den urteko ilbeltzean Ana Telletxeak gure blog honetan berean idatzi zuen testuaz (orain arteko azkena; agian ere bertze batzuk ekarriko dizkigu hemendik aitzinera), “Baserritarrez” izenburuko hartaz.

Sarreraren helburua bertzelakoa izanagatik, hari eginiko iruzkinetan eztabaida sortu zen; “-z jantzi” egitura egokia ote zen aipatzen zen kasu hartan: baserritarrez jantzi <> baserritar jantzi.

Egia erran, ez zen auzi hori Interneten plazara ateratzen zen lehenbiziko aldia gisa honetako gaien inguruan iritzi-trukean hasi ginenetik. Lehenago ere irakurriak genituen, Itzulist-Itzulen (Kaleko/Kalez/kale jantzita, 2011-12an) edo erabili.com-en (Mozorrotu, 2004an), konparazio batera.

Laburbilduz, aditzera eman nahi den horretarako gaur egun gehienbat bi bide erabiltzen direla ikusirik (“Hartzaz jantzitako mutil bat…”, Mariano Izetak 1983ko Príncipe de Viana aldizkarian; “Aberats aspertu bat kalera irten da eskale jantzita…”, Anjel Lertxundik 2006ko Ihes betea eleberrian), bietako bat hobetsi (eta bertzea baztertu) behar ote litzatekeen zen eta da kontua.

Alde batekoek eta bertzekoek erabilitako argudioak irakurrita, iduri du gailentzen dela -0 jantzi (“eskale jantzi”) egitura babesten dutenen iritzia, tradizio idatzian eta ahozkoan, nonbait, nagusi delakoz, baina praktikak erakusten du gaur egun hiztun eta idazle/itzultzaile anitzek “-z jantzi” (“hartzaz/hartzez jantzi”) forma (ere) baliatzen dutela.

Interes bereziarekin segitu ditut gai honen inguruko goiti-beheitiak, arrazoi zehatz batengatik. Inauteri garaian gure etxeko zaharrek aldiro ea “mairoz (mairuz) jauntzi” behar ote genuen galdetzen ziguten. Gure etxean mozorrotzea “mairoz/mairuz” jaunztea zen, nahiz eta sekula txilaba txar bat ikusia ez izan; mairuz jaunzteko, mozorrotzeko, etxeko trapu zaharrak erabiltzen ziren, edozein.

Egitura horri buruzko iritzi diferenteen berri izan nuelarik, neure buruari galdeka hasi nintzen, gurasoek erakutsi ziguten “-z” hori gauza berria ote zen (lehen “mairu” zena gerora “mairuz” bihurtu?) edo toki jakin batekoa bertzerik ez (esparru arrunt txikikoa). Bertze inon erabiltzen ote zen? Euskararen Herri Hizkeren Atlasean ere sartu naiz, bildua ote zegoen (hiztegietan ez), baina ez dut aurkitu; ez dituzte oraindik galdera horri dagozkionak sartu, duikabe.

Gure etxeko edo herriko partikularitatea alde batera utzirik (nire zalantzak argitu gabe), aitzin horretan ustekabea hartu nuen Euskaltzaindiak kaleratu zuen oharrarekin. Aurtengo irailaren 25eko Plazaberri aldizkarian berri hau heldu zen (hitzez hitz ekarriko dut honat):

“Jagoneteko datu-baseak 84 galde-erantzun berri ditu eta hainbat galde-erantzun eraberritu: besteak beste, mozorrotu eta Areatza sarrerak.

Azkeneko horiek biek lehendik argitaratutako erantzunen aldaketa nabarmena dakartenez, hona hemen nola ageri diren orain:

1. -z mozorrotu egitura ontzat emana: itsaslapurrez mozorrotu, indioz mozorrotu

Orotariko Euskal Hiztegiko datuak ikusita, gaur egunera arte, ez da aurkitu –z mozorrotu egituraren lekukotasunik batere euskarazko tradizio idatzian, eta horregatik hobetsi zuen Gramatika batzordeak -0 mozorrotu egitura 1997an.

Gramatika batzordearen ustez, -z mozorrotu bezalakoak berri samarrak dira, eta euskarak horren ordez beste egitura batzuk erabili izan ditu: hala nola, indio jantzita, indio jantzian, indio mozorroan, indio arropetan (Iparraldean) eta abar. Mozorrotu aditza erabili izan da literaturan, baina esango genuke bakarrik agertzen dela gehienetan: mozorrotuta joan zen kalera.

Egia da gaur eguneko erabileran asko ugaldu dela –z mozorrotu egitura; Ereduzko Prosa Gaur corpuseko datuetara baldin bagatoz, nabarmena da ugaltze hori. Euskaltzaindiaren Hiztegia, adierak eta adibideak osatzeko, lehenagoko tradizioko datuak (OEH) eta gaur egungoak (EPG) erabili dira, eta, horregatik, indioz mozorrotu egitura ere ontzat eman du Euskaltzaindiak”[i].

(…)

Ez dakit Euskaltzaindiaren adierazpen horrek zer ondorio ekarriko duen: jendea arras lerratuko ote den lehendik ere dezente zabaldua zegoen eta orain Akademiak berak babestu duen egitura zenbaiten iritziz berriagoaren alde edo bi bideetatik ibiliko ote garen. Beharbada erabakiko dugu, intentzio osoz edo oharkabean, kasu batzuetarako egokia dela aukera bat, baina bertze kasu batzuetarako egokiagoa edo ia nahitaezkoa dela bertzea; akaso proposamen zehatzagoren bat iritsiko da, adostasun zabala lortuko duena.

Honaino idatzitakoak horrelatsu erran nahi bainituen, hilabete honetako nire gogorazio kaxkarrei amaierako puntua gehitu, eta ordenagailua itzali dut. Ohatzera joateko tenorea da. Lokartu aitzinetik, irakurtzen ari naizen liburua hartu (Danele Sarriugarte-Erraiak, 2014), eta atzo utzi nuen tokian hasi naiz leitzen (51. or.): “…Y-k aurpegi ikaragarri ederra du… inkontzienteki gogorarazten baitizu pantailetan emakume moderno liberatuz mozorrotutako printzesa babesgabea salbatzen duen gizon ez-matxistaz mozorrotutako printze urdina…”

[i] Badaezpada ere: oharrak –z mozorrotu egitura aipatzen du, Jagoneteko galdera “mozorrotu” aditzari buruz zelakoz; erantzunak –z jantzi lokuzioarentzat ere balio duela ulertzen dut nik.

