Kategoria: LEHENAGOKOAK

-(e)an bidalia

Elipsiak eta komak

Aitor Blanco Leoz

Blogaren etapa berri honetan, aurreikusitako artikuluren batek huts eginez gero, kolaboratzaile gonbidatuen ekarpenak argitaratuko dira tarteka. Hala izan da gaur, eta, horregatik, egungo kolaboratzaileetako bat ez naizen arren, aurreko batean lantokian komentatutako gai bat ekarri nahi dut plaza honetara.

Ekintza segidetan aditz laguntzaileen elipsia egiteko moduari buruz ari ginen hizketan, eta, halako batean, orain dela hilabete batzuk zuzentzaile batek egin zidan iradokizuna etorri zitzaidan gogora. Nik idatzitako testu batean, honela antolatu nuen zenbait ekintzako esaldi bat:

“Bosgarren istorioan, gizon batek eskutitz bat jaso, eta, hura irakurritakoan, krisi larri bat sufritu eta hil egin da.”

Zuzentzaileak gerora bidalitako zuzenketa eta iruzkinetan baina, esaldiaren antolaketa aldatzeko proposatu zidan, ohartxo honekin: “Juan Garziaren sistema, nire ustez ongi funtzionatzen duena”. Hona hemen zuzentzailearen proposamena:

“Bosgarren istorioan, gizon bat, eskutitz bat jaso, eta, hura irakurritakoan, krisi larri bat sufritu, eta hil egin da.”

Une horretan ez nion buelta askorik eman, baina, aurreko egunean, lantokiko eztabaidaren harira berriz ere testu hartara jo nuenean, zer pentsatua eman zidan. Bi esaldiak erakutsi nizkien lankideei, eta zuzentzat jo zituzten biak, noski, nahiz eta lehenbizikoa nahiago izan zuten. Niri bezala, buruan zerbait piztu zitzaien ikusi zutenean bigarrenean subjektuak ez zuela kasu-komunztadurarik egiten ondoko lehenbiziko aditzarekin, segidako laugarrenarekin baizik. Bestalde, zalantza izan genuen azken bi aditzen artean (“sufritu” eta “hil”) koma jarri behar ote zen ala ez; izan ere, bi aditzek subjektu bera dute, baina batak NORK kasuan eta besteak NOR kasuan.

Euskaraz, puntuazioaren alderdi asko zorrotz arautuak daude, baina iruditzen zait aditz laguntzaileen elipsia eta harekin lotutako komaren erabilera gai bihurria dela askorentzat. Euskaltzaindiaren Euskararen Gramatika berrira jo nezake gaia aztertzera, baina nekeza zait 2.412 orrialdeko ozeano horretan murgiltzea erantzunaren bila. Horregatik, irakurleok, iritzia eskatzen dizuet. Zein eredu hobetsiko zenukete? Zuen ustez, halako ekintza segidetan, zenbatgarren aditzarekin egin beharko litzateke subjektuarekiko komunztadura? Eta zer deritzozue azken bi aditzen arteko komaren kontuari?

-(e)an bidalia

Kitxua eta euskara

Garazi Ugalde Pikabea

Aspaldiko itzulpen bat berreskuratu nahi genuke gaurkoan: Jose Maria Arguedas idazle perutarraren Pongoq mosqoynin edo Pongoren ametsa, 1991n Pamielak Jose Manuel Bujandaren itzulpenean argitaratua. Arguedasek hirurogeiko hamarkadan idatzitako zenbait testu biltzen dituen bilduma da, jatorrian gaztelaniaz zein kitxuaz idatzitako testuek osatua. Bertan aurkituko ditu irakurleak Tupac Amaru gure aita sortzaileari abesti-ereserkia; Guayasamin, Jet-i oda eta Doktore batzuri deia poemak; Pongoren ametsa ipuina eta Kubari poema. Testu gehienak lehenago ere han eta hemen –batik bat aldizkarietan– argitaratuak izan arren­­­­­­­­­, euskaraz ezagutzen dugun bilduma 1976an atera omen zen Kuban, kitxuaz eta gaztelaniaz. Edizio huraxe izango zuen ziurrenik esku artean Jose Manuel Bujandak itzulpena egiteko, eta berezia izango zen lanaren emaitza: kitxuaz eta euskaraz ezker-eskuin ele bitan emandako liburu bat.

Jose Maria Arguedas (Andahuaylas, 1911- Lima, 1969), zuria izan arren, San Juan de Lucanako indioek hezi zuten eta, bederatzi urte egin zituen arte, kitxuaz baino ez zuen hitz egiten. Gaztelaniaz egin zituen ikasketak gero, eta Limako Unibertsitatean kitxua hizkuntza eta literaturako irakasle izan zen. Andeetako errealitatea islatu zuen bere literaturan, aparteko bi mundu: zuriena bata, indiarrena bestea. Gaztelaniaz zein kitxuaz idatzi zuen, baina batez ere gaztelaniaz eman zien ahotsa indioei bere literaturan. Salbuespentzat har daiteke aipagai dugun Pongoren ametsa. Haren obra nagusien artean dira, besteak beste, Yawar Fiesta (1940), Los ríos profundos (1958), El sexto (1961) edo Todas las sangres (1964), baina Pongoren ametsa baino ez dugu irakurtzerik gaur gaurkoz euskaraz (Nahi duenak eskura  du sarean, Armiarmaren “euskarari ekarriak” atalean).

Hauxe dio kritikariak liburuaz laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran: «Pongoren Ametsa ez da liburu bateratu bat, ez duela nobela edo osotoro pentsatutako poema liburu baten orokortasuna gordetzen alegia, ez, poema, kantu eta ipuin batez osaturiko liburua da ordea, hala ere gaiak ematen dio liburuari osotasuna: ketxuar jendea eta beren suntsiduraren aurrean sortu jarrera. (…) Borroka literatura edo lekukotasunarena. Ez da hau liburu handi bat, ez da obra borobil bat, poema xume, ereserki eta ipuin batez osatutako liburua da (…)». (Arguedasen ametskaiztoa, Juanjo Olasagarre / Argia, 1992-03-29)

Liburu horixe da kitxua literaturaren ordezkari bakarretako bat euskaraz; ez bakarra, ordea. Joseba Sarrionandiak euskarara ekarri dituen ahozko tradizioko poema anonimoen artean ere ba omen da kitxuatik datorrenik. Aiora Jakak (2012) Atahualparen heriotzaz aipatzen du horien artean, Hezurrezko xirulak (1991) liburuan argitaratua eta Jorge Zalamearen Poesia ignorada y olvidada (1965) antologia zubi-testu gisa hartuta egina. Eta, nork daki, izango da akaso besteren bat ere oharkabean gure artean.

