Kategoria: Iñigo Aranbarri

Iñigo Aranbarri

Ikusteke neukan idatzita. Eta esan behar dut aurreneko aldiz entzun nuenean makurra neure belarria zela pentsatu nuela: «txikito, ez duk ondo aditu». Bai nahi. Entzun, irratiz hasi bainintzen entzuten astea joan eta astea etorri  harri eta makila uzten ninduen molde hura, izan «ikusteke dago nola bukatuko den partida Anoetan» zein «ikusteke dago zein izango den gaurko bileraren emaitza». Askotan, eta horrek zurtzen ninduen, euren lana jario zainduan egiten duten esatarien ahotan.

Ikusteke. Eta beti dago bat duela ondoan, gaztelerazko está por ver horren ordain. Alegia, etorkizuna begi puntan. Ikusteko ez esatearren beti. Kolore pixka bat emate aldera, zer arraio, aspergarria ere egiten da-eta beti-betiko erabilera etxekoa.

Bitxikeria, egosi nuen neure artean. Exotismoa gustatu eta erabiltzen hasi. Baina bide laburra du horrek, abixatuko diete, geldituko dute pitokeria. Bai zera.

Kontua da -teke okerra Pampako luma-landare horren gisara erraz hedatzen hasia dela eta ematen munduan fruitua. Eta hasieran irrati-esatarien molde berritzaile-nahi izan nahi zuenak, hartu dituela beste erredakzio batzuk, eta ikasgelak, eta irakasleenak, eta zer ez.

Orain ez da ikusteke soilik. Analogiak ondo funtzionatu izan du beti hizkuntzan, eta geroaldiaren bidean, egiteke ere ez zaigu gutxitan agertuko:

«PSOE asko egiteke». Halaxe eman zuen idatziz EITB.com-ek 2012ko abenduan ulertzen lanak dituen esaldia. Bideoa ikusten hasi eta ondo ulertzen da esatariarena: «Mucho PSOE por hacer». Politikan zeharo gustatu den moldea, nolanahi ere. Bila hasi, eta halaxe erabili izan baitu bai EAJk, bai EAk, bai Ezker Abertzaleak, bai Miserikordiko Madreak.

Eta egia bada ere kasu batzuetan egiteko dagoela diogunean egiteke dagoela ere adierazi nahi dugula, demagun automobil lantegian nahiz kopistegian:

— Zurea? Egiteko/Egiteke dago.

Gainontzean, ez zaigu erraz suertatuko alderantzizkoa, zerbait egiteke edo egin gabe esateko egiteko lasai erabili ahal izatea. Eta ezinezkoa egon aditza ez badu ondoan:

• Lo egiteko ezin da bizi

Gainerako aditzekin, zer esan. Agian asmatu dugula, Guadalcanaleko eraso hartan bezala, ostera ere gure mezuak deszifraezin bihurtzea munduko espioi guztien begi-belarrietara:

• Idatzia aprobatzeko ezin da ahozkoa egin

• Gosaltzeko joaten naiz lanera

• Lasai bizi daiteke hainbeste irabazteko

Iñigo Aranbarri

Kolorin-kolorau, hala esan zidan alabak lehengoan utzi zizkiola azazkalak lagunari. Ulertu nion, eta esango nuke ikusi ere ikusten nuela laguntxo hori, Erromako zubia atzamarretan, pozez oihu batean, begira zer egin didan Laidak. Hala esan zion biktimaren amak, kolorin-kolorauak utzi dizkiozu eta!, eta halaxe ikasi besteak. Orain dena utzi nahi du kolorin-kolorau, eta ez da erraza edozer monokromora ekartzea gurean.

Ez zen astebete pasako, ordea, eta koloreen eskolak huts. Afaltzen ari ginen, eta gelakide bat aitatu nion, nola ikusi nuen kalean amarekin eta txakur gorri batekin eta…

–Laika ez da gorria, marroia da.

Hasi gaituk, pentsatu nuen neure artean. Jai ederra zaukaagu, eta pedagogietarako aski indarrik gabe, berehala etsi nuen. Beharbada gure aititarekin akordatu nintzelako benaz akordatu gabe, 40ko hamarkadako halako beste afari batean alabak mahai bueltan zuzentzen, ez zela laranja esaten, naranja baizik, naranja aita, eta esan gabe pentsatuta, ezjakina zer da ba gure hau! Edo arrazoi sinpleagoren bat izan zen, jakizu, beharbada Laida bera ez, baina ni leher eginda nengoelako eta asto zurira igotzeko amorratzen nengoelako. Kontua da hurrengo baterako utzi nuela abelgorriena, gorringoarena eta Patziku Perurenaren eta Joseba Sarrionandiaren armamentu atomikoa, nola da, koloreen ibiliarena euskal usadioan (burutik pasatzea ere! ume bat da!).

2009ko Sanferminak. Zezenak gizona hil du entzierroan Telefonika pare horretan. Hildakoak X du izena, eta hiltzaileak Y. Albistea ETB1eko albistegian eman zuenak nola duen ez dio ardura, urteak daramatza ofizioan. Herdoilik gabe ateratzen zaio hizkuntza kamera aurrean, egoki mintzo ohi da. Eta hara:

— …Y izeneko zezen koloredun batek harrapatu duenean.