Mikel Taberna Irazoki

Lasa eta Zabala ikustera joan ginen gaur zortzi semea eta biok. Kezka zerbait gure baitan ─nola ez?─, bagenekielakoz zer-nolatsuko istorio izugarria kontatu behar ziguten. Iruñeko Baiona etorbideko Golem zinema-aretoetako batean ematen zuten, eta haraxe abiatu ginen ilundu berritan.

Filma, egia erran, berriz ere ikusi beharko nuke artelan modura baloratzeko; informazio-karga sobera eramaki nuen bizkar-zakuan erakutsi behar zigutena aurreiritzirik gabe juzgatzeko. Ordea, erraten ahal dut harritu nintzela pelikularen hain parte handia euskaraz ematen delakoz (gaztelaniazko azpitituluak), hala mintzatzen baitira euskal herritarren paperak jokatzen dituzten guziak, Gipuzkoako gobernadore zibilarena eta guardia zibilekin tratu ilunetan aritzen zen kontrabandistarena egiten dutenak izan ezik; bi horiek eta Espainiako Gobernuaren mendeko guardia zibil nahiz poliziek gaztelaniaz hitz egiten dute, eta hizkuntza horretan aditzen dira epailearen aitzineko aitorpenak eta epaiketa bera (halakoetan, euskarazko azpititulurik ez).

Aitortu behar dut Juan Luis Zabalak joan den larunbateko bere sarreran aipatzen duen hitanoaren erabilera eztabaidagarriari buruzko oharpena ez zitzaidala gelditu gogoan. Ez nituen begi-beharriak behar bezain zorroztuak izanen, duikabe; sakelan altxatu nituen Juan Luisek jauntzi bide zituen kazetari-luneta kritikoak, orduan ez bainekien filmari buruz idatziko nuela gure blogean gaur.

Guk hagitz aisa segitu genuen kontakizuna; euskarazko ahotsak (abokatuaren paperean ari den Unax Ugalde, filmean laguntzaile dituen Itziar Ituño eta Iñigo Gastesi, Joxi eta Joseanen larruan sartu behar izan zuten Jon Anza eta Cristian Merchan, gainerako etakideen eta jendakien izenean ari direnak, etab.) natural-natural eta erabat sinesgarri sartu zitzaizkigun, salbu, nire kasuan, ertzainenak, kostatzen baitzait irudikatzea halakoekin elkarrizketa normal bat gure hizkuntza honetan (ez nion xehetasun hori semeari galdetu; beharbada hark ez zuen halako sentipenik izan).

Nolanahi ere, euskararen aldetik ere ikusi beharrekoa da lan hau, nire ustez, euskararen presentzia nabarmenagatik. Alde horretatik pozgarria, egileak zoriontzekoa. Euskaraz sorturiko honen gisako filmak bezalaxe, euskarara bikoiztuak ere eduki beharko genuke urtero multxo koxkor bat, baina ez edozein pelikula, nahitaez ikusi behar diren horietako batzuk edo zerbaitengatik ikusle izan gaitezkeenon baitan nolabaiteko interes berezia sorrarazten dutenak baizik. Badakit gai honi buruzko eztabaida badela plazan (filmak jatorrizko hizkuntzan ala bikoiztuak), eta, inon inoiz bozka eman behar baldin bada, horixe da nire iritzia.

Pelikularen gaiari berriz helduta, gauza jakina da Lasa eta Zabalaren gorpuak Alacanteko Busot herriko paraje baztertu batean ehortzi zituztela kare bizitan, handik urtebetera-edo ehiztari baten zakurrek aurkitu zituztela eta gero dozena bat urte eman zutela gorputegi batean hiltzaileek ez bertze inork jakin gabe norenak ote ziren hezur haiek. Noizbait, ordea, norbait hasi zen pentsatzen gorpuak bi tolosar gazte haienak ote ziren, eta hortik etorri zen gainerako guzia.

Hilotz haiek nor-norenak ziren ez zuten komunikabideek berehala segurtasun osoz jakinarazi izanen. Kazetariek halako kasuetan irakurle-entzuleei aditzera ematen diete ez dela egiaztatu hildakoen nortasuna, baina hipotesi sinesgarri samar batzuk badaudela. Ez dakit zer lokuzio-klase erabili ote zuten euskarazko esatariek orduko hartan; aukera bat baino gehiago dugu euskaraz suposizioa eta egiantzekoa dena adierazteko.

Etsenplu bat irratitik aditzeko aukera izan nuen berriki, eta kolkoan gelditu zitzaidan kazetariak notizia kontatzeko baliatu zuen maneragatik (orduan erne izaki ni horrelakoei erreparatzeko, joan den astelehenean ez bezala). Bi gorpu agertu ziren Espainiako edo Italiako kostaldean, eta esatariak honelako zerbait erran zuen: “… bi gorpu horiek orain dela bi egun hondoratu zen pateran zihoazen bi senegaldarrenak lirateke”.

Ez dut erran nahi “gaizki” egin zuenik (ez naiz nor), baina iruditzen zait halakoak azaltzeko bertze bide batzuk maizago erabiltzen ditugula eta direla euskarazko hedabideetan: “… dirudienez/nonbait… bi senegaldarrenak dira…”; “…zenbait informazio-iturriren arabera… bi senegaldarrenak dira…”; “… bi senegaldarrenak omen dira …”. Bakanago aditzen da izan behar aditz lokuzioa: “… bi gorpu horiek orain dela bi egun hondoratu zen pateran zihoazen bi senegaldarrenak izan behar dute”.

Iruditzen zait irratiko ahotsaren lirateke horrek zerikusia duela espainolez antzeko kasu batean normal adituko genukeen se trataría de-rekin. Han-hemenka irakurri dudanez, aditzaren erabilera horri condicional de rumor deitzen diote, eta gaztelaniara frantsesetik etorria omen da, galizismo bat da, conditionnel journalistique erraten zaiona. Inguruko bertze hizkuntzetan (portugesean…) ere erabiltzen ote da? Eta ingelesez?

Ez dakit adizki hipotetikoen erabilera honek tradiziorik duen euskaran edo, berria baldin bada, zabaldua dagoen gaur egun gure artean, baina niretzat arrotza zen lehengoan aditu nuen arte.