Kitxuaz ere irakur daiteke jatorrian euskaraz sortutako literatur lan bat: 2013an argitaratu zen kitxuaz Linguae vasconum primitiae, Euskararen Nazioarteko Egunaren harira, obraren katalanerako, galegorako, errumanierarako eta txinerarako bertsioekin batera. Euskarazko lehen liburua kitxuaz irakur daitekeela esan dezakegu orain, baina itzulpen horren balioa ez da maila sinbolikotik askoz ere haragokoa. Maria Colera itzultzaileak aipamena egin zion itzulpen horri Elearazi blogean eman zuen elkarrizketan:

Azkenean, literatura elkarrizketarako bide bat da eta ez dakit zer elkarrizketa sor daitekeen kitxua-komunitatearen eta euskal komunitatearen artean LVPren bidez. Iruditzen zait baditugula beste testu askoz premiazkoagoak, beste hizkuntza batzuetan gure ikuskera zabaltzeko askoz pertinenteagoak direnak. LVPk bere garaiari erantzuten dio eta ez dut uste, gaur egun, beste kulturekiko zubiak eraikitzeko tresnarik egokiena denik. Ez ditut imajinatzen kitxua-hiztunak liburu horri buruz eztabaidatzen gaur egun, liburua eskuragarri izanda ere. Eta, azken finean, literatura bitarteko bat da galderak egiteko (Colera, 2014, Elearazi).

Euskararen eta kitxuaren arteko hartu-emanak agerian uzten du kanporako itzulpenak etxetik bertatik sustatzean bultzatu nahi dugun ereduaren auzia. Kasu egiteko gaia da, bai behintzat itzulpenak kulturen, jendeen eta hizkuntzen arteko elkarrizketa sortzea badu helburu eta sinbolismo hutsean erori nahi ez badugu. Hortxe, bada, irakurketarako eta hausnarketarako gonbita.

  • Arguedas, J.M. (1965) El sueño del pongo, Ediciones Salqantay, Lima.
  • Arguedas, J.M. (1983) Pongoq mosqoynin (Qatqa runapa willakusqan). El sueño del pongo (cuento quechua), Obras Completas I, Editorial Horizonte, Lima.
  • Jaka, A. (2012) Itzulpenari buruzko gogoeta eta itzulpen-praktika Joseba Sarrionandiaren lanetan, Iker 28, EHU & Euskaltzaindia, Bilbao.
-(e)an bidalia

Poesia itzultzeaz (eta III)

Aitor Blanco Leoz

Joan den hileko sarreran ikusi genuen poesia neurtua euskaratzeko biderik erabiliena forma lehenesten duen itzulbidea izan ohi dela, eta, itzulpen metriko deritzon horri dagokionez, hiru azpikategoria bereiz daitezkeela: metaforismo erritmikoa (jatorrizkoarekiko independentea den metroa), forma analogikoa (kulturalki baliokidea den metroa) eta forma mimetikoa (prosodikoki berdintsua den metroa). Hiru itzulpen mota horiek ezaugarri metriko jakin batzuk dituzte ardatz, eta horiek errespetatzea izaten da forman oinarritutako poesia-itzulpen baten lehentasuna, jatorrizkoaren edukiari eustearekin batera.

Gauzak horrela, betiko galdera datorkigu burura: zer dugu galtzeko eta zer irabazteko poesia neurtua euskaratzean? Munduko ikerketa akademikoek subjektibotasun handiko gaia dela erakutsi duten arren, argi dago itzultzaile batzuek –neurri handiagoan ala txikiagoan– formaren eta edukiaren uztarketa txukun eta orekatua lortu dutela beren lanetan. Itzulpen horiek gai dira –eta hala egiaztatu dugu aurreko sarreraren batean–, mezuaz gain, jatorrizko poemaren efektua edo funtzio berezia erreproduzitzeko, eta ezin daiteke uka itzulpenok, edukiaren aldetik jatorrizkoarekiko zintzoak izanez gero, mezua transmititzearekin batera prosazko itzulpenek eragiten ez duten sentsazio bat eragiten dutela irakurlearengan.

Alabaina, formaren baldintza metriko horiek itsututa agian, beste batzuek bigarren maila batean uzten dituzte xede-testuaren beste ezaugarri batzuk, eta esan genezake jokabide horrek urritasunak eragin ditzakeela xede-hizkuntzako poema berriaren zenbait testu-alderdiri dagokionez. Edukia aipatu dugu, baina horrekin batera erraza da testuaren joskerari, sintaxiari, ulergarritasunari eta abarri dagozkien gabeziak antzematea.

Ikus dezagun pare bat adibide:

1Lehenengo adibide horren kasuan, egia da Miranderen itzulpenean edukia zaintzeko saiakera handia hauteman daitekeela. Arazoa, baina, formarekin tematu izatetik dator, 8 eta 4 silabako bertso-lerroak motz geratu baitzaizkio jatorrizko poemaren edukia bere osotasunean erreproduzitzeko. Gainera, Keatsen poemak silaba bakarreko hitz ugari ditu –lehenengo ahapaldian, adibidez, 23tik 18– eta horrek are zailagoa egiten du euskaraz edukiari fidel mantentzea neurri-mugak ezarri badira. Oro har jatorrizko testuaren ideiak jaso ditu Mirandek, baina, azaldutako neurri-mugak direla-eta, ezin izan du Keatsen hizkera poetiko txukun eta landua modu berean erreproduzitu. Horrek nolabaiteko trinkotasuna eman dio xede-testuari, eta alde horretatik zertxobait urruntzen da jatorrizko poemaren mezuak eta efektuak betetzen duten funtziotik.

