Kategoria: Koro Garmendia

Koro Garmendia Iartza

Atsegin handiz irakurtzen ditut itzulpengintzan urteak daramatzaten gizon-emakumeei egindako elkarrizketak, ekarpen mamitsua egiten duten irakasleak balitut bezala. Hangoak edo hemengoak izan, hizkuntza batekoak zein bestekoak, denak iruditzen zaizkit olatuen eta iluntasunaren erdian bide-erakusle diren itsasargi. Lanbide honetan, erronka, zalantza zein ikuspegi bertsuak ditugu guztiok, eta lagungarria iruditzen zait urteak joan eta urteak etorri hizkuntzaren erraietaraino jo dutenen gomendioak aintzat hartzea.

Horien guztien artean, badira esanguratsuak, argigarriak, bereziak edo gustagarriak iruditu zaizkidan hiruzpalau printza, eta, hain zuzen ere, horiek adieraziko dizkizuet ondoko lerrootan, zuek ere gogoetagai izan ditzazuen.

-Eskarmentua baino irakasle hoberik ez da

Egia baita ikasketak garrantzitsuak direla, baina ikasbidea ez da hor amaitzen; aitzitik, bide luze baten hasiera dela esan genezake. Oinarri hori osatu egin behar da. Eta osatzeko modurik onena aritzea da, itzuli ahala ikasten baita itzultzen. Okerrak zuzentzen eta ondo egindakoak gogoan hartzen.

-Hizkuntza ezagutu baino gehixeago behar da egin…

Eskarmentua daukaten itzultzaileek behin eta berriro aipatzen dute ez dela nahikoa bi hizkuntza ezagutzea edo jakitea itzulpen-lanari taxuz ekiteko. Ogibidez itzultzaile izan nahi duenak menderatu egin behar ditu hizkuntzak.

 -Aukeretan onena zein ote?

Itzultzailea ez da beti bere itzulpenarekin asebeteta geratuko. Noizbehinka, termino, esaldi edo pasarterekin batekin trabatuta geldituko da, eta, ahal duen modurik onenean ebatzita ere, zapore garrantz punttu hori hor gera liteke. Aukera egitea ez baita samurra izaten. Halako edo besteko hitza, aditza, izenburua edo dena delakoa zergatik erabili duen galdetutakoan, behin baino gehiagotan irakurriko edo entzungo diozue itzultzaileari: «hoberik aurkitu ez dudalako».

 -Apaltasunez

Oro har, lanbide honetan eta beste guztietan litzateke bertute umil izatea; nolanahi ere, maiz aipatzen dute itzultzaile urtetsuek apaltasuna behar dela itzultzaile on izateko. Ez da halabeharrez izango. Itzulpenak egitean, gutxitan izaten da aukera zuzena bat eta bakarra. Eta gaur egokia iruditzen zaiguna ez zaigu, beharbada, biharko egunean hain aproposa irudituko. Norberaren iritzia ez ezik, besteena ere aintzat hartzeko unean, usu sor litezke itzulpenak beste modu batean ematearen aldeko iritziak.

-Atsegina bai, latza ere bai

Erronka polita izaten da hizkuntza batean eman zaiguna beste batera ekartzea, eta gauza ederra da lanari halako gogoz heltzea, baina kezkek ere izaten dute lekurik eginbide horretan. Zalantzetatik aske dagoenik ez dut ezagutu. Hala hasiberriak nola urtetsuak, denak harrapatzen dituzte buruhausteek…

Bukatzeko, frantses itzultzaile bati irakurri niona aipatuko dizuet, deigarria suertatu baitzitzaidan itzultzaileak gizartean duen egitekoari buruz zeukan ikuskera: herrialdeek elkar ulertzeko ezinbesteko tresnak direlako, eta kulturak elkarrengana gerturatzen dituztelako, «bakearen aldeko gudari» eta «kulturaren kasko urdin» zituen izendatu itzultzaileak.

Koro Garmendia Iartza

Gaurkoan, bitxikeria polit batekin natorkizue.

Jakingo duzue kamioi askotan, aurrealdean, parabris edo haizetakoaren goialdean, izen bat edo batzuk eramateko ohitura dagoela. «Aitzol eta Amaia». «David y Elena». «José Antonio y Paula». «Ainhoa eta Xabier».