Mikel Taberna Irazoki

Bi aldiz izan dut Ederlezi pastorala dastatzeko fortuna: estraina, joan den urteko martxoan, Zuberoan, Gotainen, Xiru festibalaren kariaz; eta bigarrenik, aurtengo maiatzean, Iruñeko Burgoen plazan (Duguna dantza taldeak eta Zaldiko Maldiko, Euskaldunon Biltoki eta Karrikiri elkarteek antolaturik). Denbora puska bat joan da ordutik honat, baina aste honetan nire kolaborazioa idazteko agindua espres etorri zait aspalditik hartaz idazteko nuen asmoa gauzatzeko, igandean Bilboko Arriagan berriz ere emanen baitute (agian ere ez azkenekoz).

Pastoral honetan buhame-populuak XVII. mendetik XXI.era Euskal Herrian bizi izan dituen goitibeheitiak kontatzen zaizkigu, obrak dirauen denborara nahitaez errenditurik: ijito-jendeak jasan dituen jazarpenak eta zigorrak; lur honetan gelditu eta bertan nola errotu diren; eurekin batera ekarri duten kultur eta gizarte ondarea…

Testuaren egile nagusia Mixel Etxekopar dugu, baina gai hau lantzeko iturria Nicole Lougarotek eginiko ikerketa-lana da, Bohémiens[i] liburuan irakur daitekeena.

Etxekoparrek obra ederra idatzi du, xehetasun niretzat jakingarriz hornitua. Konparazio batera, nik ez nekien San Joaneko surako egurrari “xarnafera” erraten zitzaiola edo “xikoka aritzea” larrua jotzeari; ez nituen ezagutzen eskean ibiltzeko (“Pika hau hau hau…”) edo jendea sendatzeko (“Txingilinkor Mingilinkor…” ─hainbertze tokitan adituriko “Xinguli Minguli” edo “Xangolo Mangolo” gisakoak oroitarazten dizkigutenak─) erabiltzen bide diren formula-kanta batzuk; erromintxelazko edo Iparraldeko ijito euskaldunen bertako aldaerakoak diren hitzak ere txertatu ditu testuan (ez nekien “love” sosa zela)… Bakoitzak gauza jakin batzuei erreparatuko die, lehendik norberak dakienaren arabera, baina, nolanahi ere, kanpotik joanik manex edo dena delako garenontzat hagitz aberasgarria da horrelako bertze doinu-ele-erranera batzuk aditzea.

“Ederlezi” bedatseko besta handi baten izena da Balkanetako buhameentzat, baina obra honentzat ere ezin hobeki ematen du, iduri baitu “lezio ederra” ari zaizkigula erraten, ondorio horixe atera baitugu ni bezalako ikusleek.

Zergatik lezioa? Kontatzen digutenagatik. Funtsean, Etxekopar-Lougarotek ohartarazi nahi gaituzte buhame-ijito jendea orain dela lauzpabost mende hasi zela ailegatzen Pirinioen bi aldeetako lur saindu hauetara, eta haietako aunitz bertan errotu zirela. Jende hura euskararen lurretan euskaldun egin zen, eta erdaren lurretan erdaldun, eta bietan bertako hizkera propio berezia garatu zuen, zekartenaren eta bertakoaren arteko topaketatik sortua (erromintxela, kalo edo bertze). Liburuan irakurritakoak eta emankizunean ikusi-aditutakoak bati pentsarazten dio, bertzeak bertze, balitekeela hori izatea Euskal Herrian hainbertze herriri “ijito-herri” deitzeko arrazoia. Bertzalde, populu horrek gure artean hainbertze urteko historia duela jakiteak kanta berri bat asmatzeko gogoa ere bizten du, honelako leloa izanen lukeena, adibidez: “horiek kanpokoak baldin badira, nor arraio da hemengoa?”. Bertzela ere errateko, Pernandoren egia bat: lehengoen ondorengoak gara, haien ondokoen ondotik etorri gara gu.

Garbi dago gure herria pasaleku ez ezik pausaleku ere izan dela ─eta badela─ aldi berean. Pastoralean garbi erraten digute: “Eüskaldunek ez günüke sekula behar ahantzi gure aria beti dela besteen kürütxatzez hazi”. Alegia, hamaika kolore garela, hamaika jende-klase, eta, dakigunagatik, buhame edo ijito ere bai.

Hain zuzen ere, ijito-buhame… zer hitz erabili populu hau izendatzeko? Etxekoparrek “tzigano” hautatu du, hitz ez-markatu bezala (Erdialdeko Europan, ordea, peioratiboa omen da), uste baitu Iparraldean zenbait jenderentzat “buhame” erratea iraingarria dela. Hegoaldean, “ijito” dugu zabalduena, dudarik gabe, bere aldaera guziekin: ijitu, jito, gito, kito, kitu, ejito, zito, xito… Baina hitz hau ere erabiltzen da burla edo irain egiteko, zoritxarrez, nahi gabe (ezjakintasunez) edo nahita (ederki jakinda zer ari garen) jende talde oso bat laidoztatu eta mendratuz (egia da bertzela ere erabiltzen dela, maitasunez edo norbait txantxetan zirikatzeko asmoz, eta abar). Ijito etorkikoa dela dakienarentzat, mingarria da erabilera hori, baina gainerako ezjakinei buruz erranen nuke patetikoa ere badela, frankotan, norberak ijito edo buhame kastatik puska ttiki edo handi bat izaki eta hitza horrela erabiltzea. Liburuaren eta pastoralaren egileek ispilu bat paratu digute begien parean, nor-zer garen ikus dezagun; begiratzen jakitea falta.

Hiztegi Batuak “motxaile” hitza ere ematen digu “ijito, buhame” adierarekin, baina ez dakit gaur egun non-zenbat dabilen; “kaskarot” ere hor dugu, hiztegi horretan berean “Lapurdiko kostaldean bizi zen giza talde bateko kidea” definiturik, baina Lougarotentzat jende hura mintzagai dugun populukoa zen (eta Kaskarotenetik ikastolako jendea bidali nahi Ziburun!); eta Lougarotek bilduriko informazioaren arabera, baita ere, gure aitzineko ijitoei zenbait tokitan “vizcaíno” edo “biscayen” erraten zieten.

Erran dudanagatik, bereziki, eskerrak emateko eta zoriontzeko lana egin dute gotaindarrek, baina, horretaz gainera, pastoralean doinuak eta koreografiak ere badira, musikariak eta antzezleak. Denen artean, sekulako obra plazaratu dute, beharrientzat bezalaxe begientzat ere arrunt gustagarria.