Antzeko arazoa antzeman dezakegu Juan Garziaren poesia-itzulpen honetan:

2Juan Garziak itzulitako Shakespeareren 154 sonetoen artean, nabarmentzekoa da poema jakin horretan ageri den fenomenoa, itzultzaileak gainerako sonetoetan erabilitako egiturari jarraitzearen ondorioz gertatutakoa. Ikus daitekeenez, jatorrizko poemako hamar bertso-lerro «And» lokailuarekin hasten dira. Ingelesez lokailuok oin erdi hartzen dute –proportzionalki, euskarazko silaba erdi inguru, itzultzaileak 5 oin euskaratzeko 11 silaba darabiltzala kontuan hartuta–, baina euskaraz bi silaba behar ditu beti «Eta» horiei eutsi ahal izateko. Gainera, aipatu beharra dago bere hautuak mugatu egiten duela Garzia, laneko 154 soneto horietan guztietan bertso-lerro bakoitzeko 11 silaba baliatzea eta laburtzapenik ez eta sinalefarik ez erabiltzea erabaki baitu. Hortaz, lerro bakoitzean 9 silaba geratu zaizkio ingelesez 4 oin eta erdian aipatzen dena erreproduzitzeko. Muga horren emaitza argia da itzulpenaren edukiari erreparatzen badiogu, beste sonetoen itzulpenetako trinkotasuna gabezia bilakatu baita soneto horretan: itzultzaileak ez du tokirik izan jatorrizko poemaren ideia guztiak adierazteko, lexikoaren zati garrantzitsu bat xede-testuan baliokiderik ez izateak adierazten duen moduan, eta hala ere itzulpenaren adierazpideak bortxatuegia izaten amaitu du, esaterako lehen bertso-lerroan hauteman daitekeenez, lokailuz hasitako beste lerro gehienez gain. Kasu horretan, forma lehenesteko erabakia ulergaiztasuna eragitera iritsi da, eta horrelakoetan garrantzia irabazten dute edukia/forma dikotomiaren eztabaidan edukia lehenestearen alde egiten dutenen argudioek.

Adibide horiek aztertuta, ondorio moduan esan daiteke zaila dela poema baten itzulpenean errespetatu beharreko alderdi guztiei eustea, eta, lortzekotan, are zailagoa dela guztiak egokiro uztartzea. Ados gaude poesia-itzulpen on bat horiek guztiak harmoniaz biltzea erdiesten duen lana dela, forma eta, ondorioz, erritmo jakin bat errespetatuz eta jatorrizko testuaren edukiari modu ulergarrian eutsiz, baina egia da itzultzaile guztiek ez dutela «itzulpen oso» izenda ditzakegun horiek egitea lortzen. Itzulpen osoa lortzekotan, baina, helburu komunikatiboa (ia-ia) erabat beteko da xede-hizkuntzan: mezua edo edukia euskal hartzailearengana iritsiko da –bere osotasunean, itzultzailearen lana ona bada–, eta horrela irakurleak mezua ulertzeko eta haren efektu estetikoaz gozatzeko aukera edukiko du. Hala, poemak jatorrizko hizkuntzan duen efektu paretsua sortzera irits daiteke xede-hizkuntzan, eta hori da poesia-itzultzaileak lor dezakeen helbururik altuena.

Edonola ere, gurean –egia esan, poesia-itzulpenaren diziplinan, oro har–, ez da erraza poemaren alderdien uztarketa bikaina lortu eta egoera komunikatiboa gauzatu ahal izatea. Ikusi dugun moduan, zenbait elementu gal daitezke bidetik eta horietako bat galtze hutsak edo hari uko egite hutsak xede-hizkuntzako poemari kalte egin diezaioke, edukia galduz, joskera naturala ilunduz, erritmoa edo errima urratuz nahiz ulergarritasuna murriztuz, esaterako. Baliteke galera horren ostean lortutako poesia-itzulpena onargarria izatea, baina inoiz ez da jatorrizko poemaren helburu komunikatiboa bere osotasunean betetzera iritsiko.

 

-(e)an bidalia

Kontuz! txakurra

Martin Rezola Clemente

«Errare humanum est», esan zuen filosofoak. Eta guk erantsi, apaltasunez: «Itzultzaileen artean ere bai».

Gurean ere txakurrak oinutsik dabiltzala erakusteko, errakuntza edo hutsen adibide-sorta labur bat prestatu dut. Ez inor atzamarrez seinalatzeko edo barregarri uzteko, ezpada denbora-pasa entretenigarri bat eskaintzeko. Azken batean, denoi gertatzen zaigun zerbait da: letra bat erori, alboko tekla sakatu, «en relación con» jartzen duen tokian «en felación con» irakurri…, edozer aldrebeskeria gutxien espero duzun lekuan.

Inor mindu ez dadin, etxeko errakuntzetatik hasiko naiz. Aspalditik entzuna nuen erlezaintza arautzen duen dekretuarena, baina sinesgogor samar nenbilen, hiri-kondaira apokrifo horietako bat zelakoan. Eta hortxe dago:

1988

(Erne, gero, eztia erosten duzunean. Begiratu ondo etiketak zer dioen: mila-lorea, izpilikua, akazia edo… fox-terrier.)

Gure Agintaritzaren Aldizkaritik atera gabe, eta txakur-eztiaren zaporea kendu ezinik bazaude, Euskal Okelari buruzko 2013ko martxoaren 20ko Agindua irakurtzea duzu onena.

Euskadin, esnetarako haragikia ekoizteko sustraituen dagoen sistema bailaren eta mendialdeen arteko trantsumantzian oinarrituta dago. Garrantzi handiko ekoizpen-sistema tradizional bat da, zeren eta, alde batetik, bazka-baliabide naturalen aprobetxamendua ahalbidetzen baitu, eta bestetik, ingurune naturalaren paisaia- eta ingurumen-balioa baldintzatzen baitu.

(El sistema de producción de vacuno de carne con mas arraigo en el País Vasco se basa en la transtermitancia entre el valle y la montaña. Es un sistema de producción tradicional de gran importancia ya que por una parte permite el aprovechamiento de los recursos forrajeros naturales y por otra, condiciona el valor paisajístico y ambiental del medio natural.)

(Horixe bai, esne txarra…)

Bestelako hiztripuak ere badira; letra baten galerak sorturiko huts mozorrotuak, zarata handirik egin gabe, disimuluan pasatzen direnak:

El Plan «Heziberri 2020», aprobado por el Departamento de Educación, Política Lingüística y Cultura del Gobierno Vasco, responde a la idea de conjugar las líneas estratégicas de innovación y desarrollo establecidas en el marco europeo para el año 2020 con respecto a la educación y la formación, con los retos educativos propios de nuestro contexto y entorno…

Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Sailak Heziberri 2020 plana onartu zuen, 2020rako Europako esparruak ezarritako berrikuntza eta garapenerako ildo estrategikoak elkartzeko asmoari erantzuteko, hezkuntza eta prestakuntzari errespetua eta gure testuinguru eta ingurunearen berezko hezkuntza-erronkak kontuan hartuta.

Gaztelaniaz ere bada klasiko ospetsu bat, zoologiaren munduarekin zerikusia duena, eta ezin egokiago datorrena hizkuntza horretan erabiltzen den gazapo izendapenarekin:

LEHENDAKARIORDEAK: Muchas gracias, señora conejera. Y para las aclaraciones que entienda oportunas, tiene la palabra la señora Urkiola. 

