Kategoria: Irantzu Epelde

Irantzu Epelde Zendoia

[1] Amasa-n sega-apostu bat jokatu zan. Segalariak, bata liberala ta bestea karlista omen ziran.

Ta juzkalariak (“terzeruak”), geyago ebaki zuana beretakoa, liberala, etzalako, tranpa eginda besteari eman zion jokua.

Ortatik ixkanbilla latza sortu zan, ta apostulari oyetako bati andregayak despeira eman zion.

Orduan gure aitarengana etorri zan, andregayak nola utzi zuan eta Ameriketara zijoala bertsoetan jartzeko esanaz. Bai jarri ere gure aitak.

Bertsoetan auxe jarri-azi zion aitari:

“jakin naiko det nola zeraden
etortzen banaiz bizirik”.

Ta esan bezela, etorri omen zan atzera, bañan ordurako neska ezkondua zan, da ezkontza txarra egiña omen zan gañera.

Nik ez nuan mutil ori ezagutu.

__________

BERTSOAK

Bildurrik gabe esango det nik
egin nuben pekatua,
Santio-mendin sega-apostu bat
ortxen dago jokatua,
guk belar geyo ebaki eta
bestiai eman jokua,
egun ura zan, bai, neretzako
oso deskalabratua.

Bildurrik gabe nik esango det
pasatu zaigun guziya,
lagun artian koleratuta
nintzan izketan asiya,
uste det bada esan nuela
gauz bat ondo mereziya,
egun orretan izan genduben
erremateko auziya.

Andik urrengo nere pausuak
ziran andregayagana,
atia jo det, aita leyora,
gero alaba eta ama:
“Zu al zerade asarretuta
bullan ibilli zerana?
oyekin orla biar badezu
ez arrimatu nigana”.

Errespuesta nik eman niyon:
“Aizazu, dama gaztia,
ez nuan uste modu orretan
desanparatzen astia,
zurekin nere oraindañoko
itzak onela eztia,
borondatia kunpli dedilla
merezi badet uztia”.

Puntara fiña ez da izaten
erroparen ilbanua,
kulparik gabe utzi bearrak
ematen zidan damua,
ezaguturik borondatia
etzendukala sauna,
zure despeirak irazekita
Amerikara banua.

Barku batian enbarkatu naiz
parientiak utzirik,
beti orrela ibilli gabe
alkar ezin ikusirik,
gure Jainkoak irixten badu
nigana alako grazirik,
jakin naiko det nola zeraden
etortzen banaiz bizirik.

Adios nere aita ta ama,
zuek zerate aurrena,
senide edo parientiak,
andregayari urrena,
konsuelorik bate ez daukat,
triste da nere barren,
zuek utzi ta juan biarrak
neri ematen dit pena.

[1] Pello errotak jarritako bertsoak bere alabaren argibideakin (Argibideak: Mikela Elicegui. Bilduma: Antonio Zavala). 1963. Auspoa liburutegia, 33. (35-38. orr.).

Irantzu Epelde Zendoia

Auzoko bat etorri zitzaidan lehengoan, gonbidapen batekin: euskara elkarte bat sortzeko asmotan dabiltzala Hondarribian, eta ahal bezainbat zabaldu nahi dutela mezua: hiru ostiral arratsaldetan elkartu, eta eztabaida sortu nahiko lukete, ekimena hemendik lasterrera abian jartzeko asmoz. Topagunea-k parte hartuko omen du bilkuretan, dinamizatzaile lanetan, beste herri batzuetako esperientziak-eta ekarriz.

Ostiral arratsalde horietako saioen berri zabaltzeko, afixa bat egin dute, eta Facebooken bitartez ere hasi dira deia egiten.

«Hondarribian euskara gutxixko entzuten dela iruditzen zaizu?

Euskara eta hondarbitar [sic] hizkera gehiago entzutea gustatuko litzaizuke?

Horren guztiaren inguruko iritzia edo kezka baduzu: Ongi etorri!»

Gaurko sarrerarako hizpidea kartelak berak emango digu, edo hartan azaltzen den adibide sortak, “hondarbitar hizkeraren” perla sortak.

Erdi parean, ezkerretara, buruz behera-bezala dagoen harea ordulari bat ikus dezakezue, dariola, bertako hiztegikotzat jotzen diren aldaera eta esamolde batzuk isurtzen dituela: kapen egin ‘(uretan) murgildu, pulunpatu’, kaxota ‘etxola’, blagan ‘berriketan, ele-meleka’, itxeki ‘eutsi, heldu’, atzaman ‘harrapatu’, bakotxa eta abar. Gehienak ez dira Hondarribian bakarrik erabiltzen, baina orain inporta duena da afixa egiteko bilduman ibili direnentzat hemen-hemengoak direla, eta nolabait bertako hizkeraren marka[1].