Ederlezin ijito-buhameak nola erakusten dizkiguten ikusirik, ezin dut ebitatu konparazioa egitea ETBko programa batzuetan jende berberaz ematen diguten irudiarekin. Nafarroan, zenbait tokitan kate horiek ezin ikusi, eta batzuk, euskararen izenean, behin eta berriz eskatzen ari gara funtsezkoa dela ikusi ahal izatea problemarik gabe. Hori horrela bada ere, orain garbiago dut ordu batzuetan pantaila itzali beharko genukeela, eta antzerkira joan (pastorala edo bertze) gure jakin-mina eta dibertsio-gosea asetzera.

Itxaro Bordak, Zeruetako erresuman, “buhameen hizkuntza” erraten zion bertze toki batzuetan “sorgin-solasa” erraten diogunari, Xabier Olarrak Queneauren Estilo-ariketak euskaratu zuen hartan “zapo-erdara” deitu zionari. Nolabait amaitu beharko baitut gaurkoa (luze samarra atera da), horretaz baliatuko naiz despeditzeko: opongipi eperrapanapak gopogopoapan hapartupu epetapa gapaipizkipi eperrapanapak baparkapatupu!

[i] Liburua bera ez, baina liburuko edukiarekin lotutako informazio franko hemen: http://mascarades.eu/

Mikel Taberna Irazoki

Mikel Laboak kantatu zizkigunetatik aparte, Xenpelarrenak bide diren bertze bertso batzuk ere badira haien gisara xexen moduko batek Pasai Donibanen eginiko balentriak kontatzen dituztenak. Segur aski lehenago ere irakurriak izanen nituen, baina ahantziak ere bai, eta orain, nire gaurko testua prestatzeko gai bila nenbilela ustekabean berriz ere begiz jo baititut, haietan eta bertso haien inguruko kontaketan kateatua gelditu naiz, gatibu.

Nire testua gaur argitaratuko zela jakinik, neure baitan pentsatu nuen zer egokiago Pasaiako herritik bertsoetatik abiatzea baino. Beraz, bertsio jatorrizko samar bat eskuratu nahiz, aita Zavalaren Xenpelar bertsolaria hartu, eta leitzen hasi naiz Pasai Sanjuan’go zezenak izenburua daraman kapitulua. Honat ekarriko ditut, zerttobait bakandurik, hango hitzak:

“Pasaia’ko zezenai buruz bi jarri-aldi arkitu ditut (…) Jarri-aldi aueri buruz argibide auek eman dizkigu ainbeste denboran Xenpelarren illobarekin bizi izana dan Florentina Pérez Salaberria’k:

«Pasai San Juan’go plazak aieka batetik itxasoa du, bañan bestetik etxeak. Ta mendi-aiekatik dute sarrera ango etxerik geienak.

Santiago-egun batez, zezenak iges egin zuen barrera-tartetatikan, eta mendi aldera jo zuan.

Jendea, ura libre ikusi zuanean, etxe-barrenetara sartu zan; baita zezena ere atzetikan. Orduan danak, nun izkutaturik etzutela-ta, oi-azpietan ta al zuten tokietan sartu ziran. Tellatura igoak ere izan bear zuten.

Bañan zezenak usaia-edo aditzen zuan, da sobrekama ta maindireai tira ta tira asi zan. Traba billatzen zuan ta orduan ta larriago zezena.

Gero, ixpillu baten aurrera joanda, ura txikitu bearrean asi zan adarrakin kolpeka, an beste zezen bat zualakoan.

Urrena, balkoira atera omen zan, bere maindire ta sobrekamarekin, ta jende dana kaletik karraxika.

Andik beera noizbait ere jetxi ta jendeari segika asi zan. Batzuk beren burua putzura bota zuten, ta bai zezenak ere berea atzetikan.

Andik atera egingo zuten nola edo ala arakiñak edo norbaitek, bañan eztakit ori.

Gu ere, neska koxkorretan, Pasai’ra joaten giñan Santiagotan ango zezenak ikustera, ta Joxepa Antonik, Xenpelarren illobak, onela esaten zigun:

– Gaur ere San Juan’a al zoazte? Joan, joan! Len ere an festa pollita pasia da ta zoazte! Or ibilli bearko dezute itxasora zeuen burua bota ta larri! Joan bestela mendira; ikusiko dezute zer daukazuten atzetik: zezena!

Pasai’ko gertaera ori bein baño geiagotan kontatu zigun.» (…)”

Hitz horien ondotik heldu dira segurtasun osoa ez izanagatik aita Zavalaren ustez Xenpelarrenak diren bertsoak (“liburu ontan jarri degu… Xenpelarrena ote dan susmo egiteko motiborik pranko badala iritzirik”): Bertso berriak Pasaia’ko zezenari jarriak. “Bertso berri batzubek, konsola gaitezen…”

Ez ditut hemen guziak paratuko, baina jakin ezazue denok ezagutzen ditugun sortakoak bezain ederrak direla, hauek ere dudarik gabe balio dutela konsolatzeko triste daguen guziya. Irakurgosea bizteko, hona hemen zazpigarrena eta hamalaugarrena (azkena):

“7) Bestia an zeguan
oiaren azpiyan,
eztul asko egin bage
nere iritziyan;
orlako konturikan
juan dan aspaldiyan
ez dala pasa nago
gure probintziyan

 

14) Balkoyian ziranak
ez dira errez gorde,
franko arrapatu ditu
aberats ta pobre;
maindiria ostuta
juan da gero ere,
asaltuan sartuta
sakiua libre.”

 

Liburuan, gero, jarraian datoz aboak ezagutarazi zizkigun Bertso Berriak: “Pasaia’ko plazatik dator notiziya … “. Horiei buruz, aita Zavalak Luis Jauregi apaiz jaunaren hitzak txertatu zituen liburuan, 1958ko bertze argitalpen batetik ekarrita: «Pasaia’n, Santiago-egunez, xexenak izan oi dira. Orretarako, erriko Enparantza Nagusian, esia ipintzen dute. Beste zenbait urtetan bezela, ba, juan zan gure Xenpelar xexenak ikustera egun ortan, ta ara nun esitik salto egin, ta jende-tartera jotzen dun zezenak. Ango zalaparta ta iskanbilla … !»

                        *                      *                      *                      *                      *

Eta horrekin guziarekin zer?, galdetuko duzue honaino irakurtzeko pazientzia izan duzuenok. Auspoako ale horretatik ebatsirik honat ekarri ditudan lerroetan bada hizkuntza konturik hemen ohi dugun maneran aztertzeko modukorik, eta nahi duenak egin lezake, baina, nire aldetik, iruditzen zait gaurko hau eskaintza bat izan daitekeela, bertzerik gabe, nire irakurketa bat zuekin partekatzeko. Hurrengoan itzuliko gara xehetasunetan piko egitera, xorroxtasunera.

