Kategoria: Asier Larrinaga

Asier Larrinaga Larrazabal

Adin batetik beherako euskaldun zaharrek ―zilegi bekit garai bateko deitura erabiltzea azalpenetan ez luzatzearren― euren hizkuntza-jokabidearen lekuko egiten nautenean, hitz bat etortzen zait burura: desafektua. Euskaldunok ez dira gustura ari euskaraz, ez gazteagoekin, ez zaharragoekin, ez ―bereziki― kideekin, eta gaztelaniara jauzteko gogotsu igartzen ditut. Konturatzerako, gaztelaniaz entzuten ditut, solaskidea euskaraz zuzenduta ere. Ni ez naiz gehiegi harritzen, iruditzen baitzait euskarak ez diela ―ez digula― gauza handirik eskaintzen. Zer eskaini behar lieke, ba? Hiru gauza, behintzat, bai: sinesgarritasuna, erabilgarritasuna eta adierazkortasuna.

Sinesgarritasuna esanda, badakit oso eremu subjektiboan menturatzen naizela, baina uste dut ados samar etor gaitezkeela denok adibide honetan.

«Trena geldi dagoenean sartu». Hala dio Bilboko metroko nasetan. Noiz sartuko gara, ba? Trena martxan dagoenean?

Gaztelaniaz, «rebasar solo con tren parado» dio. Garbi ikusten da zein den arazoa: itzuli behar izatea. Itzuli beharra dagoenean, gaztelaniako (edo beste hizkuntza bateko) diskurtsoak, adierazpen-baliabideek, esamoldeek eta mundu-ikuspegiak harrapatzen gaituzte, eta euskarazko emaitza txurro hotz bat da. Ez dago nork irentsi. Ez da sinesgarria.

Ez al dago alternatiba sinesgarriagorik? Bai, itzulpenetik askatuz gero: «Itxaron marra atzean trena gelditu arte».

Jakina, liburu baten euskarapena ezin daiteke halako askatasunetik plantea. Sinesgarritasunaren arazoa, baina, ez dago liburuetan, baizik ―nagusiki― Euskal Herriko hizkuntza-paisaia osatzen duten idazkun, kartel, seinale, errotulu, iragarki, pankarta, abisu eta abarretan. Nik begiratu ere ez diet egiten. Ez nik, ez jende askok, bai baitakigu gehienetan disfuntzionalak, antikomunikatiboak, akatsez beteak eta euskara kapritxosoan idatziak direla. Sinesgaitzak.

Hizkuntza-profesionalok erronka garrantzitsua dugu arlo honetan, hizkuntza sinesgaitza abandonatu egiten baita. Beste barik. Hortxe dago egungo euskaldunen desafektuaren gakoetako bat.

Asier Larrinaga Larrazabal

Txahal inkatuaren sindromea izaten dut sarri euskarazko ikus-entzunezko produktuen aurrean. Arrotz sentiarazten naute. Gutxi ardura die ni liluratzeak. Hitz gozakaitzak jaurtitzen dizkidate, purrustan, sastaka, ni erakarri beharrean belarriak eta euskal ikusle bihotza urratu nahi balizkidate bezala. Baina post honetan ez didate berba bat gehiago alferrik galaraziko. Post hau, ETB1eko analisi- eta iritzi-saioei eskaini nahi diet, euskarazko telebistarekin berradiskidetzen naute eta.

“Azpimarrak” badu ibilbide bat egina, ideia eta une bikainez betea. Bat nabarmendu nahi dut: programako azken minutua, emakume bati utzia gai libreko hausnarketarako. Ausazko bilaketa batean, Kontxi Irizarrek memoria historikoaz eginiko gogoeta/gogorapena aurkitu dut. 2010eko urriaren 14an izan zen. Ederra. Tamalez, aurrekontu-zailtasunengatik, gero eta bakanago egin dira halako parte-hartzeak, eta, azken denboraldietan, “Azpimarra +” saioan baino ezin ditzakegu ikusi, eta ez astero.

“Egun on, Euskadik” elkarrizketa gogoangarri asko utzi dizkigu. Hortxe entzun ditut Fagorren eta Eroskiren egoerari buruzko azterketarik eta azalpenik onenak. Jose Luis Olasolo Mondragon taldeko presidenteorde izandakoa mintzo zen, 2014ko martxoan, Fagorren afera pil-pilean zegoela.