Hizkuntza gutxituen testuinguruan, ez da batere arraroa hiztun batzuek –ez denek– identitatea nabarmentzeko hautu jakin batzuen alde egitea. Esan nahi dut –ez kondenatuz, baieztapen hutsa da– badirela goikoak bezalako hitzak nahitara maizago erabiltzen dituzten hondarribiarrak, hondarbitar hizkera areagotuz, jakitun direlako horietako asko galbidean direla, batetik, eta nolabait norberaren identitatea (hondarribiar petoa) markatzeko bide ematen dutelako, bestetik.

Gogoan dut nola, adibidez, Iparraldeko hiztun batzuek areagotu egiten duten hasperenaren ebakera, bereziki solaskidea Hegoaldekoa dutenean, edo bokal sudurkarien ahoskera. Hots, Hegoaldeko fonologian ez dauden ebakerak, betiere. Estilo jakin baten aldeko hautuak zeresan handia du identitatea markatze kontu honetan. Guztiz gomendagarria, honen harira (eskerrik asko, Agur), Peter Auer-en lan hau: Style and Social Identities. Alternative Approaches to Linguistic Heterogeneity (Mouton de Gruyter, 2007). Aipatzen ari naizen hau bezalako hainbat kasu biltzen ditu.

Gertatzen al da zuen herrian honelakorik? Eskertuko nizueke informazioa.

[1] Hiztegiari, jakina, ezaugarri fonologiko batzuen zerrenda gehitu beharko litzaioke, eta era berean morfologiari eta joskerari dagozkion beste ezaugarri batzuk.

Irantzu Epelde Zendoia

Zenbatzaile banaketarien inguruko aipamen hau dator Hualde eta Ortiz de Urbinaren gramatikan (2003: 134):

A distributive numeral is formed by adding the suffix –na to the cardinal numeral, sometimes with phonological adjustments; (…) Eastern varieties also have the unique item bedera ‘one apiece’: liburu bedera ‘one book apiece’.

Bedera banaketariaren inguruko xehetasun gehiagoren bila, galdetegi bidezko inkesta batera jo dut. Inkesta Lapurdin, Zuberoan eta Nafarroa Beherean egin da, lehen/ama hizkuntza euskara duten elebidunekin. Bildu diren 240 lekukotasunen artean 4 hiztunek bakarrik erabili dute bedera, eta azkenak, gazteenak, bigarren erantzun moduan. Horrez gain, pentsatzen dut kasualitatea dela, baina datu bat ere badenez, hortxe nola diren kontuak: 22 eta 83 urte bitartekoak dira lau hiztun horiek, eta denak emakumeak. Ez dira hiztun asko, lau, eta segurua da gehiagok ere erabiliko dutela bedera eguneroko jardun normalean –eta beraz, hizketa naturalean–, duda gutxi dugunez. Zeren gure hau ez zen hizketa naturala, frantses-euskara galdetegi batean oinarritutakoa zen, honek dakarren ondorio (txar) parrastarekin. Halere, erantzunak joera batzuen erakusle badirela iruditzen zait, adibideen bitartez suma daitekeenez:

Galdera: (Xabier eta Eneko kontent dira). J’ai leur ai donné chacun un livre.

Erantzunak: (bedera dutenak bakarrik)

Izturitzeko andre bat (83 urte):

Xabier eta Eneko kontent dira. Eman diotet bedera liburu.

Santa-Graziko andre bat (65 urte):

Xabier eta Eneko kuntent tützü. Eman diet bakhotxai librü bede(r)a.

Armendaritzeko andre bat (62 urte):

Xabier eta Eneko kontent dira, bedera liburu eman deet.

Lakarriko neska gazte bat (22 urte):

Lehen erantzuna:

Xabier eta Eneko kuntent tützü. Eman diet bakhotxai librü bat.

Bigarren erantzuna:

Xabier eta Eneko kuntent tützü. Eman diet libri bede(r)a.

Bedera izenaren eskuinean nahiz ezkerrean agertzen da adibideetan, eta hiztun berak ere erabil ditzake posizio biak. Santagraztarraren erantzunean, gainera, bakhotxa eta bedera, biak azaltzen dira, banaketari adiera emateko azken hau nahikoa izango ez balitz bezala.

Beste adibide askotan horixe bera gertatu zaigu -na eta bakotxa-rekin: Bakotxak bina sagar jan dituzte bezalako adibideak uste baino maizago azaltzen dira lekuko arrunten euskara mintzatuan, eta berdin gure galdetegiaren erantzunetan ere, –na atzizkiari banaketari funtzioa ezabatuz-edo joango balitzaio bezala, eta esanahi osoa emateko aldamenean bakotxa/bakoitza indargarriaren akuilua beharko balu bezala.