Amaitzeko, pare bat ohar: nahiz eta Xenpelarren izena Joan Frantzisko/Prantxisku Petrirena zela jakin, ez nuen gogoan haren aitona, “Juan edo Juaquin Cruz de Petriarena”, Sunbillatik joana zenik Errenteriara. Pentsatzen hasi naiz blog honetako gobernadoreetako bat ( 😉 ) haren ondorengo jendakia ez ote den.

Bertzalde, Santiago eguna seinale Pasaian, bai, baina baita bertze hameka tokitan ere; eta Alkaiagan ere bai. Gure auzo koxkorrean ez da inoiz adardunik erabili, nik dakidala, ez libre ez sokaz loturik, jendea harekin jostetan (hura sufriarazten) aritzeko; gu baino zaharragoen denboran antzarak edo piroak paratzen omen zituzten zintzilik, Lekeition bezalatsu, eta haiek baino salbaiago zirenak behor gainetik lepoa kentzera saiatzen ziren tiraka. Gaur egun, horrelakorik ez da egiten, ezta nahi ere. Programako ekitaldi nagusia bizilagunen bazkaria izaten da, eta gero han ibiltzen da jendea salto eta irrintzi (aurten Balentin joan zaigu, eta sumatuko dugu haren falta inor ez baita plaza erdira aterako kriskitinak eskuetan dantza egitera); horretaz aparte, aurrekontu ttikiko bertze gauza mordoxka bat ere antolatzen dute bertako gazteek, gehienbat haurrei begira; azkeneko urteotan mendiko lasterketa polit bat asmatu dute, neska-mutilek taldeka egiten dutena. Inor animatzen bada, badakizue…

Uda ona pasa!

Mikel Taberna Irazoki

Endarlatsa aldetik joanda, orain dela urte mordoxka bat bazen Irungo sarreran zirkulazioko seinale bat “Irun Erialdea” jartzen zuena, Behobia baino lehentxeago[1]. Errotulu hark ez zigun erakusten nontsu zeuden erietxeak, nahiz eta hala pentsatu zenbaitek. Puntu kardinal bat aipatu nahi zigun: sortaldea. Letra truke bat gertatu zen, nonbait, eta inor ez zen ohartu bide bazterrean paratu zuten arte. Hala egonik ere, ez dakit zenbat izan ote ginen huts hari erreparatu genionak. Inork egin ote zuen kexa ofizialik? Luzaro iraun zuen hantxe, ni nerau lekuko. Salaketa moduko idazki bat atera zen orduko prentsan. Ohartarazi ondotik, haren ardura zutenek deus egin ote zuten?[2]

Euskaraz testua sortzen duenak (itzultzailea izan edo ez) bere proposamena beldurka uzten du frankotan erabiltzailearen eskutan. Zenbat aldiz ez ote dituzte mezuak desitxuratu batean eta bertzean, bulegoan, inprimategian edo tailerrean. Bezeroari gure sorkaria eman ondotik, komeni izaten da, ahal izanez gero, hark prestatzen duen euskarriari azkeneko begirada ematea.

Irungo errotuluaren kasuan bezalaxe, gure itzultzaile lanean gertatu izan zaigu testuaren hartzaileari ohartarazi behar izatea letra bat edo dena delakoa gaizki paratu dutela eta zuzendu beharko dutela errotulua, inprimakia, kartela. Jeneralean, kasu egiten du jendeak, entenditu eta onartzen du. Baina ez da beti hala izaten. Erantzun izan digute ea merezi ote duen egina dagoena desegitea, gastua handitzea, etab., huskeria batengatik. Ez digute erraten, baina segur aski pentsatu bai: “gainera, euskaraz; nori inporta zaio euskaraz zer-nola dagoen idatzirik?”.

Behin, hauteskunde batzuetako gutun-azalean euskarazko hitz bati trakeskeriaren bat egin zioten. Nahiz eta ordukoz inprimatuak zituzten ez dakit zenbat ale, hura nola edo hala zuzendu behar zen. Gure lankide lesakarrak telefonoa hartu eta argi azaldu zion amore eman nahi ez zuen erdaldun kaskagogorrari zergatik ezin zen onartu akatsa: “Gaztelaniaz ‘ELECCIONES’ behar zuen tokian L-aren partez R idatzi izatera, harekin zer? Hura ere bere hala utzi?”. Agudo isildu zen orduko bertze adiskide hura, eta euskaraz oker egina segituan konpondu zuen.

Dena dela, nik erran beharrik ez da, zeuek ere aski ongi dakizue eta, ikaragarria da zenbat horrelako dagoen toki guzietan. Orain, azkeneko moda, itzultzaile automatikoaren bidez euskaraturiko (edo) testuak erakusten dizkigu edozeinek lasai ederrean. Batzuek ez dute asmo gaiztorik izanen, usteko dute eskaini dieten tresna horrek bere lana bikain eginen duela, baina a ze astakeriak web orrietan, paperezko prentsan… Barkaezinak.

Nolanahi ere, bistara agertzen zaizkigun xelebrekeria guziak ez dira ezjakintasunaren edo zabarkeriaren ondorio izaten. Lantokietan, batzuetan, ezin beti serio-serio aritu, nahita desitxuratzen ditugu hitzak edo iruzkin aldrebesak txertatzen ditugu, geure buruarekin edo gure lankideekin txantxetan. Normalean horrelako gauzak ez dira norberaren bulegotik irteten, baina tarteka ustekabeak ere gertatzen dira eta kanpora ateratzen (argitalpen baten paperera edo Internetera); lagun arteko broma zena problema larri bihur daiteke.

Horrela gertatu zaio berriki Noticias de Gipuzkoako kazetari bati; txorakeria iraingarri bat idatzi zuen politikari baten argazkiaren azpian, baina gero hura ezabatzea ahantzi, eta nahi izan zuen orok ikusi zuen. Ez dakigu ondotik zer gertatu zen, baina gaiari buruz dezente idatzi da, eta segur aski kulpanteak aditu izanen du nahi ez zuen zerbait.