Bada kamioi bat goialde horretan «Mixiyua» jarrita daramana. Aurreneko aldiz ikusi nuenetik gustatu zait izena. Inongo hiztegitan ez dugu ikusiko, baina euskal izen peto-petoa dela esan genezake, eta grazia handikoa, gainera.

Kontua da aurreko batean euskaldun berri batekin nindoala, eta hortxe azaldu zitzaigula kamioia. Eta hona euskaldun berriaren ateraldia: «Txinatar izenak jartzen hasi dira kamioietan!».

Mixiyua hitzari txineraren kutsua hartu zion lagunak. Ez dut ukatuko baduela izenak halako aire exotiko bat, baina erroak hemen bertan dituen hitzarekin bidaia luze samarra egin zuen lagunak. Azaldu nion, beraz, «la misión» zuela gaztelaniaz adierazten…

Hortxe bitxikeria.

Koro Garmendia Iartza

Ba bai, atea ez ukitzeko. Horixe zioen atean jarrita zegoen orriak: «Mesedez, ez ukitu atea».

Non dago arazoa? Garbi adierazita dago, ezta? Atea ez ukitzeko, mesedez. Ez ukitzeko. Erakusketa batera joatean, ikusgai dauden artelanak mesedez ez ukitzeko eskatzen digutenean bezalaxe.

Mesedez, ez ukitu atea.

Atea erradioaktiboa zelakoan bazaudete, hotz-hotz.

Kokatuko zaituztet. Osasun-etxe arrunt bateko ate arrunt bateko orri zuri arrunt batean zegoen esaldia. Xinple-xinple esanda: atearen alde batean, sendagilea eta erizaina; beste aldean, gaixoak. Tartean, atea. Ukiezina.

Ez ukitu atea.

Hots, ez jarri gainean ez eskurik, ez hatzik, ez ezer. Mesedez.

Orain, bigarren zatia dator. Aurreneko zatia beste era batera ulertzeko bidea ematen duena, zehazki hau baitzioen orriak: «Mesedez, ez ukitu atea, eta ez ireki».

Pentsatzen dut ulertu duzuela kontua. Ate hori goitik behera zen ukigarria.

«Por favor, no toquen ni abran la puerta».

Mesedez, ez jo atea.

Mesedez, adarrik ez jo.

Koro Garmendia

Testuen edukia era batera edo bestera lantzen dugunok emaitza hori jendarteratzeko orduan maiz kide izaten ditugunez nahi nituzke hitz bi egin. Liburu-azoka batean nenbilela konturatu nintzen zenbateko garrantzia duen, idazle zein itzultzaileon eginahalaren fruituak hartzaileei helarazteko orduan, mami hori aurkezteko edo ikusarazteko moduak. Erosleen profila bat eta bakarra ez da, baina asko dira liburuaren itxurari edukiari bezainbesteko garrantzia ematen diotenak. Izango da, dudarik gabe, itxura bera lehenesten duenik ere.

Letraren tamaina, letra mota, maketazioa, irudiak, azala… Alderdi horiek guztiek bat egiten dute hitzei euskarria ematen diegun azken pauso horretan. Sukaldarien plater goxoak, ahoratu baino lehen, usaimenaren eta begien bidez «sartzen» diren bezala, idazten dugun oro ere itxura zehatz bat duela heltzen da irakurlearengana, eta, edukian murgildu aurretik, aurkezpen horretan oinarrituz hasten da lehen iritzi edo ikuspegia osatzen.

Erraza da proba egitea. Joan liburu-denda batera, eta ikusi jendeak aleak nola aztertzen dituen eta zer iruzkin egiten dituen. Aukeraketak egiteko orduan, izenburua eta gaia funtsezkoak dira, noski, baina xehetasunen indarra handia da oso: koloreak, marrazki eta irudiak, grafia… Teknologia berrien kasuan, webguneei dagokienez, beste horrenbeste. Irakurgaiak eta jakingaiak eskaintzen dizkigun blog hauxe bera, kasurako.

Eskerrik asko, beraz, goxokiari forma eta bilgarri egokia jartzeko lanak hartzen dituzuen guztioi.