–Na-dun formak oso bakan azaltzen dira adin batetik behera, eta azaltzen direnean aldakortasun sintaktiko handia dakarte; numero komunztadurari dagokionez behintzat bai. Bakotxa/bakoitza ere ez dabil oso aparte: bakotxak bi sagar jan du / ditu / dute / (di)tuzte eta are gehiago, haizemaile gisa hedatuz hegoak…

Irantzu Epelde Zendoia

Hemengo (Irun-Hondarribiko) euskalkiaren ‘osasunaz’ galdetu zidan lehengoan kazetari gazte batek. Irunero aldizkarian egiten du lana, eta ezagun zuen gaia interesatzen zaiona. Mmm… Ea urtebete barru-edo orain baino ideia garbiagoa izateko gai garen hemengo euskalkiaren nondik norakoaz. Bien bitartean, asmoez bakarrik daukat zerbait esatea.

Gauza ezaguna da hizkuntzak, gizarte ekoizpenak diren aldetik, beti aldatuz doazela eta horien ezaugarrietako bat dela denboran etengabe aldaketak izatea, nahiz aldaketa horiek maiz ez diren hiztunen borondatez gertatzen.

Azken urteetan interes berezia piztu da azken hamarkadetako aldaketa soziologiko eta soziolinguistiko nabarmenek hizkuntzaren egituran ekar ditzaketen berrikuntzak bildu eta aztertzeko. Aldaketa soziolinguistiko horien bilakaera kontuan hartzea erabakigarria da hizkuntzaren barruko dinamikak ulertzeko.

Euskararen kasuan, euskalki tradizionalak eta euskara estandarra landu izan dira azken hamarkadetan, baina euskararen errealitate soziolinguistikoa izugarri aldatu da azken hogeita hamar urteetan, ez bakarrik tokien arabera hiztunen kopuruetan gertatu diren gorabeherengatik, baita bestalde euskara gorde dutenen artean ere euskararen transmisioa ez delako orain arteko baldintzetan egin. Mendeetan zehar iraun duen bizimodua goitik behera aldatu da, 1960tik hona gehienbat. Gaur egungo komunikabide eta garraiobideei esker, erraz eta maiz joan gaitezke edozein tokitara, eta, hedabideei esker, geure etxetik irten gabe entzun dezakegu edozein alderditako euskara. Dudarik gabe, euskara batzea eta berdintzea ekarri du aldakuntza giro honek.

Berdintze hori zenbateraino gertatu den, Euskal Herri osoan ikusi beharko litzateke, eta interes berezia luke belaunaldi guztiak kontuan hartuz egiteak, baina abiatu besterik ez gara egin alor honetan. Oraintxe, Irungo Udaleko Euskara Sailarekin lankidetzan, Hondarribiko eta Irungo gazteekin lan egin ahal izango dugu, eta, hiztun horiengandik jasoko ditugun datuei esker, gure garaiko hiztun talde gazte honen gramatika-ezagutzaren eta lexikoaren parte bat bilduko da, gerora, denboran aldaketak nola doazen ikusi ahal izateko.

Egitasmo hau ahotsezko datuetan oinarrituko da erabat. Bakarkako elkarrizketen bitartez, helburua da lehen eskuko datuak bildu ahal izatea. Gaur egungo hiztunen gramatiketan ager daitezkeen fenomenoen berri izateko, soziolinguistikoki ezaugarri desberdinak dituzten hiztun motak hartu behar dira kontuan. Desberdintasun horretako eragile nagusiak hiru dira: adina, bizitokiaren ingurumena (euskararen gizarte presentzia, hiri txikiagoetan eta baserrialdean handiago izanez), eta euskarak eskolatzean izan duen tokia (hiztuna murgiltze sisteman –D ereduan– ibilitakoa den edo ez).

Adin tarteari dagokionez, 30-40 urte arteko hiztunak hartzearen aldeko hautua egin da, besteren artean ondoko arrazoiengatik: i) interes berezikoa iruditzen zaigulako eskolatze osoa murgiltze sisteman egin dutenen hizkera D ereduan ibili ez direnekin konparatu ahal izatea; ii) D ereduan eskolatu ziren gazte horiek euskara batuan jaso zutelako eskolatzearen parte handi bat (ez Haur Hezkuntzan, baina bai Lehen eta Bigarren Hezkuntzan).

Bada aintzat hartu beharreko beste kontu bat ere: ikastolak, ikastetxeek, hedabideek eta bestelako mugimenduek euskara batua ekarri dute euskaltegi, eskola eta hedabideetara. Gaurko hiztun euskaldunek, bakoitzak izan duen ibilbidearen arabera, hartu-eman gehiago edo gutxiago izan dute euskara estandarrarekin, eta kontaktu horren bizitasunak zuzeneko lotura du euskalkia gehiago, gutxiago, estandarrarekin nahasiago edo batere ez erabiltzearekin. Egitasmo hau hizkuntzaren erabilera mota horiek denak kontuan hartuz gauzatu nahi da, eta egungo hiztun gazte horiek euskara baliatzean dituzten egitura gramatikalen eta hiztegiaren bilduma bat eskaini nahi da. Bailarako ahozko hizkuntza bizia entzuteko aukera ere eskainiko da lanaren bitartez, baina oraingo honetan eta lehendabiziko aldiz gure eskualdean, belaunaldi gazteago bati ahotsa emanez.