Nola ez dakidala gas teknikoren baten arima penitentea jabetu zen nitaz. Eta hala, hondamendi gunetik atzeranzko bidea egitea deliberatu nuen. Barkatu nion esplikerrari (esan dut, hiztun ona da, ez zukeen halakorik egundo idatziko), sartu nintzen erredakzioan (uda, oporrak, bekario-esklabuak, asmaezak), aurkitu nuen jatorria ustez (nola ez, erdarazko testua atzean: un toro colorado de nombre Y), eta pentsatu nuen albistea ulertzeko gaztelera dezente jakin beharra zegoela, ezin dela bestela euskaraz animalia bat koloreduna izan, ez bada alabak eta bere lagunek margotu dutelako azazkalak egitekoarekin, baina era berean gure umeak Laika txakurra marroia ikustea gorria beharrean ez dela gure begi-gaitza soilik, auzoan ere denboralea dela, antza, colorado hitzari batzuek gorri guztia kendu diotela kolorin-kolorauren bihotz eta muin izateko.

Ez dakit zer idatzi nion gas konpainiari txosten teknikoan, seguru asko colorado «koloredun» itzuli zuenak euskaraz itxuragabe, baina gazteleraz ere ez zekiela ondoegi. Baina tira, ohituta behar genukeela gure ditxozozko hizkuntza honetan, zertara datozen espantu hauek, sortzaileak huts, kontrolekoak kale, hizketan ari dena konturatu ez, eta ohartzerako halako pieza politak heltzea etxeetara, berriz ere hemen ditugun sanfermin sargoritsu eta zezen gorrizaleen gozagarri.

(Hikmet, Aresti, Salom eta beste piztia batzuk)

Iñigo Aranbarri

Beti izan dira, hizkuntzak hizkuntza, artazien bazka izan diren hitzak.

Itzulpen ezagun batekin aplikatu zitzaidan orain hurrena. Nazim Hikmeten Autobiografia poemarekin nenbilen. Aurrez ez dakit zenbat bider irakurria nuen, Arestiri, nori bada (Lau gartzela, Lur, 1971). Gazteleraz, berriz, Visor-eko edizio zahar baten berrinpresioa da apalategian dudana, 1970ean Soliman Salom-ek turkieratik itzulia. Bertan aurkituko duzu egun ere Hikmet gizonaz hainbesteko informazioa ematen duen poema hori, Berlin Ekialdean sinatua 1961ean (Otobiyografi jatorrizkoan, turkieraz).

Kontua da Hikmeten poema batzuen bildumatxoa prestatzen hasia nintzela. Arestiren edizioa eta Soliman Salom-ena nituen eskueran. Frantsesekoa ere atoan ekarri zidaten. Hasi poema horrekin konparazioak egiten, eta hara. Baziren frantses bertsio hartan ez euskarazkoan ez gaztelerazkoan agertzen ez ziren bertso-lerroak. Ingelesekora jo nuen, ez zitzaidan zaila egin. Orduan hasi nintzen ulertzen, ez poema, ezpada zer gertatu zen. Ohartu nintzen banuela Hikmeten antologia bat turkieraz, lagun bati halaxe, fetitxismo hutsez orain dela hogeita bost bat urte eskatua eta adiskideak zintzo ekarria. Ez dakit turkierarik, baina Pamukkaleko kreta baino argiago ageri ziren poemotan ez Arestik eta ez Salom-ek ematen ez zituzten ahapaldiak:

Hala ere, hogei eta bat urte kunplitu nituenetik,/asko joaten diren lekuetara/ez naiz joaten,/baina kafearen hondakinetan/etorkizuna irakur-erazten dut

irakur daiteke Arestirenean. Halatsu dator Visor-en edizioan ere gazteleraz. Baina hara non frantsesez…

Mais là où vont la plupart des gens, je n’y suis pas allé/ depuis 1921:/ à la mosquée, à l’église, à la sinagogue, / au temple, chez le sorcier/ mais j’ai lu quelquefois dans le marc de café

Eta jatorrizkoan?

çoğunluğun gittiği kimi yerlere de ben gitmedim 21′den beri/camiye kiliseye tapınağa havraya büyücüye/ama kahve falıma baktırdığım oldu

Bistan da, bi dira ageriko desberdintasunak. Arestirenean 21 urte ditu Nazim Hikmeten ni poetikoak. Ber maneran, «Desde los 21 años» dio Salom-en gaztelerazkoak. Frantsesekoan, ostera, 1921etik atzerako garaiaz ari da.

Bestalde, edizio guztietan «1902an jaio nintzen» ageri da aurreneko aurkezpen lerroan; «1920an jaio nintzen», aldiz, Arestirenean. Akats tipografikoa da, Hikmet 18 urtez gaztetu ziona euskal irakurleari. Hutsa, nolanahi ere, dataren ostean datorrenaren aldean. Non sartu dira euskarazkoan jatorrizkoan zein frantsesekoan ageri diren «meskitak», «elizak», «sinagogak» eta «sorginzuloak»?

Susmoa ez da susmo, baina. Artazi da. Guraize. Aihotz. Motosega.

Hona beste txatal bat:

Hogei eta hemeretzirekin hemezortzi ordu tardatu nituen/ Prahatik Habanara hegaldatzeko./ 1,951.n, itsaso batean, lagun on baten konpainia onean, heriotzaren gainean ibili nintzen.

Halatsu gazteleraz ere Soliman Salom-ek:

A los cincuenta y nueve, en diez y ocho horas volé/desde Praga a La Habana./ En 1951, en un mar, en compañía de un amigo,/anduve sobre la muerte.