(Eusko Legebiltzarreko batzorde baten bilkuraren hitzez hitzezko transkripziotik)

Untxigintza hori maskulinoan ere badago, noski:

1997

Eta pentsatzen jarri naiz, gaztelaniaz conejero-ak badaude, zer egon daitekeen euskaraz horren parekorik. Saiburuak, agian? Bai ba, egon badaude, Legebiltzarreko agirietan eta EHAAkoetan (ez dute esaten, bada, ikaragarri handitu dela sarraskijale lepasoilaren populazioa…?).

Administrazioa utzita, literaturaren eremu zabalean ere hainbat dira esanahien arteko igurtziak, ezbide harrigarriak. Gure bi idazle ospetsuenetako oraintsuko lanen bi pasartek honela diote:

Zaldiek ez dute negar egiten. Zesarren heriotzako orduan malkoak isuri zitzaten, mostaza-aleak artu zizkieten sudur-zulotik.

Erioak erreka berera zihoazen denak.

Eta errioak eta herioak nahasian, Jorge Manriquek bere aitaren omenez idatzitako eresi-kopla haiek etorri zaizkigu guri gogora: «Nuestras vidas son los ríos…» (Nemesio Etxanizek euskarara ekarri zituenak: «Eriotz-itxas-azpira/doazen ibaiak dira/gure biziak.»)

Nire begikoena? Zientziari buruzko lan polit bateko hiztripu hau, txit poetikoa atzematen dudana:

Hor dago, adibidez, arrastien eta ugaztunen arteko transizioa ere…

Esan bezala, gaztelaniaz ere ez dira falta izaten horrelakoak, eta izen handiko lanetan, gainera. Bat, benetan bitxia, Stephen Jay Gould zientzia dibulgatzaile emankor eta bikainaren Wonderful life famatuaren gaztelaniazko itzulpenean aurkitu berri dut, oraindik orain (Editorial Crítica, Barcelona).

Eboluzioari buruzko liburu honen planteamendua oso interesgarria da. Puzzle bat, piezak zatika, emozioa ere zatika, Aghata Christieren hilketetan bezala. Zerbait garrantzitsua aurresentitzen da… «Estoy a punto de describir el momento clave de este drama…», dio une batean egileak. Eta, bat-batean, liburuko esaldi-gakoa…:

Opabinia uno era un artrópodo.

Alferrik bilatuko dituzu «Opabinia dos» eta «Opabinia tres». Ez dago horrelakorik. «Opabinia no era un artrópodo» behar zuen. “U” alu bat sartu da isilka, eta zentzuz aldatu esaldia, eta horrek hankaz gora jarri du ordurarteko arrazoibide guztia (Opabinia artropodo bat ez bazen, bizidunen taxonomia berrikusi beharra zegoen eta abar…).

Ez hori bakarrik. «Drama» hori duela 505 milioi urte gertatu zen, Kanbriar Ertaina deritzon garaian. Eta «Cámbrico Medio» esapidea makina bat aldiz agertzen da orriotan. Behin izan ezik; momentu zirraragarri horietako batean, hain zuzen ere:

Si nunca se hubieran encontrado los componentes de cuerpo blando, Burguess Shale sería una fauna del Cantábrico Medio en absoluto interesante de unos treinta y tres géneros.

Harrapazank hori!

-(e)an bidalia

Rita Joe eta poesia mikmaka

Aiora Jaka Irizar

Nire mintzoa galdu nuen

Nire mintzoa galdu nuen
Zuek kendu zenidaten mintzoa.
Neskatila bat nintzela
Shubenacadie eskolan.

Erauzi egin zenidaten:
Zuek bezala mintzatzen naiz
Zuek bezala pentsatzen dut
Zuek bezala sortzen dut
Nire hitzaren inguruko balada katramilatsua.

Bi eratan mintzo naiz
Bi erak ditut hitz egiten
Zuen era boteretsuagoa da.

Nire eskua emeki eskaini eta galdetzen dut,
Utzidazue nire mintzoa aurkitzen
Neure buruaz mintzo nakizuen.

Poema labur bezain argia, zuzen bezain gogorra, Ipar Amerikako hainbat eta hainbat herri eta hizkuntzaren patu tristearen isla. Egilea, Rita Joe (1932-2007), mikmaka[1] zen, Kanada ekialdeko Whycocomogh herrian jaioa, Eskozia Berria probintzian.

Mikmak hizkuntza, aurreko nire artikuluetan aipatu izan dudan cria bezala, hizkuntza algonkina da; 11.000 hiztun inguru ditu gaur egun, eta Kanada ekialdeko probintzietan hitz egiten da. Orain dela bospasei mende, euskal arrantzaleak lurralde hauetara balea bila etorri zirenean, hizkera berezi bat asmatu zuten mikmakekin komunikatzeko: algonkin-euskara pidgina. Mikmakek mende luzez eutsi zioten beren hizkuntzari, baina europarrak haien lurraldeak konkistatzen eta menperatzen joan ahala, mikmak hizkuntza bere lurraldea eta hiztunak galtzen joan zen, batez ere XX. mendeko barnetegi edo «eskola erresidentzialen» eraginez. Kanadako gobernuak finantzatutako eta eliza kristauek kudeatutako eskola haien helburua argia bezain krudela zen: haur amerindiarrak beren familia eta kulturetatik erauzi eta Kanadako kultura anglosaxoira asimilatzea. Xede hori lortzeko moduak, berriz, ezin ankerragoak: beren hizkuntza erabiltzeko debekuak, gehiegikeria fisiko eta sexualak, zigorrak… Mendebetean, 150.000 ume inguru pasa ziren eskola erresidentzialetatik, eta horietatik 6.000 inguruk galdu zuen bizia barnetegi haietan.

Kanadako azken eskola erresidentziala 1996an itxi zen; gaur egun bizirik dauden amerindiar asko eta asko eskola haietatik paseak dira, beraz. Rita Joe mikmakak berak ere, esaterako, poema honetan aipatzen duen Shubenacadie eskola erresidentzialean ikasi zuen. Eskola hartan ikasi zuen ingelesez idazten, eta eskola hartan “ahaztu” zuen mikmakez hitz egiten, gaur egungo idazle amerindiar gehientsuenek bezala.