Analisi- eta iritzi-saioetan, dena ez da politika. “Airean” magazinak arratsaldero frogatzen du euskaraz ere jorra daitekeela aktualitateko edozein gai, edonork ulertzeko moduan, maila jaitsi barik, eta produktu ikusgarri, erakargarri eta lehiakor bat eginez. Aurtengo maiatzean, hitzik ez galtzeko modukoa izan zen Amaia Iza CEIT-IK4 zentro teknologikoko ikertzaileak altzairuaz kontatu zuen guztia.

“Azpimarra”, “Egun on, Euskadi” eta “Airean” sendagai eraginkorrak zaizkit txahal inkatuaren sindromerako.

Asier Larrinaga Larrazabal

Zuk ere nahikoa baderitzozu Bilbon euskarak udalaren aldetik jasaten duen gutxiespenari, egin klik hemen.

Asier Larrinaga Larrazabal

Ez dira egun asko Eusko Jaurlaritzak EAEko V. Mapa Soziolinguistikoa aurkeztu duela, eta berriro azaldu dira hedabideetan V. Inkesta Soziolinguistikoak utzi zituen emaitzak. Ideia nagusia honela laburbil daiteke: euskararen ezagutzak gora egin du, baina erabilera lehengoan geratu da.

Batzuek irakurketa ezkor samarra egin dute; beste batzuek, baikorragoa. Ni pentsakor geratu naiz. Ez da, ba, nahikoa euskara normalizatzeko egiten den ahalegina? Normalizazioak beste orientazio bat behar ote du? Ni ez naiz ausartzen ez eta bai biribilen bidez erantzuten, baina hainbatetan aipatu den ahulgunea nabarmendu nahi nuke: oso gutxi dira haur eta gazteentzako euskarazko aisialdi-aukerak.

Ideia batzuk zirriborratuko ditut.

· Musika: pozez esan daiteke euskarazko kantagintzak —oraintsu arte, behintzat— jakin duela euskaldun gazteei aisialdian lagun egiten. Eta Gaztea zabalkunde- eta partekatze-kanal eraginkorra zaio.

· Eskola-kirola: zinez garrantzitsua iruditzen zait jarduera hau edozein umerentzat. Zoritxarrez, esperientziak erakutsi didana da eskola-kirolak oso barneraturik daukaten uste bat berretsi baino ez diela egiten haurrei, euskara ikasgela barrurako dela, alegia. Normala. Entrenatzaileak, arbitroak, tresnazainak, botileroak, animatzaileak, giltzazainak… ikastoletakoak izanda ere, euskaldunak izanda ere, objektu biribil bat tartean denean, ez bide dira sentitzen heziketa- eta normalizazio-proiektu baten parte.

· Interneteko mundua: filmak, txisteak, abestiak, jokoak, kontakizunak, harremanak, argazkiak, beti berri, beti ugari, nahieran. Euskaraz, ostera, gutxi dago nerabe eta gazteentzat. Guztiz beharrezkoak dira softwarea lokalizatzeko ahaleginak; osterantzean, zein gazte “aska” daiteke erdarazko diskurtsotik: «cuando salgas, hazme una perdida», «con 40.000 puntos de elixir puedes tener a la reina arquera»(1), «¿me agregas?», eta abar. Eta, softwareaz gain, mamizko gauzak behar dira, premia gorriz. eitb nahieran eduki-premia hori asetzen laguntzera dator, baina gehiago behar da, askotarikoa.

· Ikus-entzunezkoak: telebista eta zinema, funtsean. Haur eta gazteentzat, gaur egun, ez dago ia ezer euskaraz. ETB3 tematikoak ematen dituen marrazki bizidunak ere, beste kanal batzuetako eskaintza ikusita, triste samarrak dira. Beraz, denetik behar da: barne-produkzioa eta kanpokoa, fikzioa eta informazioa, serioa eta friboloa. Fribolotik, asko. ETBren kasuan, telebista publiko batek ezin dio uko egin bokazio hezigarriari, baina, aldi berean, ezin dio ez ikusiarena egin egiazko kontsumoari. Hego Euskal Herrian, haurrek Violetta, Shake it up eta Disney Channelek aireratzen duen gainerako guztia irensten dute. Nerabe eta gazteek Mujeres y hombres y viceversa solas-saioa, La que se avecina telesaila, Deportes Cuatro txutxu-mutxu programa merengea eta antzekoak ikusten dituzte; euren lokaletan bakarrik daudenean, antsiaz eta gozamenez. Beharbada, Gizonak, emakumeak eta ‘vice versa’ izan liteke euskara normalizatzeko tresnarik ahaltsuenetako bat.

(1) Zortzi bat urteko ume bati entzun nion lehengoan Bilboko tranbian, amarekin bere joko kutunaz ari zela.