 Baina frantsesez:

Dans ma cinquante-neuvième anné j’ai volé/ de Prague à La Havane en dix-huit heures./ Je n’ai pas vu Lénine, mais j’ai monté la garde/près de son catafalque en 1924/ En 1961 le mausolée que je visite, ce son ses livres/On s’est efforcé de me detacher de mon parti/ça n’a pas marché/ et je n’ai pas été ecrasé sous les idoles qui tombent. En 1951 sur un mer, en compagnie d’un camarade,/ j’ai marché vers la mort.

Eta jatorrizkoan?:

elli dokuzumda on sekiz saatta uçtum Pırağ’dan Havana’ya/ Lenin’i görmedim nöbet tuttum tabutunun başında 924′de/ 961′de ziyaret ettiğim anıtkabri kitaplarıdır/ partimden koparmağa yeltendiler beni/ sökmedi/ yıkılan putların altında da ezilmedim/ 951′de bir denizde genç bir arkadaşla yürüdüm üstüne ölümün

Arestian meskitak, elizak eta gainerako erlijio biltze-leku ukatuak bezala, non sartu da halako zerbait liokeen trontzo hau?:

ez dut Lenin ikusi baina beila egin nuen/ haren katabutaren aurrean 1924an/ 1961ean bisitatu nuen mausoleoa haren liburuak dira/ alderdia utz nezan ahalegindu ziren/ baina ez zen atera/ eta ez nintzen hautsi eroritako idoloen menpean”

Ez dira ments ditugun txatal bakarrak.

Arestik:

Hiru urterekin, Halep-en, Patxa baten ilobaren ofizioaz jan nuen,/ eta hemeretzirekin, Mozkauko unibertsitatean/ estudiantearenaz.

Dagoeneko irakurle tuerrak ikasi du zer falta den:

on dokuzumda Moskova’da komünist Üniversite öğrenciliği

Jakina, abizena du Moskuko Unibertsitateak,  «komunista» da.

Eta hurrengo lerroan:

Berrogei eta bederatzirekin berriz ere gertatu naiz Mozkaun,/ eta hamaluatatik olerkiak idazten ditut.

Baina Moskun bada euskara bidean galdu den zerbait, Tseka-Parti, Komite Zentrala:

kırk dokuzumda yine Moskova’da Tseka-Parti konukluğu.

Susmoa ebidentzia da. Zalantzarik gabe esan daiteke itzulpen zentsuratuarekin ibili dela orain arte irakurle euskalduna. Seguru asko, Arestik berak askorik jakin gabe ibili ere.

Bestela ere artaziak zer ziren ondo zekien Gabriel Arestik itzulpenerako erabili zuen gaztelerazko edizioa da moztuta zegoena. Gaitzak gaitza dakar. Horregatik datoz baten etenak bestean, horregatik falta dira izen eta adjektibo berberak batean zein bestean: Leninen aipua, eliza santu apostolikoaren ukazioa, komunista adjektiboa… nabarmena da zentsura frankistaren hitz maiteen zerrenda.

Soliman Salom izan zen erakutsi ziona espainiar irakurleari zein zen Nazim Hikmet. 1969an, Adonais bilduman, Poetas turcos contemporaneos eman zuen argitara Salom-ek. Hurrengo urtean kaleratu zuen Visor-en, edo nahi bada orduko Alberto Corazón editor-en, urteetan espainieraz ezagutu den Hikmeten antologia bakarra. Lepoa joka liteke, galtzeko ikararik gabe, hau erabili zuela Gabriel Arestik euskaldunari Lau gartzela hura emateko. Ez dakit etxeko liburutegian zuen.

Clara Janes-i esker dakigu Madrilen bizi izan zela Soliman Salom, turkiar sefardia. Frantsesez zein gazteleraz idazten zituen bere poemak, antza. Hikmeten biografia bat ere prestatu zuen, EPESAn 1970ean argitara eman zena. Gizonak burdindegia zuen Rios Rosas kalean, eta hantxe, denda atzean zuen idazmakina batean jotzen omen zituen mundua edertzen zioten poemak…

Iñigo Aranbarri

Garena gara, eta hizkuntza ez zaigu arrotz. Lexikoan zein lokuzio bidean, geuk bezala, historiaren zakarrak batzeko usadioa baitu mintzairak.

Hala, ez da harritzekoa gazteleraz «no lo haría ni por todo el oro del mundo» hori sugelindera sugandila subekandela buztana baino biziago ibiltzea egun ere. Nola ez ba, katedraletako, parrokietako, edozein elizatxotako errataulak urre orriz apainduta ageri bazaizkigu. Bistan denez, hauek ez dira ez Almaden-etik, ez Rio Tinto-tik, are gutxiago Asturiasko haran berdetako zulo beltzetatik atereak.

Urre gorria mintzora ekartzea, zintzoak izan gaitezen, ez da espainolen kontua soilik. «Non bene pro toto libertas venditur auro» dio Cervantesek On Kixoteren sarreran, Horazio aipatzen ari delakoan; orain urte parrasta bat Dubrovnikeko harresietan, Lovrijenaceko gotorlekuan zizelkatua ikusi nuen lelo bera. Nolanahi ere, beste garai bateko oihartzunak dakartzan moldeak dira, aberastasuna Pizarroren baratzean zegoenean, Potosiko meatzetan. Mantxako kaparearekin bagabiltza, ikasiko dugu zer den «valer un Potosí», baita non duen honek zuztarra ere: «Santxo, sendagarri honen handitasuna dela eta ontasuna dela, ordaindu behar banik, Beneziako altxorra edota Potosiko meatzak guti lituzkek hire sarirako; har ezak heuk dadukaan neurearen kontu eta ezar ukaldi bakoitzeko jo-saria» (eusk: Eneko Iñarrondo).