Horixe da, beraz, literatura amerindiarren paradoxa tristea: apenas dagoen hizkuntza amerindiarretan idazten duen idazlerik. Idazten dakiten amerindiarrak ingelesez eskolatuak izan dira, eta ia ahaztua dute beren jatorrizko hizkuntza. Oraindik beren hizkuntza ondo mantentzen duten amerindiar gehienak, aldiz, ez dira eskolatuak izan, eta ez dakite (beren hizkuntzan) idazten eta irakurtzen. Ia ezinezkoa da, beraz, amerindiar hizkuntzetan idatzitako literatura aurkitzea. Zentzu horretan, aipagarria da Rita Joeren ahalegina: bere lehen liburuan —Poems of Rita Joe (1978)—, mikmak hizkuntzara itzulita argitaratu zituen poemetako batzuk. Adibide moduan, hementxe eskaintzen dizkizuet bi, mikmakez eta euskaraz[2]. Lehenengoak argi islatzen ditu ume amerindiarrek eskola erresidentzialetan bizi izandako beldur eta umilazioak:

1

2

Azkenik, Rita Joeren beste poema bat, ingelesa eta mikmaka nahasiz idatzirikoa. Euskarara itzuli ditut ingelesezko zatiak, eta gainerakoak mikmakez utzi. Honelakoa ote zen garai bateko algonkin-euskara pidgina?

Indiar mintzoa

Jiktek
Dena dago bare.
Isiltasuna da nagusi.
Tepknuset
ilargia
Hilabete bat.
Nemi’k
Ikusten dut.

Oso antzina.

Nmis
nire ahizpa.
maja’sit
badoa.
Nmis, nire ahizpa
Nutaq, entzuten dut
Wena, nor?
Nekm, hura, bera, haiek.

Oso antzina.

Api, gezi bat
Teken, zein?
Ji’nm nemi’k
Gizona ikusten dut.
Kwitn, kanoa bat
App kinu’tmui, irakats iezadazu berriro
Lnui’simk, indiar mintzoa.

Oso antzina.

__________

[1] Euskarazko ortografiaz idatzi dut «mikmak» hitza. Beste hizkuntzetan, forma bat baino gehiago erabiltzen dira: Mi’kmaq, Micmac, Mi’kmaw, L’nu…

[2] Tranpa egingo dut, Joseba Sarrionandiak «poesia primitiboa» itzultzean egin ohi zuen bezala: itzulpena egiteko erabilitako zubi-hizkuntza erakutsi beharrean, hizkuntza amerindiarrez idatzitako poemak erakutsi ohi zituen bere euskal itzulpenen ondoan, hizkuntza txikiei ikusgarritasuna emateko eta hizkuntza handien presentzia nonahikoa nolabait apaltzeko, ziurrenik. Rita Joeren poema hauen ingelesezko bertsioak ikusi nahi dituenak —kasu honetan, ingelesezko bertsioak originalak dira, ez zubi-testuak, mikmakezko bertsioak ingelesetik itzuliak izan direla baitirudi—, liburu honetara jo dezake: Armstrong, Jeannette C. & Grauer, Lally (arg.) (2001). Native Poetry in Canada – A Contemporary Anthology, Peterborough: Broadview Press.

-(e)an bidalia

Tren-tren 3: Euskotren trena edo itzultzaileon menpekotasuna

Bakartxo Arrizabalaga Labrousse       

Tren-tren zer izan zitekeen galdetu nuen Tren-tren 1 artikuluan; hiru erantzun jaso nituela adierazi nuen Tren-tren 2an, hiru arrapostuetan balizko hitz hori bakoitzak bere gisara ulertzen zuela azalduz.

Nire hiru mintzakideon erantzunak ikusiz, egiaztatu nuen (zientifikotasunaren mailetara heldu nahi gabe, noski, lagin eta istorio horiek tarteko) ene buruarekin nerabilena, hau da, tren-tren hori ez zela –momentuz– ezer euskaraz edo, bestela esanda, euskaldunontzat.

Baina horra orain hor balizko ez den tren-tren horren nire ia eguneroko bizipen pizua: «Euskotren trena».

Gaztelaniaz idazten duen iragarki egileak komunikazioa, eragin lasterra, inpresio bat xerkatzen du eta horretarako ez du dudarik egiten gaztelania modu bizi eta jostarian erabiltzeko; hala gertatzen da «Ven en Euskotren» (Papá ven en tren) edo «Pásate a Euskotren» esamoldeetan, beste hainbat eta hainbat produktutako iragarki anitzetan gertatzen den bezala. Bestela da gaztelaniaz sortu joko horiek euskaraz eman behar direnean. Zeren esan beharrik ez da, noski, iragarkia ez da, ia inoiz, euskaraz sortzen. Jostaria izatea gaztelaniazko sortzaileari dagokio eta gero, bigarren egiteko bezala eta maiz baino maizago, bigarren mailako bezala, euskarazko ordaina edo ordain modukoa bilatzen zaio gaztelaniazkoari. Iragarkia asmatzean bilatzen ziren bezeroekiko harreman arin haiek, bezeroa zuzen eta laster jo nahi hura, ez da jadanik lehen-lehen asmoa; beste betebehar batzuk gailentzen zaizkio lehen asmo horri, bezeroarekiko harreman horiek batzuetan guztiz itotzeraino, tren-tren honetan bezala. Gramatikalkeria ageri da hor. Begiak erakarri nahi zituen molde jostakina itzulpena agindu eta ordainduko duenaren menpean eta jatorrizko hizkuntzaren menpean den itzultzailearen betebehar ilun bihurtu ohi da eta horrek zama gehiegi ekartzen dio testuari komunikazio zereginetan arin gertatzeko.

Baina zein trenetan zebiltzan gure zaharrak, euskotren trenean ala euskotrenean?

Gure oraingo euskal trenbidea ez zaio jadanik lehengo trenbide zaharrari jarraitzen; euskotren trenbide bilakatu da edo Y-trenbide noragabeko.

Jatorrizko hizkuntza nagusira itzuliz: el tren, el euskotren y la Y griega vasca.

Hori bai, «los vascos» orain «euskotren»  omen da eta «el vascuence» «el euskera». Beharrik gaztelania euskara ikasten ari den!

-(e)an bidalia

Batuak bereiziko gaitu

Iñaki Segurola

Gure hiriburuetako batean gertatu da. Bertako seme bat, nere laguna, aspaldian ezbaika-moduan ibili da emakume batekin, harreman baten luzakizun edo deskontuko denboran bezala. Nere laguna libertate haundi xamarrean ibili da, eta emakumea, aldiz, zain bezala, ea besteak ze joera aterako, eta zirt-edo-zart egin nahian eta ezinean. Nere lagunak egiten duen euskara bakarra batua edo batu-antzekoa da, eta emakumea, berriz, herri koskor batekoa da eta erdara bigarren hizkuntza moduan bizi izan duena beti (nere modutsukoa, horretan). Zer gertatu da? Emakumeak, esan ohi den bezala, beste bat ezagutu duela, eta gustatu, eta laketu, eta maitemindu eta horiek denak gertatu, eta zer egin du? ba, nere lagunari despeida eman… eta hizkuntza aldatu, alajaina! Eta hauxe da ixtorio hau hona ekartzeko daukadan arrazoia, jakina.