Asier Larrinaga Larrazabal

Ezin dut —ez dut nahi— burutik kendu beldurrez bizi zinela, gizon baten ikaretan. Beldurturik ez dago bizitzarik, baina, doilor harentzat, zure bizitzarik ez hura ere gehiegi zen, eta kendu egin zizun.

Nik, laztana, pertsona maitekorrak izan ditut inguruan beti, eta nire bizitzako kezkak eta beharlekuak txikiak dira; asko, hizkuntzaren arlokoak, lanbidea baitut: deixia, diakritikoak, erregistro mistoa… Izango dira aztergai eta gogoeta-gai bikainagoak, baina mundu hobe baten esperantza dugunok badakigu ez dagoela ahalegintze txikirik.

Hizkuntza arloan, bihotza, arazoei aurre egin eta gauzak aldatzen ahalegintzeari plangintza deritzogu. Hizkuntza, Hallidayk[1] zioenez, gizakiaren esperientziaren produktu bat da, giza bizitzaren alderdi intelektualaren eta alderdi materialaren arteko interakziotik sortua. Alderdi material hori —ingurunea— aldatuz gero, hizkuntza ere aldatzen da; eboluzionatu egiten du. Lexikoa arin aldatzen da; gramatika, astiroago, eta, hain zuzen, gramatikan islatzen da gizakiaren mundu-ikuskera.

Horrek era bitako hizkuntza-plangintzak bereiztea dakar, Hallidayren arabera. Lehendabizikoaren helburua da hizkuntza ingurune aldakorrera egokitzea, esate baterako, aurrerakuntza teknikoek hizkuntzari funtzio-eremu berriak zabaltzen dizkiotenean. Era horretako plangintzak batik bat hizkuntzaren geruzarik kanpokoenak ukitzen ditu —lexikoa, alegia—. Beste erako hizkuntza-plangintzak geruzarik barrukoenak ukitzen ditu —gramatika, alegia—, eta, hizkuntza aldatuz, ingurunea —mundua— aldatzeko helburua du. Esate baterako, sexismoa, arrazismoa, klasismoa eta beste hainbat aurreiritzi gainditzen laguntzeko, ideologia horiek taxutzen eta transmititzen dituzten gramatika-atalen gainean esku hartu beharko litzateke.

Ez ezazu pentsa teoria hutsa denik, bihotza, hamarkada asko baitira emakumearen zapalkuntzari hizkuntzatik ere aurre egiten zaiola. Ausartuko naiz esatera «gizarte» baztertu eta «jendarte» bultzatzea, edo «los vascos y las vascas» nekagarriro errepikatzea ez zaidala bide egokia iruditzen. Urratu dutenei errespetu osoa diet, baina uste dut geruzarik kanpokoenetan geratu direla, eta ez dietela tamaina hartu hizkuntzaren mekanismo eta inertziei.

Ni, seina, baikorra naiz, hala eta ere. Gure hizkuntza-praktikaren barne-muineraino sakontzen badugu, gure testuetan gizonak eta emakumeak berdin egiten baditugu, ezberdintasun-ideologiak garaitu egingo ditugu; mundu-ikuskera justua hedatuko dugu.

Gomendio hauek oso erabilgarriak dira: a) gizona ez da munduaren neurria; b) gizonen eta emakumeen tratamendu asimetrikoa deuseztatu egin behar da. Ondo barneratzen baditugu, ez dugu honelako esaldirik sortuko: «Gazteen aisialdia errutina hutsa da: telebista ikusi, tragoak hartzera joan, neskekin ligatzen saiatu…», «Frantziako Iraultzak sufragio unibertsala ekarri zuen», «Angelina Jolie ederrak eta Robert de Niro bikainak ohorezko saria jasoko dute gaueko ekitaldian»…

Etorkizuna zohardi da, laztana.

Musu handi bat

[1] Halliday, M. A. K. (2003). “New Ways of Meaning: The Challenge to Applied Linguistics”, On Language and Linguistics. Bodmin: MPG Books Ltd., 139-174.

Asier Larrinaga Larrazabal

Hezkuntza-sisteman hogei urte baino gehiagoko bidea egin badut ere, etsita nago niretzat ez diren testuak ulertu ezin izatera. Kaleko grafitietan konturatu nintzen lehen aldiz igorle batzuek kodetze-sistema eta konposizio kriptikoak erabiltzen zituztela euren mezua interesatzen ez zitzaizkien hartzaileen begien bistan ezkutatzeko. Hala behar du. Edonorentzat zabaltzen diren mezuetan, ordea, igorleak ardurarik handienaz erraztu beharko lieke balizko hartzaileei testua ulertzeko lana. Kontrakoa sumatzen dudanean, idatziaren kulturaren gainbeheraren beste sintoma baten aurrean nagoela pentsatzen dut.