Ea datorren urtean Irunero-ko kazetariak galdetu zigunari erantzunen bat emateko moduan gauden…

Irantzu Epelde Zendoia

Hitzez hitzezko itzulpenen bat berezkoa eta nahitaezko osagaia du gutartean kalko esaten diogunak (loan translation edo calque, hizkuntzalaritzako literaturan). Hitz elkarketan adibide ezaguna eta sarritan aipatua da, Europako hainbat hizkuntzatan emankorra delako, skyscraper (gratteciel frantsesez, wolkenkratzer alemanez, rascacielos gaztelaniaz, etxe-orratza-rekin batera zeru-urratzaile, euskaraz[1]).

Delako itzulpena izan daiteke, goian bezala, item lexikoa osorik hartzen duena, edo haren parte bat bakarrik harrapatzen duena, aditz «arinen»[2] kasuan han-hemen gertatzen den bezala. Hurbileko adibide bat jartzeko: Lapurdin, adin bateko euskaldunek maiz antzean erabiltzen dute appel egin ‘deitu’ aditza, kideko appel-atu arruntaren ondoan.

Izen/aditz soilen mugak erraz gainditzen ditu, ordea, gertakari honek, eta esamoldeetan oso ohikoak bihurtu zaizkigu dagoeneko. Ikusi besterik ez, adibidez, “gogoan/memorian iltzatua geratu” esamoldeak zenbateko hedadura hartu duen azken urteetan:

«Preso ororen lehen betebeharra ihes egitea da», idatzi zuen Charierrek obra horretan. Irakurritakoan, memorian iltzatua geratu zitzaion esaldi hura Martinezi, ume bat besterik ez zen arren. (Berria, 2013/01/24[3])

Iparraldeko adibide bat jartzeko, euskarazko ezezko perpausetan erabiltzen den gehiago-k Ameriketako espainierazko para atrás ekartzen du gogora:

Maintenant une telle chose ne peut plus arriver.

Holako gauzarik ez da berritz arribatzen ahal (+80 urteko hiztunak) vs Orain holako zerbait ez da gehiago gertatzen ahal (-30 urteko hiztun gazteak)

Papi, tú me prestas esa pluma y yo te la doy para atrás; please, please, préstamela y yo te la doy para atrás. (Otheguy 1993: 22)[4]

Lexikoaren maila gainditu eta gramatika egituretan barrena sartzen direnean hitzez hitzezko itzulpen hauek, ilundu egin daiteke solasa, non eta entzuleak ez dakizkien ondo jokoan diren bi hizkuntzak. Adibide garbi bat jartzeko, hemen harridura perpaus ilun bat, neuk jasotakoa: Ze erraten al duzu zozokeri bezala! (Sara, -30 urteko gizon gaztea). Gardena ez da, behintzat, qu’est ce que vous pouvez dire comme bêtises! ondo gogoan ez baldin baduzu (‘nolako txorakeriak esaten dituzun!’).

Loan translation delakoa, berez, batera dute edozein herrialdetako erkidego elebidunek, han eta hemen, hizkuntzaren maila guztietan, adin guztietako hiztunetan. Gertatzen dena da, gure kasuan, bi hizkuntza pare ditugula jokoan, eta horregatik izan daitezkeela ilunak, edo arraroak beharbada, Juan Luis Zabalaren Noiz esaten nizun? sarrera emankorrean bildu diren ale interesgarriak Iparraldeko hiztunentzat, edo goragoko harridura perpausa bezalakoak eta beste asko, guretzat.

_____________________________________________

[1] Zehazki hiztegia, rascacielos sarrera.
[2] http://en.wikipedia.org/wiki/Light_verb
[3]http://www.berria.eus/paperekoa/1587/032/002/2013-01-24/presoen_ihesaldi_eta_ihes_egiteko_saioez_liburu_bat_idatziko_du_josu_martinezek.htm
[4] Otheguy, Ricardo. 1993. A reconsideration of the notion of loan translation in the analysis of U.S. Spanish. In A. Roca and J.M. Lipski (eds.), Spanish in the United States : linguistic contact and diversity, 21-45. Orr. Berlin & New York : Mouton de Gruyter.

Irantzu Epelde Zendoia

Montmartreko bohemio biziera azaltzen duen kanta, nere itzulpen librean.

 

[youtube https://www.youtube.com/watch?v=srycXxPWb6I&w=420&h=315]

 

Je vous parle d’un temps Garai hartako kontuak
que les moins de vingt ans hogei urtetik beherakoek
ne peuvent pas connaître, ezin ezagutu,
Montmartre en ce temps-là Montmartren garai hartan
accrochait ses lilas lilak zintzilik han-hemen
jusque sous nos fenêtres. gure leiho azpietaraino dilindan.