Beren arteko hitzezko jardunean emakumeak bere herriko hizkeran hitzegin dio nere lagunari, baina oraingo honetan batuan esan dio esan beharrekoa, eta uaxapetik adierazi dio, gainera, zein den egoera berria. Harritu da zeharo gure gizona, eta pentsatu du ez zela benetan ariko emakumea, ez baitzen hura haren ohizko mintzatzeko modua[1], baina kontua zen oso benetan eta izugarri benetan ari zela, eta benetan ez ezik, «serio eta beltz» ari zela, guk esan ohi dugun moduan. Ez zituen emakumeak sobera zaindu manerak, hala pentsa daiteke, baina ez: manerak ongi zainduak zeuden nonbait; beren arteko aferak nola iragan ziren ikusirik eta sentiturik, despeida edo etenaren berri berariaz eman dio gizonari izan litekeen erarik hotz, motz eta lehorrenean; hau da: batuan eta uaxapetik.

Gure ixtorio honetan batuak etena adierazten du: bukatu dira nere igurtziak eta larrua; ez naiz zure aurrean gehiago erantziko; ez dizut emango oraindainoko gauzarik, eta bereziki edo guri hemen axola digun alderditik, ez dizut erakutsiko eta ez dizut emango nere benetako hizkuntzarik ere. Emakume honentzat, nere modukoentzat eta beste bakarren batzuentzat, batua eutsitasuna eta estalitasuna da, eta jantzitasuna ere bai: hizkuntza jantzia, hots, erantziaren kontrakoa; hizkuntza jasoa, hots, beheko zeren kontrakoa.

Desamodiozko ixtorio honetan bezala, uste dut esan daitekeela batua guretzat (euskarak gaurdaino bizirik iraun duen herrietako jendearentzat) etenaren hizkuntza dela; herriaren eta herriko hizkuntza baztertu eta Akademiaren eta Akademiakoa besarkatzea eten haundi xamarra da, inondik ere, eta erdi-ontzat jo baldin badugu (eta erabili ere egiten badugu, adibidez, hau bezalako tokietan), hori da etenik serioena eta beltzena erdara delako guretzat, eta batua gaitzerdi moduan hartzen dugulako, eta txarragoak ontzen duelako txarra. Gure gogo edo sentipentsaeran, euskarazko herri batean jaiotako batek hizkuntzaren aldetik egin dezakeen bekatu itsusiena da bere umeari erdaraz egitea, baina horren ondoren dagoen itsuskeriarik latzena da umeari batuan egitea. Etorkizun xerio baten izenean egin izan da eta egiten da gure artean umeari erdara hutsa edo batu hutsa opa izate hori; hau da: ez herriaren hizkuntza, baizik-eta Estatuarena (erdara) edo Akademiarena (batua).

Nere andre-lagunari[2] egin diot galde ea nola emango lidakeen berak gure artekoaren balizko etenaren berri «aldebakarrekoa», eta erantzun dit berak ere batuan egingo lukeela, eta gainera zuka. Esan beharra daukat guk ez genuela egin gure herrietan gehienek egin izan duten bidea edo mudantza, hots, elkarrekiko asuntoa mamitze edo sendotzearekin batera hika egitetik zuka egitera pasatzea. Batuan egitearekin gertatzen den modu samarrean, zukako hizketak binakako asuntoaren seriotasuna adierazi edo salatuko luke gure herri-giroan.

Euskaraz egitea ez zen gauza serioa. Gaur, batuari eta zuka orokortuari eskerrak, gauza oso serioa izan daiteke, eta da.

Biziari seriotasuna eta belztasuna kendu nahia egongo da beharbada guk batuarekin daukagun harreman neurotiko maite-gorrotozko honetan.

_____________

[1] Bere herriko hizkeratik batura koska haundi xamarra dago, zeren gure emakumea —esan egin beharko dugu— Bizkaiko Txorierrikoa baita.

[2] «Neska» edo «neska-laguna» deitzea arinegia egiten zait, eta «andrea», berriz, astunegia edo serioegia. Horregatik «andre-laguna».

-(e)an bidalia

Kolpetik Españixe kenduko baligue…

Juan Luis Zabala

Jon den igande iluntzean Azkoitiko euskaran ahal bezala idatzitako fikziozko autu edo solas labur hau irakurri nuen Azpeitiko Sanagustin kulturgunean, Independentzia osteko egunak errezitaldian. Iñigo Aranbarri, Jon Benito, Xabi Borda, Xabier Gantzarain, Juan Karlos Merino, Felipe Murillo eta Jose Luis Otamendirekin batera hartu nuen parte, eta musika jartzen Juan Azpillaga aritu zen:

 –Antton, ba al dakik azpeittiarrak ze ein ber deben laister?

–Azpeittiarrak? Ez, eztiñat ezer aittu. Ze ba?

–I ez aiz ezertaz enteratzen.

–Ni azkoittiarra naun. Etziten inporta zapuek zertan ai din.

–Ba kontsultie ein ber diebe, erabaitzeko eskubidin gaiñin.

–Kontsultie? Zer kontsulta? Medikuna bezalakue?

–Ez, gizona. Botaixue. Referendume edo oixetako bat.

–A! Bale, bale. Ta… zertaz esan den, Anttoni?

–Erabaitzeko eskubidin gaiñin.

 –Erabaitzeko eskubidie? Ze erabaitzeko ordie?

–Zer munduten bizi aiz hi? Ze erabaitzeko izengo dek ba? Ia Españixetik aparteko Euskadi bat nai al deben edo…

–A! Independentzixe?

–Bueno, bai, edo autodeterminazixue edo dana dalakue…

–Ba Azkoittixen olakoik eingo balitz, nik ezetz botauko niñan, bate dudipe.

–A bai, e? Ze ba?

–Aurrekun eon nitxiñan ortaz pentsatzen ta…

–Joño! Ta?

–Ba… nekau egin nitxinan.

–Banatxauan ba ni! Ez uan asko berko. Pentsatze kontu ori latza dek iretzat.

–Ik nai denana esango den, baiñe musin numero uno nitxion, e. Galdetu lagunei.

–Musin izen berkoik.

–Musin sikire ondo pasatzeiñat, baiñe independentzi kontu oixetan pentsatzen… azkar askoik laga nitxonan, sufritzen ai nitxiñan ta.

–Sufritzen?

–Bai ba. Pentsa. Lenengo gauzie: ze ligatan jokauko zun Realak Euskadi independiente izenezkeo?