Gure lantokian ere izan dugu gisa bertsuko konturik. Zuetako aunitzek jakinen duzue gure erkidegoko aldizkari ofizialerako testuak euskaratzen ditugula, bertzeak bertze. Oroitzen naiz aldi batean lankide batek, irri egiteko ideiarekin, desitxuratu egin zuela iragarki baten izenburua bere itzulpena zuzentzaileari eman baino lehen; zuzentzaileari adarra jo nahi zion, baina gero testua zuzenduko zuen, argitaratu baino lehen. Ez dizuet erranen zer idatzi zuen, baina, hobeki entenditzeko, eman dezagun “PORRU LEGEA” idatzi zuela (ez zen hori) “FORU LEGEA” idatzi beharrean. Deskuidatu ginen eta halaxe argitaratu zen, baina paperean bakarrik; oraindik ez zen aldizkaria sarean argitaratzen. Aspaldiko kontua da, baina ez dut gogoan hark zigorrik edo gisa horretakorik inori ekarririk. Inorentzat kastigurik ez izatea ongi da, baina, bertzalde, pentsatzen hasita, etxe guzietara sartzen den hemengo prentsaren eta, oro har, iritzi publikoaren gurekiko soraiotasun horrek ere ez dit orain grazia handirik egiten. Hurrengoan zerbait fuertexeago paratu beharko dugu, ea kasu gehiago egiten diguten.

[1] Hara, aitzinekoan zirkulazio seinale bateko gure “oker egite” bat aipatu nuen, eta orain bertzeona salatzen ari naiz; kasualitatea da, ez dut arlo honetan espezializatzeko asmorik.

[2] Irungo “Erialdea” oraindik ere esistitzen da (eta Irundik aparte bertzeren bat ere bai), Interneten bederen, baina ez da letra truke batengatik letra falta batengatik baizik (“Erialdea/Centro”); ikus, 2010eko agiri honetan: http://movilidad.irun.org/docs/resum en_ejecutivo.pdf

 

 

 

Mikel Taberna Irazoki

Aspaldi samarreko kontua da. Itzulpen ttiki bat eskatu ziguten, «Lau hitz bertzerik ez; aisa eginen duzue». Presa pixka bat zuten eta animatu nahi gintuzten, «Hori, zuek, istant batean». Errepidean paratu gogo zuten errotulu baterako omen: ¡Atención! Señalización horizontal orientativa.

Ez dakit zuek irakurri ahala ulertu duzuen, baina guri kostatu zitzaigun entenditzea hartu eta segituan euskaratu beharreko testu harekin zer adierazi nahi zuten. Mezua berria baldin bada, errotuluetako hizkera telegrafikoa ez da beti berehala erraz deskodetzen. Hala ere, noizbait ere handik edo hemendik argia ikusi genuen edo norbaitek esplikatu zigun: gure lurraldeko errepide estu batzuetan, kamioaren erdian, lurrean margotuko ziren pintura-markez ari ziren; zehazki, errotuluak hartzen zuen bide puska osoan marra etena izanen zen.

«Atención» euskaratzeko, erabaki genuen «Kontuz» proposatzea. «Señalización horizontal», kasu hartan behinik behin lurreko seinaleak baitziren, ez genion buruari buelta sobera eman: «lurreko seinaleak»; «horizontalak» ere paratzen ahal genuen, baina ez zitzaigun jendeak ulertzeko hobea iruditu. Bagenituen hiru hitzen ordainak; bat bertzerik ez falta. Aitaren egin orduko fini lana.

Baita zera ere!

«Orientativa» errateko, gure pilotu automatikoak «orientagarri» ekarri zigun. Beraz, hortxe genuen lehenbiziko aukera: Kontuz! Lurreko seinaleak orientagarriak (dira). Elkarri begira gelditu ginen lankidea eta biok. Ez genion usain onik hartzen laugarren hitza berdintzeko hautatu genuenari. Baina, zer paratu bertzela?

Hiztegietan begiratzen hasi ginen: denetan «orientagarri» hura, automatikoak bereizi ziguna, bakarren batek «gutxi gorabeherako» ere bai. Gutxi gorabeherako seinaleak? Ez.

«Seinale orientagarriak»…, zer zen hori? «Orientativo» adjektiboaren sinonimoak bilatzen hasi ginen gaztelaniaz, haietakoren batek giltza emanen ote zigun korapiloa laxatzeko. Irri eginen duzue, baina nik El Mundo egunkari eskuindarrak eskaintzen duen gune baten esteka dut horrelakoetarako. Izanen dira hobeak (gustura hartuko ditut iradokizunak), baina bertan gehienetan aurkitzen dut balio izaten didan zerbait. Kasu honetan, ordea, hitza bera ez zidan onartzen haren parekoa bilatzeko.

«… orientativas». Hitzari begira gelditu ginen harri-jasotzailea Igeldokoari nola, nondik helduko. «Orientagarri» ez bada, zer idazten ahal dugu? «Lagungarri»? «Bidera…» ez dakit zer? Ez zegoen manerarik.

Hitz itsusi horrekin itsutu ginen.

Baina, egiatan, berba horren bidez zer mezu eman nahi zioten gidariari? Bada, hauxe: «marra etena dago bide guztian, eta beharbada usteko duzu marraren bertze aldera igarotzea libre duzula, bertze ibilgailuren bat aurreratzeko konparazio batera, baina ez da hala; hitz horrek argitu nahi dizu, hain zuzen ere, oker zaudela, marra horrek ez duela erran nahi zuk uste duzuna eta beraz ez egiteko kasurik eta kontuz ibiltzeko, zer gerta ere. Marra eten horrek kamioaren erdia nontsu dagoen erakusten dizu, baina deus ez bertzerik».

Hitz magiko bat behar genuen euskaraz, hitz sorgin bat, horren guziaren ordain. Hala uste genuen.

Ez genuen aurkitu, ordea, eta denbora agortu zitzaigun. Gure proposamena bidali genuen, arestian aipaturiko horixe: Kontuz! Lurreko seinaleak orientagarriak (dira). Konponbide eskasa, nire idurikoz. Hortxe daude oraindik errotuluak ikusi nahi dituenarentzat, nik nahi baino ageriago.

Gure abokatuak erranen du gaztelaniazkoa ere hala-holakoa dela. Aitzakiak ez dit balio; gure obligazioa euskaraz egoki ematea zen. Ordaina hitzez hitz eman nahi izan genuen, eta arte horretan trabaturik gelditu zen gure etorri kaxkarra.

Aski erraza genuen itzulpena, baina ez ginen atrebitu libre jokatzera: Kontuz! Ez fida(tu) erdiko marra etenaz

Mikel Taberna Irazoki

Aste Santuan eginiko mendi ateraldi baten kronika laburrarekin heldu naiz gaur (kaier bateko oharrak). Kontua sinplea da: ortziralean mendian barna bueltaxka bat ematera joan ginen eta, guretzat ikasketa bidaia izan zenez, txoko honetarako lerro hauek idaztea gogoratu zait zuetako batzuentzat ere zerbait jakingarria izan daitekeelakoan.