Testuaren estetika beti da inportantea. Jakin nahi nuke nik nork arraio diseinatu zuen Comic Sans MS tipografia itsusi eta uxatzaile hau. Ni, hiru lerro irakurri, eta ase egiten nau.

Baliabide grafikoak zentzu gutxirekin erabiltzen direnean ere, oso litekeena da irakurleari uste baino lan gehiago ematea. Kopuruen berri emateko zifrak eta letrak nahastea, esate baterako, horixe bera da: nahastea. Ez da, ba, errazago prozesatzen «1.123.000», «milioi bat eta 123 mila» baino?

Edo, ez da laburragoa eta argiagoa «estación de tren», «estación de f.f.c.c.» baino?

Eskerrak ondoan ikonoa ipini duten, «f.f.c.c.» interpretatzeko gauza ez bagara ere.

Hala eta guzti, mezu idatzia interpretatzen laguntzeko, erabiltzen den hizkuntzaren mekanismoak ondo ezagutzea eta etekina ateratzea da zuhurrena.

Oso efektista eta ondo pentsatua da pelikula eta telesail askoren hasieran jartzen duten adierazpena: «El Deseo S. A. presenta … Un film de Pedro Almodóvar … “Volver”», «Metro-Goldwyn-Mayer presents … Lillian Gish and John Gilbert … in “La Bohème”». Euskaraz bere horretan itzuli da zenbaitetan.

Esango nuke horrek ez duela funtzionatzen. Euskaraz ari garenean, errazago prozesatzen ditugu objektua aditzaren aurretik daukaten sekuentziak, bestela ordenatuak baino. Zorionez, erraza da filmaren edo telesailaren izenburua aurkeztu aditzaren mendetik ateratzeko formulak asmatzea.

Goiko adibidean, «Euskal Telebistak aurkezturik, Jaun ta jabe» erabili da, aditz nagusiaren elipsia eginda bezala: «Euskal Telebistak aurkezturik, Jaun ta jabe telesaila dator pantailara».

Asier Larrinaga Larrazabal

Idaztea ez da letrak bata bestearen atzean jartzea. Testu bat osatzen denean, mamia bera bezain garrantzitsutzat jo beharko litzateke begietan egingo duen efektua. Egungo testu askoren bisaia, estetika, fotogenia zaintzen hain ardura gutxi jartzea, niretzat, idatziaren kulturaren gainbeheraren sintoma garbia da.

Testuaren estetika zainduak, jakina, atsegin ematen dio irakurleari, baina, batez ere, testua atzitzen, prozesatzen eta ulertzen laguntzen dio. Esate baterako, testu elebidun askotan, alderdi honek egiten du huts. Nik esango nuke zati handi bat aurreratu dugula garai bateko formulario elebidunetatik hona, baina, ardurarik arduratsuena jarrita ere, nekez lortzen da atontze biribil-biribila.

Nire iritziz, erabiltzaileari praktikoagoa izango litzaioke orriaren alde batean euskarazko bertsioa ipintzea, eta, beste aldean, beste hizkuntzako bertsioa.

Ikus-entzunezko pantailetan jartzen diren idatziak ere, sarri baino sarriagotan, erabiltzailearentzako laguntza barik, sufrikario dira.

[youtube http://www.youtube.com/watch?v=IK4c6TCCNEk]

Begiko zait bideo horretako konektatze- eta komunikatze-nahia, baina esango nuke ez dutela asmatu. Erabiltzaileari, irakurtzeko astia eman behar zaio; beraren begirada gidatu egin behar da; azpidatziak eta gaininpresioak ez dira bateragarriak —pertsona batek ezin die biei eman arreta aldi berean—, eta abar. 16/9ko pantailak zabaldu direnetik, larriagoa da kontua, bideo-sortzaileei alderik alde idazteko grina moduko bat sartu zaie eta.

Zorionez, jarraibide egokien bila dabilenak badu nora jo. Jan Ivarssonen Subtitling for the Media (1992) jakingarriz beteta dago. Adibidez, hobe dela pantailako azpidatziak ezkerretara justifikatzea, begiari erreferentzia-puntu finkoa eskaintzeko. Edo arinago irakurtzen dela testu-lerroak binaka eskainiz gero, banaka baino. Edo 40 karaktere baino gehiagoko lerroak irakurtzen nekezagoak direla. Euskal Telebistan, Ivarssoni jarraitu diogu azpidazteko arauak prestatu ditugunean.