Esan gabe doa, espainolak ez dabiltza bakarrik lokuzio inperialen abentura honetan. Kitxueraz Sumaj Orcko deritzon eremutik aldendu gabe, «ce n’est pas le Pérou» esaten da frantsesez zer edo zer ez denean zoratzeko modukoa; eta Peru balio, «ça vaut un Pérou!», zerbait handia, miragarria, txundigarria denean. Gazteleraz bezalaxe. Ingelesek, aldiz, bakoitzari berea, itxuraz gurago ekialdeko tea mundu guztiko urrea baino: «not for all the tea in China».

Xelebrea da. Euskaldunok konkistatzaile espainol bipil ere izan gara, kontratupeko soldadu frantses, indio-kalitzaile bezain urre biltzaile eta bilatzaile nonahi, gaur arte, eta harriaren gorria mihipean eramanagatik, Baionan ditugu inon izatekotan gure Potosi-Peruak. Hala jaso zuen Azkuek Nafarroan egun grabazio berriei esker berriro ere jendearen ahotan den «Gure haurraren haur ona! Balio luke Baiona» hori.

Baiona bakarra dela munduan, ez naiz ni izango hori ez dela egia dioena. Urola aldean, Bilbon egon izan da Baiona, ordea. «Bertan Bilbo!» esan izan da begien aurrean gauza zoragarriren bat azalduz gero. Baita «bertan Paris!» ere. Zein urruti inondik ere Potositik.

Eta hau dela uste dut joera nagusia; alegia, bipolarrak garela elebidunak garen neurrian. Gazteleraz edo frantsesez gabiltzala, Fray Juan de Zumarragaren, Urtsuaren, Legazpiren seme-alabak gara geure Potosí, Pérou, eta abarrekin. Euskaraz, ez gara haien laurdenik ere. Gure adierazkortasuna ez da behialako loria militarretan bermatzen.

Ahal bagenu, ez ginateke urruti:

«LAB pone una pica en Nafarroa»

Ez zen ez ABCn, ez La Razónen, ez Diario de Navarran atera, gazteleraz ari naizela ohitu ezin naizen moldeak salatzen duenez. Eginek, bere estilo liburuari jarraiki, ikusi zuen «Nafarroa» behar zuela, baina ez, erregular, «poner una pica en» horrek duen itzala, Perun edo Potosin ez, baina Albako Dukearen apatxaren pean, Flandriako lur hezeetan sartzen dena sast.

Egia da, urrutiko zaigu, baina bidean gara. Kirola da, seguru asko, maila sinbolikoan bada ere, mozkorraldi militarraren antzik handiena duen jarduera, gerraren sublimazio jostaria. Eta hortxe da:

«Athletic-ek Old Trafford konkistatu du».

EITBren webgunean irakurriko duzue azkenaldian telebistan eta irratietan hainbeste zabaldu den egituraren adibide hau. El conquistador del fin del mundo saioak izango duen zerikusirik, jakizu. Gehiago, badaude. Blogetan asko: «Realak Vicente Calderón konkistatu nahi du». Baita kirol mundutik kanpo ere: «Santo Tomaseko azoka nagusiak Konstituzio plazako eta Alde Zaharreko mugak gainditu ditu eta Erdialde osoa konkistatu du» (Noticias de Gipuzkoa).

Beti ikasten euskalduna.

Orandik pixka bat falta dugu, hala ere, gure auzoak harrapatzeko. El Correo Españolena da perla:

«El Athletic ya se prepara para ‘la batalla del Ebro’».

Galanta da. Zer eta Club Deportivo Mirandesen kontra jokatu behar zuelako.

Bitartean, geure xumean, hor gabiltza Potosiko garai bateko itzalen ametsetan, bateko «urrezko gola» eta besteko «urrezko aizkora», bide egile. Horrelako maixu-maistrekin, laster harrapatuko ditugu.

«Homologazioa» deitzen den hori.

Iñigo Aranbarri Alberdi

Denboralea generaman elkarrekin hitz egiteke. Segituan ezagutu nuen ahotsean.

—Fabore bat eskatzeko hots egin diat. Nahi baduk bidali nazak txoritara, baina utzidak hitz egiten.

Ezagutzen nuen. Ez ninduen harritu.

—Kontua duk ikasleak literaturara biziatu nahi ditudala, baina klasikoekin. Badakik, baina hasten haiz, eta dena duk Jainkoa, bekatua eta Miserikordiako madrea. Eta hala ez duk erraza. Horregatik pentsatu diat beharbada idatziko hidaala testu bat, hik egina, baina zaharren maneran, ez antzemateko moduko apokrifo bat.

—Adarrean ari haiz.

—Nahiago nikek.

Apokrifoa. Zuzen zebilen. Bidali behar nuen txakurraren salara.

—Hago. Hago pixka batean. Pentsatu diat ederra litzatekeela, ariketa egiten hasita, bazakiat asko eskatzea dela, baina gure gaur egungo eredutik aldentzea.

Hau ergela duk, pentsatu nuen neure artean.