Koro Garmendia

Halako edo besteko euskaraz nola esaten den galdetzen didatenean, ez zait beti erantzuna bat-batean ematea suertatzen. Hiztegietara jotzen dut, buruari eraginez baino erantzun gehiago eta zehatzagoak ematen baitizkidate, edo han-hemenka kontsulta batzuk egitera. Hizkuntzen esparruko langintza honetan gabiltzanok, gainera, arituaren arituaz, halako ohitura batzuk hartu ditugu: burura etortzen zaigun aurreneko aldaera soilarekin ez konformatzekoa, zertxobait sakontzekoa, informazio ahalik eta zabalena eskuratzekoa, aukeretan egokiena zein izango litzatekeen pentsatzen jartzekoa…

Eta, hain zuzen ere, hortxe konturatzen naiz asko izango direla hain erraz aurkituko edo neureratuko ez ditudan hitzak. Egongo direla hau, hori edo hura esateko hamaika ordain, egokiak guztiz, baina, ezagutu nahi baditut, ohi baino ahalegin handiagoa eskatuko didatenak, nahi bezain eskura izango ez ditudalako, hiztegietan jasota ez daudelako, edota kasu bakanetan irakurriko edo entzungo ditudalako. Euskara aberastasun liluragarriz betea dago, eta hein bat ezagutzera iritsiko ez naizela zait iruditzen.

Hein hori ahalik eta txikiena izan dadin, jarrai dezadan ahal bezainbeste irakurtzen ‒oraingo eta atzoko testuak, hemengoak eta hangoak‒, eta Euskal Herriko txoko guztietako euskaldunen mintzaira erne aditzen.

Koro Garmendia Iartza

Sortu al zaizue inoiz euskarazko esaldietan hitzei azentu-marka jartzeko tentazioa? Tildea, bai. Irakurleari indarra zehazki non jarri behar duen adierazteko.

Euskaraz mintzatzeko moduak asko dira; hain da zabal bere txikitasun horretan gure Euskal Herria! Mintzaera horietako askotxo dira zuzenak. Hitzei doinua emateko orduan, aukera batzuk ere badira tartean. Euskarak berezko dituen tonu eta ahoskerak, seguruenera, eraldatzen joaten dira denborarekin, baina ez dut uste aldaera guztiak direnik egokiak. Erdaren eragina, ohi bezala, handia da oso. Bilakaera horretan, faktoreak faktore, hitz batzuk berezko ez duten moduan erabiltzen ari garela iruditzen zait; erabiliaren erabiliaz, zabaltzen joaten dira, eta, azkenerako, normaltasunaren babesa jasotzen dute.

Euskararik ez dakitenei euskaraz irakurri beharra egokitzen zaienean, luzatzen zaizkien testuetan, azentu-marka jarri ohi zaie euskarazko hitzei, euskara txukun samarra egin dezaten entzuleen aurrean. Bada, tentagarria iruditzen zait ohitura hori beste esparru batzuetara zabaltzeko ekimena bultzatzea… Hasteko eta behin, nik neuk hitzak ondo erabiltzen ikas dezadan, izaten baitut zalantzarik. Nola behar du: bénetan ala benétan? Onéspen ala ónespen? Abizenekin eta leku-izenekin, beste horrenbeste… Mendizábal beharrean, Mendízabál behar duela iruditzen zait, eta Tolosaldéa beharrean Tolósaldeá.

Ez da gai sinplea, baina bai interesgarria, nire ustez.

Koro Garmendia Iartza

Ez nator saltokiaz jardutera, saltokiaren izenak inguruan sortu duen zalantza-dantzaz baizik. Zuek ere jabetu al zarete? Behin eta berriro ikusten dut jendea euskarazko hurbil hitza hatxerik gabe idazten. Beste termino askorekin ere gertatzen da halakorik; hatxea ez jartzea, alegia. Edo gaizki kokatzea. Ez da, beraz, akats ortografikoa bera deigarria iruditzen zaidana, akatsaren sorburua baizik. Hatxerik zergatik ez dioten jartzen galdetuz gero, hona jaso izan dudan erantzuna: «Dendan hatxerik gabe dago jarrita».

Merkataritza-gune handi horren izena behin eta berriro ikusten duenari ia oharkabean sartuko zaio grafia begietatik, eta, hurbil hitza idaztea egokitzen zaionean, hatxea kentzera joko du. Besterik gabe, behin eta berriro hala bistaratu zaiolako, eta, azkenerako, horixe egiten zaiolako formarik ezagunen.