–Partido geixo irabaziko litxizkik beintzet, ezta?

–Bai baine… zeiñen kontra? Barakaldo? Real Union? Lagun Onak? Anaitasuna? Ilintxa? Kilimon? Hortako…

–Zorioneko fuela!

–Fuela besteik ezpalitz, gaitzerdi.

–Ze geixo dao ba?

–Joe! Deskuidatzen baaiz, independentzixekin, dana euskeraz eitten asi berko genikin.

–Normala! Ez al gea ba euskaldunek?

–Bai, baiñe… etzakiñat ba. Periodikue, telebisixue, liburuk…

–Liburuk? Ze liburu?

–Et, et, et… Dolores Redondorena bukau niñan lengokun, e!

–Euskeraz’e badaukek liburu ori, ederki asko traduziute.

–Baiñe ez naun orta oitzen. Etzaukeiñat eskolaik ta euskera batun kontu ori etzion gure morukuntzako einde.

–Ta erderie bai?

–Ba letzeko bai beintzet. Aukeran, askoz’e naixo erderaz.

–Batuekin’e azkar asko oituko itzean, besteik ez baleo.

–Puf! Naixo aprobarik ez eginde. Earki gatxauden gauden bezela.

–Baiñe i beti antiespaiñol sutsue ez al aiz ba izen?

–Y a mucha honra, e! Ori ez kendu neri geo!

–Ortaz?

–Joe , neska, dana esan ber altzain iri? Kolpetik Españixe kenduko baligue…

–Ze? Gaizkitxo, ezta?

–Bai zea! Eon ai ixillik! Ik ba al dakin zer dan taberna jun, telebixoko informatibue ikusi ta dana txerrikeri pute bat dala esateko daukeun aukerie. Ori ezten dirukin pagatzen. Ori osasune den, osasun uts eta purue. Ta Españixe kenduko baligue… kejatzeko dauzkeun motibun erdixek pasa aizie artzea kolpetik. Ni hablar, aizan! ¡Eso no se negocia!

–Ola ikusitte, arrazoie daukek, bai. Españixe ondo merezittekue bakarrik ez, ondo berrekue dek ik, gustora biziko baaiz.

-(e)an bidalia

Vade retro, -ero

Iratxe Goikoetxea Langarika

Esana da euskaraz ez dagoela genero gramatikalik. Hau da, hitzek eta atzizkiek ez dutela forma bat femeninorako eta beste bat maskulinorako. Eta mendebaldeko euskaldunon erabilera bestelakoa bada ere (Ad: txotxolo/txotxola; txarrito/txarrita; temoso/temosa; koplero/koplera…), hartakotzat dugu batuko irizpidea.

Harritzekoa da, beraz, Hiztegi Batuan sarrera hau egotea: parrandera izond. Heg. Herr. ‘(emakumezko) parrandazalea’. Ez da berria, 2001ean onartu baitzen, baina horrek eman dit gaurko hizpidea.

Latineko -arius atzizkiaren ondorengoa da gaztelaniako -ero/-era (-ario eta euskarazko -ari bezala), eta adiera bitako hitzak sortzeko erabiltzen da nagusiki: batetik, gauza izenak eratzeko (costurero, mosquitera, jardinera…), eta bestetik, zerbaitetan diharduena izendatzeko (ogibidea: panadera, mamporrero…; kalifikazioa: friolero, sandunguera…).

Euskaraz, maileguen bidez sartu da gehienbat: txiskero, kulero, kafetera; torero, dultzainero… Baina euskal erroaren gainean eratutako hitzak ere badira: litxarrero, kuxkuxero, txorroskilero, zurrutero.

Bederatzi berbok Hiztegi Batuan jasota daude. Dena dela, berrogeita hamar ere ez dira orain arte bahea pasatutako –ero/-era atzizkidun hitzak. Gauza izenak alde batera utzita, osterantzeko gehienak sasoi bateko lanbide izenak dira (borrero, filibustero, danbolintero), eta bada kalifikatzaileren bat edo beste (enbustero, saltsero).

Izan ere, erdarakada gordintzat edo jota, maileguzko hitza baztertu izan da askotan euskal erroko hitzen mesedetan: bonbero → suhiltzaile; ganadero → abeltzain. Beste batzuetan, -ariri edo beste euskal atzizki bati eman zaio lehentasuna: albaitero → albaitari; bentero → bentari, bentazain.

Inoiz edo behin, -ari eta -ero, atzizki biak onartu dira, konnotazio ezberdina emanda: politikari vs politikero [peioratiboa]; zalapartari vs zalapartero [Heg. Beh. ‘(gizonezko) zalapartaria’]. Kasu honetan zehaztu egin da hitza maskulinoa dela, baina ez da jaso femeninoko formarik. Ezta gainerako kalifikatiboetan ere.

Esan bezala, Hiztegi Batuan bildutako gehienak lanbideari lotutako berbak dira: alero (ala motako txaluparekin dabilena), botilero, borrero, gaitero, haxero, jornalero, juntero, kaminero, kanpero, poltsero, tokero, trapero, txorroskilero... Eta ogibideotako gehienak, tradizioz, gizonenak izan dira. Baina ez denak: Hiztegi Batuak onartutako enplastero eta kartero-ekin batera enplasterak eta karterak ere izan dira. Baita batelerak ere.

Zer gertatu da emakumeen ogibide tradizionalekin? Sardinera, partera, eskabetxera, martxantera, bendejera… Gaitzesteko ere ez dira ageri Hiztegi Batuan[i], nahiz eta batzuek aparteko adierazkortasuna izan eta kalifikatzaile modura ere erabiltzen diren oraindik ere: sardinera (emakume zaratatsua eta lotsabakoa); martxantera (neska bizia, sorgina).

Itaun banaka bat sortu dit gai honek: Neutrotzat ala maskulinotzat hartu behar da –ero forma euskara batuan? Eta zer dela eta zaio halako ezinikusia? Neutrotasuna gordetzearren, ala ekialdeko eta mendebaldeko hizkeren arteko bereizketa ez handitzearren?

Hiztegi Batuak baino zabalago jokatu du Elhuyarrek, eta “ausartu” da gaurko euskaldunon lexikoaren parte diren txikitero, bakero, rockero eta halakoak jasotzera. Dena dela, anekdotikoa bada ere, deigarri egin zait falkoneria onartu eta horretan dabilena aipatzeko izenik ez jaso izana. Falkonero tokatuko litzatekeelako, beharbada[ii]?

Euskara ez dago baliabideak harrika botatzeko, eta kalifikatzaileak sortzeko baliabide emankorra da orain ere –ero.