—Esan nahi diat, erronka ederra dela idazle batentzat gaur ez bezala idaztea, ezta? Konparazio batera, Azkueren lexiko garbizaleari ihes eginda, Altuberen joskera estuari xirkoa eginda… ulertu didak, ezta?

—Ulertuko ez diat ba.

—Eta?

Isiltasuna.

—Emadak pare bat egun. Pentsatuko diat.

Epela naiz. Ez dakit zergatik esan nion pentsatuko nuela erabakia banuen, beharbada sinestuta nengoelako idatziz errazago esango niola topatzeko beste bat, ez zitzaidala ezer ateratzen-eta.

Nola ez dakidala, sukar gaizto batek harrapatu ninduen, ordea. Ordubete baino lehen, haren helbidea jotzen ari nintzen e-postan:

«Aitasantu berriarena ikusita, zer moduz San Frantziskoren hagiografia batekin ahaleginduko bagina? Hori bai, utzidak behintzat gaur egungo grafia erabiltzen. Ikasleek eskertuko ditek».

Ez dut erremediorik. Beroa zer den. Erantzuna jasotzerako, prest nituen aurreneko lerroak.

Altuberen sintaxiari ostikada eta Azkueren hiztegiari gibelekoa, aurreneko esaldian zihoazen. Jolas polita zen.

Berehala bidali nion lehen zatia:

Zen San Frantzisko animoso, goapo, garboso eta goranahia, eta hala bizarroki portatzen zena guzietan. Zuen arreba bat monja deskalza Gandian sandaren fama zuena. Honi eskribitzen zion aitak, nola bere anaia Frantziskok aitzinamendu asko ikusten zuen bere estudioetan Parisen, baina gastu anitz ematen ziola.

Urduri itxaron nion erantzunari. Ez segitzeko esango zidala, banekien. Nola esango zidan zen kontua.

Erantzuna ez zen nik esperotakoa izan baina.

«Ez nazak horrela utz, segi mesedez».

Bigarren zatia hurrengo egunean bidali nion:

Venezian enpleatzen zen asistitzen eriei ospitalean; eginez behar ziren zerbitzu guziak hain nola Kristo berari. Bertzeen artean zen bat llagaz, materiaz usain gaixtoz gogaitz ematen ziona. Sanduak garaitzeko, zer egin zuen? Begiratutz pobre hura, nola balitz Kristo bera, aplikatu zuen bere ahoa llagara, txupatu zion materia zeriona, eta azio honen kausaz egin zion Jangoikoak grazia, ez sentitzeaz handik aitzina gogaitzik batere halako lanetan, baizik debozio eta gustu.

Klasiko gore bat. Ez zegoen kexatzeko. Ordenagailua itzali eta ohean sartu nintzen. Zornetan zupa eta zupa ahoa. Hor zuen gazteak amuan harrapatzeko beita. Hurrengo egunean bidali nion falta zena. Harrezkero ez diot telefonorik hartu. Emailak heldu ahala ezabatzen dizkiot. Ikasleek zer pentsatzen duten, ez dakit.

Frantzisko ez dela Asiskoa, Xabierkoa baino, irakurri eta batera jakin zuen. Testua ez dela nirea, gaur.  Egilea Joakin Lizarraga da, Elkanoko erretorea.

Akatuko nau.

Iñigo Aranbarri Alberdi

Sarri antzean hartzen dit gogoa azkenaldian. Nire aurrenekoetako literatura irakurketak dira eta Errusiako estepetan barrena nabil, orriak leitu ahala soltatzen zaizkion Brugueraren liburu koskor haietako baten brida-uhalei helduta. Dostoievskiren zerbait da, Karamazov anaiak beharbada, edo Ergela. Ordiga, ala San Leninburgon barrena nabil, eta ez gorotz usaineko lautada hotzetan? Baliteke orduan Tolstoi izatea. Ez, Dostoievski da, seguru nago. Tira, ez dio ardura ere. Kontua da ezagutzen ez dudan hitzen bat azpimarratzen dudala tartean behin. Haietako bi datozkit orain, oso garbi biak laino arte hartatik: samovar eta mujik.

Internetik gabeko garai hartan ere, irakurleak ikasten zuen zer zioen hitz berri bakoitzak, eta halaxe zuen gogoan berregiten. XIX. mendeko prosan gaur aldean deskripzioak ohikoagoak zirelako-edo, zoragarri ulertzen zen samovarra errusiar haiek tea egiteko zerabilten ontzi metalezkoa zela, ura bero gordetzen zuena; eta mujik, berriz, nekazaria. Esan gabe doa, bide batez oso zena behartsua, jauntxo baten uztarpekoa, landerra, eta halabeharrez, bizimoduak berak gaiztotua. Hitzak berez ez zioen halakorik, leitu ahala ikasten zuen hori irakurleak.

Azkenaldian, diot, dezentetan akordatu naizela Doistoievskiren eta Tolstoiren muzhik haiekin Martinikako idazle bat dela-eta. Aimé Césaire (1913-2008) bada nor poesian. Antzerkigile, saiakeragile, politiko, gazterik heldu zen Parisera ikastera. Metropolian zegoela, kontzientzia hartu eta negrotasun harrotzen hasiaren hainbat testu fundazionalen egile izan zen Léopold Senghorrekin-eta batera, tartean Sorterriratze baten kaiera poema surrealista luzearena.