Et si l’humble garni Eta gure estudio moduko gela arlote hartan
qui nous servait de nid gure habian
ne payait pas de mine gela itxura-txar hartan
c’est là qu’ont s’est connu hantxe ezagutu genuen elkar
moi qui criait famine ni, goseak amorratzen
et toi qui posais nue. eta zu, biluzik paraturik.

La bohème, la bohème La bohème, la bohème
ça voulait dire “on est heureux”. horrek esan nahi zuen zoriontsu ginela.
La bohème, la bohème La bohème, la bohème
Nous ne mangions qu’un jour sur deux. Bi egunetik behin bakarrik jaten genuen.

Dans les cafés voisins Inguruko kafetegietan
nous étions quelques-uns gutarteko zenbaitek
qui attendions la gloire ospea genuen amets
et bien que miséreux eta guztiz behartsu baginen ere
avec le ventre creux urdaila huts-hutsik bagenuen ere
nous ne cessions d’y croire. beti uste izan genuen noizbait etorriko zitzaigula ospe hori.

Et quand quelque bistrot Eta tabernaren batek
contre un bon repas chaud jateko beroren baten truke
nous prenait une toile, margolanen bat edo beste hartzen zigunean,
nous récitions de vers bertsoak errezitatzen genituen
groupés autour du poêle,  berogailuaren inguruan piloan,
en oubliant l’hiver. negua ahaztu ere egiten genuela.

La bohème, la bohème La bohème, la bohème
ça voulait dire “tu es jolie”. horrek esan nahi zuen ederra zinela.
La bohème, la bohème La bohème, la bohème
et nous avions tous du génie eta talentua genuen denok.

Souvent il m’arrivait Askotan gertatzen zitzaidan
devant mon chevalet pintatzeko astoaren aurrean
de passer des nuits blanches, burua hutsik pasatzea gauak,
retouchant le dessin marrazkiari ukituak egiten
de la ligne d’un sein, oraintxe bular baten soslaian,
du galbe, d’une hanche. oraintxe aldaka baten inguruan.

Et ce n’est qu’au matin Eta hurrengo goiza arte ez ginen jarri ere egiten
qu’on s’asseyait enfin azkenean, biharamunean, kafesne krematsu baten aurrean
devant un café-crème neka-neka jartzen ginen arte
épuisés mais ravis leher eginak, baina zoriontsu
fallait-il que l’on s’aime elkar maitatu beharra genuen
et qu’on aime la vie. eta bizia maitatu beharra.

La bohème, la bohème La bohème, la bohème
ça voulait dire “on a vingt ans”. horrek esan nahi zuen hogei urte genituela.
La bohème, la bohème La bohème, la bohème
Et nous vivions de l’air du temps. hutsaren hurrengoarekin bizi ginen.

Quand au hassard des jours Denboraren buruan
je m’en vais faire un tour orduko helbide zaharrera
à mon ancienne adresse itzuli bat egitera joan,
je ne reconnais plus eta ez ditut ezagutu ere egin
ni les murs, ni les rues qui ont vu ma jeunesse. nere gaztaroa joaten ikusi zuten murruak, kaleak.

En haut d’un escalier Eskailera baten goienean
je cherche l’atelier orduko lantegiaren bila nabil
dont plus rien ne subsiste. orain ez da hartatik deus gelditzen.
Dans son nouveau décor, Itxura-berrituta,
Montmartre semble triste triste ageri da Montmartre
et les lilas sont morts. eta alferrik galdu dira lilak.

La bohème, la bohème La bohème, la bohème
on était jeunes, on était fous. gazteak ginen, zoratuta geunden
La bohème, la bohème La bohème, la bohème
ça ne veut plus rien dire de tout horrek ez du ezertxo ere esan nahi orain.

 

***

Gaztelaniazko itzulpen bat, sarean:
LA BOHÈME CON SU LETRA TRADUCIDA AL CASTELLANO

Irantzu Epelde Zendoia

Nolaerran frantses-euskara hiztegi elektronikoan (www.nolaerran.org) euskara batua aurkituko du erabiltzaileak, Ipar Euskal Herriko hizkuntza ingurumenari egokitutako batua. Adibide hau accident sarreratik hartuko dugu:

L’an dernier, 86 personnes ont perdu la vie dans des accidents survenus sur les routes.

Joan den urtean, 86 jendek galdu dute bizia bideetan gertatu ezbeharretan.

Guztiz hedatua dago, gaur egun, goiko perpauseko “galdu zuten bizia”-ren ordez laguntzailean orainaldiko adizkia erabiltzea, eta hiztegiko adibide multzo handia horren lekuko ona da. Gertatu zait egun hauetan, Donibane Lohizuneko gizon bati neuk egindako grabaketak transkribatzerakoan, ikustea informatzaile honek iraganaldia orainaldiaren bitartez adierazten duela, ia salbuespenik gabe, eta kasu honetan ezinbestean, iraganaldiko formarik ez duelako, edo oso gutxi. Zeren gauza bat da forma jakitea eta ez erabiltzea, eta beste bat ez edukitzea delako aldaera hori, izan adizkia, edo beste edozer. Izan daiteke hizkuntzaren jabekuntza erabat bukatu baino lehen erdaldundu zelako, edo umetan euskara ongi ikasi arren heldutan guztiz arroztu zitzaiolako. Kontua da iraganaldia ez duela ia inoiz erabiltzen, eta iraganeko aditz paradigmak osatzeko zailtasun handi-handiak dituela. Zer esanik ez baldintza formak, irrealisekoak eta bestelakoak azaltzeko.