______________

[i] Oker ez banago, bakarra jaso da: kantinera iz. Heg.: alardeetako eta danborradetako kantinera.

[ii] Martin Rezola blogkideak idatzitako artikulu interesgarrian eskuratu zizkigun esteka ederretan, Louis Dassancek eta Jean Elizaldek hiztegietan jaso gabeko beste izen bat aipatzen dute, polit askoa: mirotzai (mirotzez artha zaukan muthila).

 

-(e)an bidalia

Metamorfosiak

Garazi Ugalde Pikabea

Literatura unibertsaleko obra gutxik ikusiko zuten argia euskaraz hiru bertsiotan. Franz Kafkaren (Praga, 1883 – Praga, 1924) Metamorfosia kontakizunak merezi izan du horrenbeste. Obrak mendea bete berri duen aitzakian pilatu ditugu puska hauek, atari honetan ere izan dezan segida omenaldi sortak.

Orain bi hilabete pasatxo, Gregor Samsa protagonistaren zertasunaz aritu zen Martin Rezola Clemente «Labezomorroak eta kakalardoak» postean, eta, zomorroaren xehetasunak argitze aldera, euskarazko hiru itzulpenen hasierei jarri zien arreta. Hain zuzen, martxoaren 1ean bildu zituzten, Bilbo Zaharra Forumean, Die Verwandlung euskaraz eman duten hiru itzultzaileak: Xabier Kintana, Rufino Iraola eta Anton Garikano. Gaur egun Metamorfosia izenez ezagunago zaigun istorioa Itxura-aldaketa izenez ekarri zuen euskarara lehenengoz Xabier Kintanak 1970ean (Kriseilu argitaletxearekin), eta huraxe izango zen zenbait hamarkadatan kontakizun arrakastatsuaren euskarazko ordezkaria. Hiru hamarkada geroago ikusi zuen argia bigarren itzulpenak Rufino Iraolaren eskutik, Metamorfosia izenburupean (2000, Hiria). Hirugarrena, berriz, aurten bertan atera du Ereinek, jatorrizkoa argitaratu eta ehun urtera, Anton Garikanoren itzulpenean. Garai eta baldintza desberdinetan egindako hiru itzulpen dira, hasiera hartatik gaurdaino erruz aldatu baitira bai euskararen egoera, bai literatura unibertsalak gurean egin duen bidea, bai eta itzulpen joerak berak ere.

Die Verwandlung ez da inondik ere euskaraz irakur daitekeen Kafkaren idazlan bakarra; asko dira, izatez, aldizkaritan zein liburutan eman diren euskarazko testu kafkiarrak. Nolanahi ere, hura izango da, ziurrenik, imajinario kolektiboan sinbologia argiena utzi diguna.

kafka

Hizkuntzaz eta kontinentez beste egin, eta Kafka eta Borgesen artekoa ekarri nahi genuke orain gogora. 1938an Losada argitaletxeak atera zuen gaztelaniazko itzulpenak –Gregor Samsarenaz gain– beste istorio kafkiar bat ere badu bere baitan: Jorge Luis Borgesek itzulia balitz bezala aurkeztu zen obraren gaztelaniazko edizio hori, baina urteak igaro ahala zalantzan jarri zen itzulpenaren egiletza. Izan ere, ustez Borgesena zen bertsioa bat dator aurrez, 1925ean, José Ortega y Gassetek zuzentzen zuen Revista de Occidente aldizkarian argitaratu zen itzulpen anonimo batekin[1] (hara, hemen, itzultzailearen ikusezintasunaren adibide bat gehiago). Idazle argentinarra hartu bazen ere gaztelaniazko lehen edizioren itzultzailetzat, Borgesek berak aitortu zuen ez zuela berak itzuli La metamorfosis. Gerora jakin ahal izan denez, liburu bereko Un artista del hambre eta Un artista del trapecio lanak ere ez ziren haren itzulpenak izan. Itzulpenaren egiletzaren inguruko hipotesien artean emakumezko baten izena ageri da, Margarita Nelken idazle eta politikaria; baina, itxura guztien arabera, gaur gaurkoz ezin izan da misterioa erabat argitu[2].

Askotarikoak dira itzulpenaren zirrikituak, eta halakoak testuak bizi ditzakeen itxuraldaketak ere. Hizkuntza bat erantzi eta beste bat janzten asmatzen duten testuek, denboran irauteko eraldatzen direnek, zer ez dute ba jasaten, itxura aldaketa ez bada? Franz Kafkak ­alemanez idatzitakoek ibilbide luzea egin dute XX. mendearen hasieratik gaur arte: haren istorio eta pertsonaiak munduko hizkuntza askotara pasatu dira, bai eta idatzizkotik beste zenbait diziplinatara ere (zinemara, teatrora…), metamorfosia burututa.

Luzea du arnasa, gurean, aire kafkiarrak. Elena Odriozolaren ilustrazioek jantzita ageri da, esaterako, Jordi Sierra i Fabraren Kafka eta panpina bidaiaria (2008, Elkar, itzul.: Juan Kruz Igerabide). 2011n, berriz, gaztetxo eta ez hain gaztetxoentzako modukoa den istorio horixe gorpuztu eta taularatu zuen Ttanttaka antzerki konpainiak. Agertokian ikusi dugu, halaber, 2013an hasi eta gaur arte, musika, bertsolaritza eta literatura uztartu asmo dituen Kafkaren aulkia emankizuna, inprobisazioa maite duten edo ez duten sortzaileen topaleku gisa. Joan den urteko euskarazko nobedadeen artean aurkituko du, bestalde, saiakera irakurleak, Walter Benjaminen «Franz Kafka» testua (Walter Benjamin, Literatura oharrak, 2015, Sans Soleil). Mendeurreneko ospakizunen artean, Metamorfosia aukeratu dute aurtengoan Klasikoen IX. Irakurketa jarraituan hamaika ahotsetara berpizteko. Ekainaren 9an izango da hori, Bilboko Arriaga antzokian.

Eta, metamorfosiez ari garela, behar bada erantsi nahiko luke zer edo zer Pragako Olšany hilerrian datzan egileak berak, hiriak turisten joan-etorriagatik azken urteetan jasan duen itxuraldaketaz jabetuko balitz. Mende betez askotariko formak eta itxurak hartuta utzi digula arrastoa, Kafkaren zomorroak.

[1] Sorretino, Frenando. «El kafkiano caso de la Verwandlung que Borges jamas tradujo», Especulo, 10.
[2] Pestana, Cristina. «¿Quién tradujo por primera vez La metamorfosis al castellano?», Especulo, 11.