Da liburu hau halako Karibeko irudien mozkorraldi bat, gerora Nerudak Kantu Nagusiarekin egingo duenaren aurrekaritzat har daitekeena. Bertan, Césairek Parisen ments zituen kolore, usain, landare, harri, etxe, bide, zomorro, koleoptero, txori, hegazti, patarien bilduma zoragarria dakar, halako inbokazio modukoa egiten mendez mende menosean hartutako negroari.  Gustatu, tematu, eta egina dut zorroztu gabeko lehen itzulpena.

Tarteka irakurri, eta gustura ez, ordea.  Bada egindako hautuen artean zer pentsatua ematen didan hitzik. Bakarra ekarriko dut gaur hona.

«Au but du petit matin», dio jatorrizkoan, «le morne oublié, oblieux de sauter».

Morne. Horra harria bidean, muzhika eta samovarra.

Denok egin ohi duguna egin nuen nik ere, aurrena frantses hiztegietan bilatu zein zuen esanahirik egokiena, gero beste hizkuntzetan nola eman duten ikusi,  eta azkenik morne hitza jo Saint Googlen eta Martinikako zera horiek argazkietan etxeraino ekarri.

Eta morne da Martinikan… halako sumendi-harrizko harkaitz bat, harri trokoa, muturra, muinoa, mendixka, gaintxoa, hegia, mazela… Argazkiak hiztegietako sarrerak bezain ederrak dira. Berdeak oso, ezinago tropikalak, gure harri troko, mutur, mendixka, gaintxo, hegi, mazelen oso bestelakoak, nola ez ba. Antzekoenak gertuen, Kanariar Uharteetan edota Cabo Verden izango ditugu, jakizu.

Espainierazko bertsioan «morro» jarri dute mexikar itzultzaileek, RAEk inondik ere bedeinkatutako hitza: «Monte pequeño o peñasco redondeado». Foroetan, hiztunen zalantzak topa daitezke hitzaren hedaduraz. Ulermenaren izenean, eta «morroak» gehienetan itsasora garamatzala-eta, bada «cerro» proposatzen duenik. Harrak helduta ordurako, ingeles itzulpena hartu dut, John Bergerrek eta Anna Bostockek Penguin Books-en 1969an argitaratua:

  «At the end of the small hours, the forgotten Heights…»

Gainak. Nerudaren Alturas del Macchu Pichu hura atoan burura. Ez dik txarki ematen, neure artean: Macchu Pichuko gainak. Eta Martinikako argazkien aurrean, galderak estutzen nau zintzurretik: gain horrek jasotzen du begi aurrean dudana? Harkaitz ere ez da, neure bostean erretratuari begira. Ezta muino ere. Euskal irakurleak ezin du Sarako, Galdamesko, Urdiñarbeko, Itziarko, Garaziko, Trebiñuko, Estellerriko muino bat izan buruan Césaireren Kaiera irakurtzen ari dela. Bestelako landaretza bat, bestelako haitzak dira hangoak. Nobela batean, beti dago deskripzioaren esperantza. Baina poema bateko hitz bakar batean, zer? Horregatik, norena da geografia irudikatzeko lana, itzultzailearena ala irakurlearena?

Orduan ulertu nuen harako espainiar itzultzailearen hautua: mujik, ez nekazari. Laborariaz gain, pobre, jauntxoaren mendeko, gaizto jitekoa da XIX. mendeko Errusiako laborari hura. Horregatik ez zuten itzuli, ez zelako Gaztelako soroetakoa lugina. Hala da, itzultzen ari garela, amorragarria da askotan hitz bakarrez bi irudi sor ditzakegula onartzea. Gainera, ordurako muzhika Sobietar iraultza aurreko errusiar nekazaria zen, hala zioten entziklopediek, eta ez Espainian bakarrik.

Beste lur zimur batzuen bila, euskaraz itzuli gabe eman ohi ditugun tolesdurak ekartzen saiatu naiz: duna, fiordoa, manglarra, tundra, glaziarra, delta, oasia, lapiaza, zenotea, karsta, iceberga, meandroa, taiga, kalankeak zein kalanxak… beraz, zergatik ez morne muino, harkaitz, gain tropikal horiei deitzeko? Hala hastera, non luke, baina, joera honek muga? Estu hartuta dena baita bestelako etxetik urrundu orduko, ibaiak, zuhaitzak, hondartzak, mendiak, tximeletak zein mitxoletak. Ad absurdum eramanda, lexiko ia guztia litzateke itzulezin.

Egia da harako hura, itzultzaileak humusa sortzen diola hiztunari hartzen duen erabaki bakoitzean. Eta nola ez dakidala, «nuestros baserritarras» eta «nuestros arrantzales» bezalako esaldiei diedan ingirak harrapatu nau.

Iñigo Aranbarri Alberdi

Lantegi bihurtu zait azkenaldian goizeroko kafea.

Esan nahi dut orain ez hainbestera arte ekintza berezko, natural, nekegabea zena politiko bihurtu zaidala, hautu ideologikoa, borrokaldi identitarioa. Eta zer nahi duzue esatea, ez da samurra goiz-goizetik, begiak makarretan dituzula, halako banderak astintzen hastea.