Zenbait tokiren izenak aipatuko ditut, eta haietako batzuen kasuan argituko dut bertako jende euskaldunak nola ahoskatzen dituen, iruditzen baitzait «kanpokoak» zaretenetatik aunitzek eta irrati-telebistetan aditzen diren ahotsek izen horiek erdaraz ematen diren azentuarekin pronuntziatzen dituzuela, erdal azantz, asots eta zaratak gorturik gaudelako gehienok. Badakit zaila dela xehetasun hauen guzien berri izatea eta denok ahal duguna egiten dugula, baina inork kontuan hartu nahi baldin baditu hementxe zehaztuko ditut Bidasoaldeko izen batzuen (maiz «oker» erranak aditzen ditugunak) gaineko ñabardura batzuk.

Ahoskatzeko afera hau dela eta, txalogarria iruditzen zait Elhuyar eta Zehazki hiztegien ekimena, hitzen formak ikusi ez ezik haiek aditzeko aukera ere eskaintzen baitigute (bakarrak direla uste dut). Elhuyarrek bi proposamen ematen ditu, ongi ulertu badut, beraiena eta Forvo izeneko sistemarena, eta toki-izen batzuk ere sartuak dituzte (haien azentuazioa, ordea, ez da bat heldu hemen nik adierazten dudanarekin!). Dena dela, ongi legoke jakitea zer irizpide erabili dituzten ahoskatze proposamen horiek emateko (eta Forvorenak?), betiere jakinik azentu bat baino gehiago dugula, hitz berbera diferente erraten dugula euskalki batean edo bertzean eta, beraz, ez dugula horretarako batasunik; ez dakit inoiz izanen ote dugun, ezta izatea komeni den ere (dena da eztabaidagarri). Nolanahi ere, nire gaurko honetan toki-izenei buruz ari naiz, eta uste dut horietan erran daitekeela azentua zein den, azentu «bakarra» (tokian tokikoena). Nire idurikoz, Euskaltzaindiak, toki-izenen formei buruz erabakiak hartzen dituenean, haietako bakoitza nola ahoskatzen den (nola ahoskatu behar den) ere zehaztu beharko luke. Bertzela, nor animatzen da euskarazko toki-izenak nola ahoskatzen diren (tokian tokikoek nola) ezagutaraziko lukeen webgune koxkor bat sortzera?

Sarrerako azken oharra: fonetikan analfabetoa naizenez, azentu marka arruntak erabiliko ditut.

*Gure mendi ateraldien kaiereko oharrak:

Eguna: apirilak 18

Nora; helmuga: Larhun. Badirudi gure mendiaren izena horrela arautu dutela; ikus Euskal Mendizale Federazioak eta Pyrenaica aldizkariak Euskal Herriko Mendien Katalogoan berriki egin dituzten aldaketak, Euskaltzaindiaren Onomastika Batzordearen onespena omen dutenak. Hala ere, Euskaltzaindiaren web orrian ez da oraindik ageri; nonbait, ez dute eguneratu. Zer erran onartu den formari buruz? Guretzat ez da arrotza, horrela idatzirik ere frankotan ikusi dugu; konparazio batera, Berako (Beráko) «Discoteca Larhun» dantzatokira joaten ginen hamabortz-hamasei urterekin… Nolanahi ere, bertzelako lekukotasunak eta argudioak bildu izanen dituzte euskaltzainek, sendoagoak. Bertzalde, erranen nuke forma honek babesten dituela mendiaren izena ahoskatzeko aukera desberdinak, ez duela behartzen bietako bat hautatu eta bertzea baztertzera: Larun, Larrun.

Kanpamentu nagusia: Bera (Berá; Berátik, Berára, Beráko…)

1. oharra: abiatu aitzinetik, Beñardo Goietxe eta Andoni Tolosa «Morau» kantari-musikariak salutatu genituen. Sara aldera joan gogo zuten Lizuniagan barna (Lizúniaga), arrantza klaseren batean aritzera; arrain konturen bat aipatu zuten behinik behin.

Nondik: Oletatik, Beratik Ibardinen barna joanda. Oleta: Urruñako auzoa, Sarako bidean (ezagutzen kanta?: Ziburutik Sarara bi neska faltatu, arraiaz kargaturik Oleta pasatu…). Mantto-baita baserriaren inguruan aparkatu, hantxe hasten da bidaxka.

2. oharra: Urruña eta Azkaineko mugapeetan, parajea ikusgarria da, itsasoa eta kostaldea ageri. Landare-animaliak: haltzak erreka bazterrean, elorri xuria loretan, pagoak (bago gurean), kaxkabeltxaren familiakoa iruditu zitzaigun txori lotsagabe bat, putreak (futre gurean), ote dezente bere kolonizazio lan sanoa egiten…

3. oharra: mendi kaskoaren azpiko lepoan, puska (sualo erranen luke bertakoak) handi samar batean ihia nagusi, goialde hartako hezetasuna salatzen. Taldeko erneenak ohartarazi zigun Berako toponimo ezaguna (etxe eta auzo izena) hortik heldu izanen dela segur aski: «Itzea<> ihitzea». Gainera, «Itzea (-a)» izan behar duela, Itzeko-borda baserriaren izenak ere iradokitzen duen bezala (kargu hartu dit neronek barojatarrez ari nintzela «Itzeako familia hura» izenburua eman niolako ez aspaldi argitalpen baterako artikuluari; gaur egun «Itzeko familia hura» idatziko nuke; mea culpa). Berako «Illekueta» auzoa ere ez ote den «ihi+leku+eta» (ez dut erraten toki-izena aldatu behar denik, baina esplikazio hobea iruditzen zait hori bertze edozeinek ulertuko lukeen «hil+leku+eta» baino)…

Tontorra: hiru benta daude. Bitara sartu, bi laguni bisita egitera. Haietako bat etxalartarra (etxálartarra; Etxálar, Etxálartik, Etxálarrera) eta bertzea Endarlatsa ondoko baserri batean jaioa (Endárlatsa; beratarrek –berátarrek– Endáltsa edo Endálatsa erraten dute). Oporto xurrupa haien kontura. Bista izugarria: begiak paseoan itsaso zabaletik Pirinioetako gailur zurituetaraino; Aiako Harriari diosala.