Asier Larrinaga Larrazabal

Paradoxikoki, ikus-entzunezkoen aroan, hitz idatzia bilakatu da komunikazioaren funts eta harroin, dela Twitter, dela WhatsApp, dela gogoan izan dezakezuen beste edozein plataforma, kanal edo euskarri. Telebistan bertan, gero eta gehiago idazten da pantailan. Paradoxikoki —beste paradoxa bat!—, idatzietan, gero eta gutxiago zaintzen dira komunikazioa bermatzeko betekizunak: kode partekatua, testuaren antolaketa… Niretzat, idatziaren kultura gainbehera dago.

Beharbada, konturatuta egongo zarete orain etiketek agintzen dutela idatzietan, hizkuntza-senaren eta beste ezeren gainetik agindu ere. Honetan, beste moda askotan bezala, ingelesak ezarri du bere legea; ezin dut bestela azaldu zenbat ugaritu diren «Korrika 2013», «Gabonak 2013» («Kilometroak 2014»-ren webgunean irakurria) eta antzeko idazkunak.

Euskal Telebistan ere, behin baino gehiagotan itzuri zaizkigu horrelakoak.

Baina, idazkunetatik kanpo, zer? Etiketa politok deklinaturik funtzionatu behar dute testu arruntetan, eta orduan datoz koplak: «Jende asko bildu zen Korrika 2013n» (?)…

Gure zoritxarrerako, «2014ko aurrekontuak» edo «2013ko Korrika» berez-berezkoen aurka, eskutik helduta datoz, alde batetik, aspaldiko «Montreal’ 76» haren ingeles leinua eta, beste alde batetik, de preposizio espainolaren elisioa, bulgarismo izatetik hizkera jasoan naturalizazio-agiria eskuratzera igaro dena (1).

____________________________________________
(1) Lapesa, Rafael (1981). Historia de la lengua española. Madrid: Editorial Gredos, 469. or.

Asier Larrinaga Larrazabal

Lehengo asteburuan Bilbon hainbeste denda eta taberna kalabaza barru-hustuz dekoraturik ikusi nituenean, gogora etorri zitzaidan euskarara bikoiztu beharreko ikus-entzunezkoetan mila bider agertu zaigula Halloweeneko esakune ezaguna, trick or treat. Euskaraz saria edo ziria esaten izan dugu, eta, EiTBn asmatu, sortu, egokitu, moldatu edo itzuli behar izan ditugun gainerako esakune eta hitz guztiak bezala, HIKEA datu-basean gorde dugu, hurrengorako. HIKEA, orain, Euskalbarren laugarren bertsioaren bitartez ere kontsulta daiteke.

Zorioneko gaude, gero, euskaldunok! Euskalbar hizkuntza-kontsultetarako baliabiderik onetako bat da; onenetakoa, eskuratzen eta instalatzen erraza delako —doan, gainera—, erabiltzen erraza delako, eta ahaltsua delako. Euskalbar ez da berezko sorkuntzaz agertu Firefox nabigatzailean, zazpi pertsona eskuzabalen lanari esker baizik. Bertsioz bertsio, hizkuntza-bikote berriak erantsi dituzte, eta, batez ere, baliabide-mota berriak (testu-gordailuak, corpusak, itzulpen-memoriak…). Horregatik da hain ahaltsua.

HIKEA Euskalbarren bitartez kontsultatzen dugunean, datu-basea hobeto ustiatuko dugu trikimailu baten jakitun egonez gero. “Euskara” edo “Gaztelania” eremuetan kontsultatzen duguna, “Jakingarriak” eremuan ere arakatzen du aplikazioak.

Esate baterako, arabiera idatziz gero, herrialde musulmanen gaineko informazioetan sarri agertzen diren 50 hitz baino gehiagoren zerrenda eskuratuko dugu: suq (kale-azoka), mullah (ohitura eta lege islamikoetan aditua), henna (tindatzeko landarea), zakat (amoina; Islamaren bost zutabeetako bat)…

Edo zakil jarriz gero, zakilarekin loturiko 50 hitz baino gehiago agertuko dira: txori, txokor, larako, isipu, antxoa, beheko mutila eta beste sinonimo asko, tartean odoloste (zakil biguna). Ez bedi odolki–rekin nahas. Odolki, izan ere, gorpu esateko erabiltzen dugu telesail eta filmetan. Barka; «erabiltzen genuen» esan beharko nuke, bikoizketa hilda dago eta. Ziri ederra sartu digute.