Jean-Pierraren kasua beste euskaldun askorena ere bada: jabekuntza ez bazen guztiz osatu, edo biziaren itzuliengatik erdarazko mundu batean murgildu bazen urteetarako, gero, behin euskara berreskuratzeko erabakia hartutakoan, ezin ba gaitasun osoz jokatu, ez aditz paradigmak eta ez beste hainbat kontu. Jean-Pierra emakume frantses batekin ezkondu zen, eta seme-alabei ez zien euskararik erakutsi. Hori arraroa da Hegoaldean, baina nahikoa arrunta, tamalez, Iparraldean. Ama Landesetakoa zuen eta aita donibandarra, Akotzekoa. Aitarekin beti euskaraz egiten zuten anai-arrebek etxean, eta aitaren aldeko familiakoekin ere noiznahi euskaraz. Ezkondu eta seme-alabak etorri zirenean, kontatzen du, batere igarri gabe, eskola garairako ahanzten hasia zitzaion etxeko euskara erabat galtzen-bezala sumatzen zuela, eta konturatu omen zen bere etxekoekin elkartzen zenean gero eta nekezago egiten zuela. Orduan hartu omen zuen erabakia: abesbatzako lagunekin eta lankide euskaldunekin euskaraz bakarrik egingo zuen aurrerantzean. Bere esanetan, halamoduzko euskara batean, baina euskara hutsean. Handik bi urtetara ezagutu nuen nik, eta hizkuntza herdoiltzearen ondorioak bere gordinean ikusteko paregabeko aukera eman zidan, jakin gabe, Jean-Pierrak, euskaraz alfabetatzeko inoiz klaserik hartu ez duen lekuko donibandar atseginak.

Hitz bakarrean laburbildu beharko banu zer aurkitu nuen haren hizkeran, hori murriztea izango litzateke, Andersen-ek[1] azaltzen duen erakoa: “(…) subordinate language distinctions not matched in the dominant language will be vulnerable to elimination”, dio (1982: 92). Gaurko frantses mintzatuan ia galdu da orainaldiaren eta iraganaldiaren arteko bereizketa; ondorioz, Iparraldeko hizkerek aukera handiak zituzten murriztapen horretara heltzeko.

El Salvadorko Errepublikan, batez ere mendebalean, espainolarekin diglosi egoeran eta jarraian galzorian egon zen pipil hizkuntzan aspaldi murriztu ziren, adibidez, bokal luzeak, eta bokalak bezala beste hainbat oposizio. Denak, hizkuntza nagusian falta zirenak. Hizkuntza gutxituen moldaerek antzeko jokaerak erakusten dituzte hor zehar, eta murriztea ezaugarri komunetako bat da, han eta hemen. Besterik ere bada murrizteaz gain, baina utz ditzagun gainerakoak hurrengo baterako.

[1] Andersen, Roger W. 1982. Determining the linguistic attributes of language attrition. In R. D. Lambert and B. Freed (arg.), The Loss of Language Skills. Rowley, MA: Newbury House, 83-118.

Irantzu Epelde Zendoia

Khyber Pakhtunkhwa eskualdean, Pakistanen, Afganistango muga inguruan, paxtueraren hiztunak diglosia egoeran bizi dira, sustrai sakonak dituen diglosia egoera batean. Hizkuntza ofiziala ingelesa da, urduarekin batera, eta eremu formaletan erabateko nagusitasunarekin erabiltzen da: irakaskuntzan, administrazioan, lan munduan, eta, orokorrean, hizkuntza idatzian. Erakargarritasun handieneko hizkuntza ere bada ingelesa Pakistanen, lan onak lortzeko eta goiko estatus batera iristeko nahitaezkoa, pakistandarrentzat, ingelesa behar bezala jakitea eta mintzatzea.

Ordea, hiztun erkidegoaren ahozko hizkuntza normala paxtuera da: 30 milioitik gora dira, gaur egun, paxtueradunak Pakistanen. Bertako hiztunek horixe erabiltzen dute plazan, azokan, parkean, familian, lagunartean, bulegoko lankideen artean eta bestelako egoera informaletan.