Jautsiera: bertze bide batetik, muga lerroaren arrimuan ezker-eskuin. Larhunttikiren azpitik Iasolaraino.

Bazkaria: Iasolako bentan. Zoragarri. Zerbitzari bat euskalduna, Berako Lekueder baserriko alaba, bertze bat txekiarra, harekin gaztelaniaz. Etxolaren paretako arbelean, janari-edariak eta prezioak, frantsesez. Ikasi dugu zer den «caillé de brebis»; Beran gaztanbra, Lesakan kaillatua (!), bertze hainbertze tokitan gatzatua edo mamia (eta abar). Arrunt ona (arrunta+ona?).

Jautsiera (hondarreko puska): Mantto-baitaraino berriz, Oletaraino. Bidean, trikuharri hondatu bat zabortegi bihurtua.

Amaiera: Beran atseden (oroit: Berán); nekaturik, baina satisfos.

Mikel Taberna Irazoki

Aspaldi hartan, testuak gaztelaniatik euskarara aldatzen hasi ginelarik, zenbat buruhauste hitz batzuk itzultzeko: nola erran «estudio (de detalle)», «régimen (laboral, jurídico)», «provisión (de puesto de trabajo)»… Euskaratik hartu edo erdaratik mailegatu? Edo hitz berriak sortu? Modu batera edo bertzera aukera horietako bat bereizi behar genuen; ezin mutu gelditu.

Maiz gertatu zaigu gure lantokian, termino baten ordaina behar eta inon finkaturik ez aurkitzea. Halakoetan, eskura izan dugun informazioa erabili dugu aldiro, hizkuntz arloko autoritateena eta gure gisara ari ziren gainerako itzultzaileena. Horietan oinarriturik, lankide guzion artean hautatu dugu azkenean egokiena iruditu zaigun baliabidea. Nolanahi ere, gisa horretako erabaki bat hartzen genuen bakoitzean, bagenekien ontzi hauskor bat haizearen menturan uzten ari ginela, eta beti zalantza hondar bat gelditzen zen geure baitan, galdera ore batek eragina: balioko ote du eta aisa nabigatuko ote gure letren itsaso uherrean, galernaren batek zolako zolaraino hondoratu gabe? Onartuko ote dute portu guzietan?

Kontu hau etorri zait burutara Estitxu Garaik urte hasieran hementxe berean txertatu zuen artikulua irakurrita: itzulsortu/itzulsortzaile hitz berriak plazara atera zizkigun. Eta haren hitzek Jose Ramon Etxeberriari Anaitasuna aldizkarian irakurri genizkionak (1979ko martxoan!) ekarri zizkidaten orduan: «Garapen hitza promozionatu nahiz».

Etxeberriaren proposamenak arrakasta handia izan zuen. «Garapen/garatu familia» zabaldu da, eta Euskaltzaindiak babesa eman dio. Ikusiko dugu Garairenak ere bertze horrenbertze lortzen duen. Agian ere bai. Ez da beti hala izan, ordea; oroitu: «ingurugiro»…

Nafarroako itzultzaile taldeko lagunok, 1988an lan honetan hasi ginenetik honat, geure erkidegokoak bertze inongoak ez diren hitz batzuendako ordaina aurkitu behar izan dugu geure aldetik. Ez dira aunitz, baina bada bat hemen aipatu nahiko nukeena, dezente zabaldu delako. Horren beharra halako batean sortu zitzaigun, kapelu gorriz jantziriko gizon-emakume batzuk izen eske etorri zitzaizkigunean. Ordena publikoaren hemengo zaintzaile partikularrak ziren (lehendik genituenak aski ez, makil dantzari gehiago!). Galdera zehatza egin ziguten: «Policía foral», agentea eta erakundea, biak, nola erran euskaraz?

Ez ditut gogoan azkenean finkatu genituen izenen sortze-prozesuaren xehetasunak, baina, nolanahi dela, ordaina eman behar izan genuen unetik beretik «foruzain» eta «foruzaingo» erabiltzea erabaki genuen; EAEko «ertzain» eta «ertzaintza» (orduan, ustez, «ertzantza») haien bide bertsutik, baita «udaltzain» eta «udaltzaingo»ren ildotik ere. Bertze haiek bezalaxe, gureak ere neologismoak, hitz berriak. Hogei urte joan izanen dira aisa lehenbiziko aldiz erabiltzen hasirik (zehazki ez dakit, ez baitugu sarbide errazik gure lehenbiziko testuetara iristeko), eta sortuz geroztik beti horrelaxe erabili ditugu bi hitz horiek. Makina bat aldiz tekleatu ditugu gure ordenagailuetan. Gure artean ez da zalantzarik piztu, eta izen horiek barra-barra zabaldu ditugu paraje hauetan, euskarari sartzen utzi dioten toki guzietan.

Eta arrakasta izan ote dute? Hizkuntz arloko autoritateek, erreferentzia gisara ditugun hiztegiek eta erabiltzaileek onartu dituzte?

Berriak bere estilo liburuko hiztegian sartu ditu, eta Zehazkin ere bildu dituzte («foru polizia» eta «foru poliziako»rekin batera). Horietaz gainera, Ertzaintzaren hiztegian ere aurkitu ditut.

Ordea, Euskaltzaindiak ez ditu Hiztegi Batuan txertatu; Euskaltermen ez daude (harrigarria iruditzen zait aipatu ere ez egitea; bertzerik litzateke ponderazio kontua…); Elhuyar, 5000 eta Labayru hiztegietan ez dira ageri; EITBko HIKEAn ere ez ditut ikusi…

Horietan guzietan ez dira falta «ertzain/ertzaintza», «udaltzain/udaltzaingo», «miñoi», «mikelete», ..

Guk «sorturiko» hitz horiek badute nolabaiteko babesa (aldeko gutiago izanagatik, aldezleak adierazgarriak eta garrantzitsuak dira), baina, hala ere, badut kezka pizar bat zer gertatuko den haiekin etorkizunean.

Gure «kaskogorriak», zain, euskarazko izena bedeinkatuko ote dieten, eta guk, berriz, ez dakit ez ote dugun berriz ere manifestazioan atera beharko, joan den larunbatean bezalaxe: «Hemen gaude… foruzainen alde!».

Jakinaren gainean egon zaitezten eta behar diren ondorioak izan ditzan.

P.D. Aipatu ditudan eragileez gainera, joan den urteko urrian prentsan irakurri genuen berri bat ere akuilu izan dut gaurko hau idazteko