Argitu dezadan bada, eguneroko eginbehar hori dela eta, zerk eragozten didan loa. Eguerditik atzera kafea hutsik hartzeko ohitura dudan arren, esne pixka batekin hartu ohi dut goizekoa, gurean, gazteleratik mailegu hartuta, korta(d)ua deitu izan den hori, alegia. Hizkuntza aldetik, bistan da, inolako martingala ezkuturik ez duen jokabidea bestalde: kaña diogunean bezala, edo marianitoa, edo karajilloa, edo panaxea edo pika edo boka… Halakoz beteta dago, beharrik, barraz bestaldea.

Kontua da beste hitz askok ez bezala, kafe kortauak agerian duela jatorria, abizenak nabarmenago salatzen duela jimenez bat epaitegi aranazale baten aurrean baino. Eskerrak, zorionez, gaztelera pixka bat jakinda, erraz konpon daitekeen itsusikeria estetiko hori. Eta hala sortu zen, txisteekin bezala, ez dakigu non, ez dakigu nork eta noiz, baina bai zergatik, eta halaxe zabaldu lurralde zikindu guztietan ordura arte nekerik gabe erabiltzen zen korta(d)uaren ordain orbangabea: ebakia, ebagia edo moztua.

—Zer dugu?

—Kortaua.

—Ebakia —berehala zuzenketa, adeitsu beti, hori bai.

Sekula ez gorri hotsik egunero huts bera nahita egiten entzunda ere. Aitortu behar dut, horretan behintzat pazientzia handia izan dutela beti nirekin bateko eta besteko tabernariek urte hauetan guztietan. Nik beraiekin izan dezakedana baino handiagoa. Halaxe da, ezen nik, egonarri pixka batez, errepasatu beharko nuke eurekin batera, paper mutur batean, zer diogun nagusiki gazteleraz cortar diogunean. Ea, zer da zuretzat “cortar el café”? : a) moztu, ebaki… “cortar el pelo, la hierba, el chorizo” eta abarrak bezala; b) galdu, garraztu, mindu, baita zoratu ere gurean, esnea tarteko denean, “cortarse la leche”; edo c) nahastu, zerbait erantsi “la fanecetina se utiliza para cortar la cocaína”.

Baina ezin. Barruak agintzen ez didalako ez ditut hamar minutu hartzen kortaua hartzen dudan barra izkina bakoitzean eta galdetzen barrukoari ea hiru adiera horietatik zein den euskaraz esan nahi dugunari dagokiona, hau da, zer egiten dugun kafe hutsari esne xorta bat botatzen diogunean, ondo baitakit erantzuna: “eta orduan zer esan behar dugu, nahastua? Hoa txakurraren salara!”.

Arrazoirik ez zaie falta. Nahastua beldurgarri zatarra da ebakia aratz eta arazorik gabe gizarteratuaren aldean. Gainera, zertan hasi aldatzen azkenaldiko hiztegi nagusien bermea ere hor badago (Elhuyar, Labayru, Zehazki…).

Nik, berriz, ateratzen hasita, gaztelerazko cortadoren nazioarteko arrakasta ateratzea badut neure alde. Ia torero, paella edota sangría bezainbeste esportatu da-eta, antza, ditxozozko asmakaria: cortado italieraz, suedieraz, neederlanderaz zein ingelesez (Ingalaterran ez da horrelakorik, kafea txarra da! oharra nire ikasle Chrisek), kortadas lituanieraz, kortado errusieraz…  Frantsesez, beste bat izan du bidea: café noisette (eta kolesterolaren kontrako kanpaina heldu eta esne-tela erabiltzen ez denetik, baita p’tit crème ere, hainbat bazterretan nuazetak baino esne gehixeagoz). Portugesak ere, polita ematen digu aukera: pingao (pinga, tanta) oso esne gutxirekin, eta garoto, pixka bat gehiagorekin.

Alferrik.

Pazientzia agortuta, zakartzen ere hasi zaizkit, ordea, azkenaldian barraz bestaldekoak:

—Kortaua, mesedez.

—Eta hi irakaslea izango haiz?

Etsi behar nuke. Beranduegi da ezer aldatzen hasteko, joana duk garai hura, txikito. Eman egingo dut. Zer arraio, agintzen dizuet bihar bertan izango dela, kontua ere ez da-eta kikarakoa ozpintzea. Lasai bizi beharra dago, merezi dugu hainbeste. Bai, halaxe egingo dut. Sartuko naiz goizero bezala eguna zabaltzerako Akeita kafetegian, igoko naiz Sartre 68ko barrikadetan nola egurrezko mahai gainera, baztertuko ditut kafekonletxe esneagaz guztiak zapata muturraz, eta Chaplinek The great dictator-en bezala, edo Charles Laughtonek This land is mine-n  edo Orson Wellesek Compulsion-en, azken alegatoari ekingo diot:

“Jaun-andreok, ez dakit aski zabaldua dagoen bezalaxe, erdara asko jakin beharra dagoen egungo euskara ulertzeko; dakidana da erdara motza izanda ere, ez dela zaila euskaldunari oker dabilela sinestarazi eta ordaina saldu eta sartzeko.

Eta orain, egidazu ebaki eder bat, mesedez”.

Iñigo Aranbarri Alberdi

Hizkuntzak pentsatu gabe erabiltzeko dira.

Kontua da orain ez hainbestera arte, seguru antzean ikusten nuela neure burua goia non zegoen banekielako, eta ondorioz, baita behea ere. Halaxe ikasi nuen umetan, bazela Goiko Taberna bat amamaren etxetik goraxeago, eta kale barrenera jo beharra nuela amak ogia erostera Beheko Panaderira bidaltzen ninduenean. Hala, kalean-gora-kalean-behera ibiltzen ginen, afalondoren zapia buruan lau korapilo eginda txoroarena egin gabe, eta hala jotzen genuen Goiko Kalera edo Beheko Plazara, Goiko Errotara eta Beheko Joxeparenera, geure oinen atzetik.