Hemen bezala, beste hizkuntza batzuetako (han, ingeleseko) maileguak esku-beteka hartzeko aro berrian murgilduta bizi dira pakistandar elebidunak, eta hain zuzen Khyber Pakhtunkhwa eskualdeko ikerle gazte batek bere erkidegoan —paxtueradunen artean— ahozko solasaldi naturaletan maileguak nola tratatzen dituzten aztertu berri du[1]. Zehatzago esateko, izenak eta aditzak fonologikoki eta morfologikoki nola egokitzen eta integratzen dituzten. Bere informatzaile batzuen iritziak ere jasotzen ditu lan horretan:

I am very proud of being a Pakhtun. I am conscious of my nationality. I am pretty concerned about my own language Pashto. I love to use Pashto while speaking to any Pakhtun, but as an educated person I don’t mind to use English when it is necessary. (Khan, 2011: 122)

Ikertzaileak nahita galdetzen zien berriemaileei zergatik erabiltzen dituzten ingelesezko hitzak paxtueraz ari direnean. Erantzunak, honelakoak:

I use English while talking to other Pashto speakers for the better interpretation of my feelings and thoughts. I feel easy and comfortable in conversation by mixing two languages. (Khan, 2011: 122)

Paxtuerak euskarak baino gizarte presentzia askoz ere zabalagoa badu ere —adibidez, Iparraldea hartzen badugu kontuan—, halere, Iparraldeko gaurko euskaldun askoren hizkuntza jarrerak bat datoz Khan-ek bere lanean jasotzen dituenekin, eta, hizkuntza kontuetan sartuta, baita maileguak hartzeko garaian erabiltzen dituzten estrategiak ere. Adibidez, aditzei begiratzen badiegu, edadeko euskaldunek erraz integratu izan dituzte frantsesezko aditzak euskarazko solasaldietan, -(a/i)tu atzizkiaren bidez. Frantsesezko partea (aditz erroa) frantses ortografiaren arabera dator gure adibide hauetan: [choqu-atu] (fr. choquer), [exprim-atu] (fr. exprimer), [anonç-atu] (fr. anoncer), [tent-atu] (fr. tenter), [insist-atu] (fr. insister), [nomm-atu] (fr. nommer), [tutoy-atu] (fr. tutoyer), [débloqu-atu] (fr. débloquer), [embêt-atu] (fr. embêter), [contourn-atu] (fr. contourner), [transmett-atu] (fr. transmettre), [dissip-atu] (fr. dissiper), [distribui-atu] (fr. distribuer), [correspond-atu] (fr. correspondre), [modernis-atu] (fr. moderniser), [install-atu] (fr. installer), [accept-atu] (fr. accepter)…

Batzuetan aditz erroa ez da erabat frantses ahoskeraren arabera ahoskatzen; beste batzuetan, berriz, oso-osorik, eta beste batzuetan, erdizka. Frantsesaren eta euskararen fonologia sistemak gaztelania-euskararenak baino urrunago daude, hotsen arteko distantzia fonologikoagatik, baina halere erraztasun handia erakusten dute frantsesezko aditzak (izenak ere berdin) mailegatzerakoan. Gertatzen dena da horiek eta horiek bezalakoak ez direla hiztegietan agertzen. OEH-n datozenak mailegu zaharrak dira: biratu ‘itzuli’, errepartitu ‘banatu’, turnatu ‘(dirua) itzuli’, lantzatu ‘abian jarri’, erreglatu ‘(tresna bat) erabili’, kontserbatu ‘gorde, mantendu’, partaiatu ‘partekatu’ eta abar. Baina horietako adibide bakoitzak ere noizbait egin du bere bidea, euskal(dunen) hiztegian sartu arte…

[1] Khan, Arshad Ali. 2011. Azad Jamu & Kashmir-eko Unibertsitateko (Pakistan) tesi argitaragabea.

Irantzu Epelde Zendoia

Uretan geldirik dagoen harriari nahiz beste edozeri egiten zaio goroldioa. Uretan denbora handian erabili gabe geldirik egon den txalupari ere goroldioa egiten zaio. Uraren azpian egonik, marea jaisten denean bakarrik agertzen diren harriak ere goroldioz jantzita azaltzen dira. Horrelako harri baten gainean hanka jarriz gero irrist egitea segurua izaten da. Ondarruberbetan webgunean lekukotasun politak irakurri ditugu berriki:

Mari beian euala atxetatik Ondarruko plaittik Saturranea aringaingan juten giñanin bagenkixen oaldixe eukan arrixan gañin ezin gendule ainkaik ipiñi. Sikotan dan arrixai, mille urtin geldik eon arren sekule ezgako oaldirik eingo. Oaldixe etteko, umedaziñoi ero bustixe birde.

Marea behean zegoenean Ondarroako hondartzatik Saturraranera harkaitzez harkaitz korrika joaten ginenean, bagenekien goroldioa zuen harriaren gainean ezin genuela hankarik jarri. Lehorrean dagoen harriari, mila urtean geldirik egon arren, ez zaio inoiz goroldiorik lotuko. Goroldioa sortzeko, hezetasuna edo bustia behar da.