Urte batzuk beharko nituen geografia haren logika zein zen ikasteko: munduko beste herri askotan bezala, gurean ere ibaiaren ibiliak erakusten zuen non zegoen goia eta non behea. Mendia goian dagoelako dago behean itsasoa. Fisika hutsa. Hidrogeologia hizkuntzara aplikatua.

Urrun gaberik, amaren herrian bazela gurean aditzen ez nuen esaerarik konturatu nintzen gero: “beheko haizea atera du”. Eta beheko haizea da itsasotik sartzen dena, iparretik hortaz, tarteka udako egun beroetako lamarari arindua dakarkiona, gogoz estimatzen den aire freskoa. (Gurean zergatik ez dugun hori esaten, geografiak du hobena, ez hiztunak. Azpeitian ez bezala, Izarraitz erauzi beharra dago ipurdi-ipurditik kostako haizea Azkoitira helduko bada, eta zinez diotsuet alferrik etorriko zaizkigula Dimako, Ataungo zein Sarako jentil guztiak, hain ditu lurraren begiraino sartuak zuztarrak delako harritzarrak).

Geografia ikasteko behintzat baliagarria zitzaidan ikasgaia, inondik ere: Nafarroa bat bazen Etxegaratez bestalde, Iruñetik gora (hain gora ere! Udaletxeko plaka geodesikoak halaxe dio: 444,67 m) Mendigatxaren basabideetan barrena Auñamendietaraino igotzen zena, eta haien bestaldean bazen beste Nafarroa bat, Beherea zeritzona, esan gabe doa, itsasoan hondarratzeko hurrerago zegoelako. Logika berari jarraiki, Gipuzkoan bazen Goierri bat, eta Oria ibaian behera, baita Beterri bat ere. Bizkaian Goiherri dezente ezagutzea aplikatu zait harrezkero Erandion, Aulestin, Barrikan zein Zaldibarren. Izango da gehiago.

Gero, itsastarrekin, arrain jendearekin bezala, lehorreko legeak alferrikakoak direla konturatu nintzen. Bizkaiko kostaldean, goia ez dago hegoaldean. Nahikoa da Eneko Barrutiaren Bizkaiko arrantzaleen hiztegia-ri begiratu bat ematea: “GOITAR: lesteranzko portuetako arrantzaleak”. Eta berme, Mundakan Dimas Zaldunbideri jasotako hitzak: “goitarrak lekeitiarrak eta ondarrutarrak ere bai, baina gehien giputzari esaten zaio”. Lekeition, marinel giputzak dira goitarrak itsasoko hizkeran, hala entzun izan diet beti lagunei. Orri batzuk atzerantz jo dut. Hiztegiak ez dakar ez BEHETAR ez BEHE sarrerarik. Kantabroak montañesak dira.

Txorabioaren hasiera baino ez zen, ordea. Iparrorratzaren dantzak ez du etenik. Erabileretan, uste dut hondoko hau izan dela iristen azkena. Ez dakit, beharbada Fernando Colomoren komedia hark bizitu zuen lehendik garretan erdi gordean zegoena. Kontua da bajarse al moro-k, Gasteizera jaitsi-ri eman ziola bide Bizkai-Gipuzkoetan 80ko hamarkadaren erremate hartan. Eta hala, Madrilera jaitsi esaera aski arrunta egin delakoan nago harrezkero, ibaian zein itsasoan beharrean mapan dabilena jaitsi egiten baita Madrilera, ez igo, eta Marokora bezala, baita Andaluziara ere. Galdetu bestela astebururo presogintzan dabiltzanei.

– Ezin diat. Soto del Real-era bajatzea tokatzen zaidak zapatuan.

Gora jaitsi. Ona da. Anariren kantu hartan bezala, baina poesiarik gabe: “erori banaiz ere/gorantz erori naiz/nola urazaleratzen diren/arrainak hiltzean”.

Hala nenbilen zalantzan, goia hegoa, ekialdea edo iparraldea zen, Hirutasun Santuan sinesten hizkuntzari esker hasi behar nuen, amak deitu zidanean, ea ez nuen asteburuan azaltzeko asmorik. Noiz egongo zen etxean, nik. “Zortzietatik aurrera”. Egokiago ezin. Afari-legea egiteko agertuko nintzela. Herrira nindoala-eta, arindu bat hartzeko aprobetxatuko nuen hartara. Segituan deitu nion pelukeroari. Ohi moduan hartu ninduen: “bostetatik atzera, nahi duanean”. “Seietan orduan” esanda gakotu nuen telefonoa.

Konpasa eta segundua gurutzatzen diren lekua. Ez da espazioa, sarritan honen ispilu den denbora ere, bada. GPSak eta erlojuak. Biak txikitzen ditu hiztunak egunero. Txorabioak pentsatzen hasiz gero ematen dizu. Ez gelditzean dago gakoa.

Izan ere, eguneroko ibilian, ezin esan moldatzen ez garenik Brian Friel-en “Agur Eire, agur” hartan britainiarrak bezala, hizkuntzaren kartografo oro engainatzeko dirudien erabilera ero, bihurri eta ederrokin.