Euskarazko botanika liburu batean (1888ko jatorrizkoaren faksimile edizioan), goroldio hitzaren etimologia berezi hau topatu dut; ea zer zaizuen:

Cast. musgo en general; fran. mousse; vas. goroldioa, D. T.: en esta comarca [Bertizen] goroldiya, de goraldiya cambiando la a en o y significa levantamiento o acción de levantar, aludiendo al fenómeno que se nota en su esporangio o cápsula que contiene sus esporos o semillas. Esta caja está encerrada dentro de otra membranosa y creciendo a la maduréz, el pedícelo del esporangio o cápsula interior parte horizontalmente y por medio a la membranosa exterior, elevando consigo a la facción superior, que despues sirve de capucha al esporangio. Fenómeno es este, que en nuestros días es ignorado de la mayoría de las gentes, pero que parece fue observado por los que pusieron a las plantas de este grupo nombre tan propio y característico y cuya observación indica una civilización avanzada y estudios muy delicados.

Lakoizketako erua deitzen omen zioten botanika liburu horren egileari: Jose Maria de Lakoizketa apeza (1831-1889). Beti belar xaharren eta era guztietako harrien bila ibiltzen omen zelako… Ordea, euskal lexikografiari ezin utzizko ekarpena egin zion bere Diccionario de los nombres euskaros de las plantas hiztegiarekin. Interneten eskura dago orain.

Irantzu Epelde Zendoia

Oso erraz irakurtzeko modukoa egiten ari zait, ongi idatzia egoteaz gain gaia gustukoa dugulako, Garbiñe Bereziartuak orain dela gutxi aurkeztu duen ikerlana: Ingurune euskalduneko gazteak eta hizkuntza idatzia, eskolan eta eskolatik kanpo. Esan dezagun, lehen-lehenik, inguru euskaldun hori egilearen jaioterria dela, Azpeitia, eta gazteen jardunetan oinarritu duela, osoki, bere lana. Gaurko sarrerarako hizpidea izenburuko eskolatik kanpoko horrek emango digu, hain zuzen; zehatzago, ikasle gazte horiek sare sozialetan-eta erabiltzen duten hizkerak. Hobeto esanda, hizkeraren ezaugarri batek.

Hemen tesian transkribatuta datorren elkarrizketa pasarte bat[1]:

____

15. elkarrizketa zatia

1- Eneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee (:

bizi al alaiz?

2- ke pasaaaaaaaaa

ba bai emenxeeeee jaja

zmz

1- bienn bienn alaa berdU (:

ba ondo taa zuu?

2- baitare earki emenxe jajaj

poztn naiz

1- pOzztee naaaizz nire zuu ondo eotieez (:

2- jaja

1- aazpaldiyen hitzein gaabee eeee! hitzein genun azkena oindala 5 iyebetee inguru izengoozan… santo tomasetan!

____

Gazte horiek esparru informalean erabiltzen dituzten hizkuntza ezaugarri nagusiak, egilearen corpus hedatuan ageri denez, hauexek dira: euskalkia erabiltzea, laburdurak erabiltzea, eta, askotan, ahozkora hurreratzeko bestelako bide edo estrategia batzuetara jotzea: letrak eta puntuazio ikurrak errepikatzea, hizki larriak erabiltzea (oihu egiten dutela simulatzeko), eta abar.

Ez dakit ahozkora gerturatzeko ahalegin horregatik izango ote den, edo bestela bi letraren ordez bakarrarekin (ll > y), motxago, moldatu nahi izateagatik, baina begira eman dit azken aldera azaltzen den 5 iyebetee horrek. Ohituta naukate iyabeteetara Txingudialdeko gazteek, ez pentsa, baina Urola ez da Txingudi, eta beharbada, barren-barrenean, ez nuen espero —aitortu behar dut— azpeitiarren mezu-trukeetan miyesker-eta topatzea, han eta hemen.

Teknikoki, fonetika-fonologiaren aldetik, ez ninduke honenbesteraino harritu behar kontu honek: artikulatorioki eta akustikoki oso antzekoak dira, nonbait, illebete eta iyebete aldaeren bokalarteko lehen kontsonanteak. Lehena izanik markatuena, artikulatorioki konplexuena, ulertzekoa da hizkuntzak bat galtzekotan horixe galtzea[2]. Nolabait esateko, fonetikoki onenak irauten duela. Gaztelaniaren historia hurbilean gertatu da hori, eta euskaraz ere ari da gertatzen, nahiz oraindik ez den sakon ikertu fenomenoaren hedadura zehatza. Nahi nuke jakin Azpeitialdean, eta oro har ingurune euskaldunetan, nola diren kontuak.

Millesker

[1] Bereziartua, G. 2013. Ingurune euskalduneko gazteak eta hizkuntza idatzia, eskolan eta eskolatik kanpo. EHUko doktore tesia., 278. or.

[2] Oñederra, L. Ahoskeraren jabekuntza (H1) vs ikaskuntza (H2) elebitasunaren esparruan. EHUren XXXII. Uda Ikastaroetan emandako hitzaldia. 2013ko uztailaren 29a.