Zergatiren batengatik erabakiko zuten, bere garaian, saltokiaren izena hatxerik gabeko moldeaz jartzea. Beharbada, ez du hurbiltasunarekin zerikusirik ere. Mila motibo izan litezke tartean. Ez naiz ni hor sartuko.

Kontuak kontu, hatxea behar duen hitzari hatxea kentzen hasiak dira hainbat eta hainbat hiztun. Begien bidez ere asko ikasten baita. Nola konbentzitu gero hurbil hatxez idazteko…

Koro Garmendia Iartza

On Kixoteren frantses itzulpen bat izan dut eskuartean, eta gogoetarako bidea eman dit. Gaztelaniaz hain ospetsua dugun idazlana nola izan da eskainia mugaren beste aldean?

Esaterako, lehen hitz gogoangarri haiek…

«En un lugar de la Mancha, de cuyo nombre no quiero acordarme, no ha mucho tiempo que vivía un hidalgo de los de lanza en astillero adarga antigua, rocín flaco y galgo corredor».

…Nola emanak ote frantsesez? Bada, aurren-aurreneko edizioan, bederen, honela:

«En vn lieu de la Manche, du nom duquel ie ne me veux fouuenir, n’y a pas long temps qu’il y demeuroit vn Gentil-homme de ceux qui ont la lance au raftelier, vne targe antique, vn rouffin maigre & vn leurier bon courcur». (sic)

Aspaldi argitaratu zuten obra Frantzian; duela laurehun urte, zehatz-mehatz! Iragan horretan kokatu nahi izan dut nire burua, halako lan eskergaren gaineko ardura hartu zuen itzultzaile haren ondoan… Jabetzen ote gara eginkizunaren dimentsioez? Gaur egun ere ikaragarrizko erronka genukeena, nola kalifikatu ordu hartako hizkuntzalarien testuinguruan?

Zehazki, César Oudin itzultzaileak jaso zuen frantsesez, aurrenekoz, Cervantesen maisulana. Lehen zatia, zehazkiago esanda. L’ingenieux Don Quixote de la Manche izenburupean. Espainiera Frantzian ezagutarazteko lan handia egina zuen Oudinek ordurako. Urte batzuk lehenago, 1597an, Grammaire et observations de la Langue Espagnolle recueillies et mises en François idatzi zuen, eta 1611n, gainera, Cervantesen La Galatea ere itzulia zuen frantsesera.

Jakingarria: nahiz eta On Kixoteren itzulpen hark arrakasta handia izan, eta Oudin bigarren zatia frantseseratzeko prest zegoen arren, François de Rosset idazleak egin zuen jarraipena zenaren itzulpena.

A zer garaiak haiek! Aukerarik bagenu sikiera egun bat haien ondoan emateko, denboran atzera joanda! Zerbait ikasiko genuke, ezta?

Koro Garmendia Iartza

Beti gurekin izan ditugun hitzek, batzuetan, ezustekoak ematen dizkigute mamian pixka bat arakatzera ausartzean edo gogoetan gehixeago sakontzeko pausoa ematean. Halaxe gertatu zait niri maitemindu aditzarekin. Aski hitz arrunta da, ezta? Misterio handirik gabea, itxuraz. Baina ondo al dakigu zer adierazten nahi duen? Neurri batean, bai; baina neurriaren beste zatian ez, beharbada.

Aditzaren esanahietako batera mugatzeko joera daukagu; segur aski, besteaz jabetu ere egin ez garelako. Adiera zabalduenarekin identifikatzen dugu aditza; enamoratzearekin, alegia. «Irakaslea maitemindu egin da. Autobus-gidaria gustatzen zaio. Eta nola, gainera!». Bikain. Oso ondo erabilita dago. Baina bada besterik. Hain zuzen ere, maitasunak sarri askotan izaten duen beste alderdiarekin lotuta dagoena: minarekin. Hots, maitatu bai, baina trukean nahi edo desio den maitasuna jasotzen ez denean izaten den nahigabearekin (mal d’amour, mal de amores). Oinaze horrek ere maitemina du izena: «maiteminez zauritu da», «maiteminak jo dio bihotza»…

Beraz, hitz batek berak maitasunaren zirrara eta maitasunaren samina adierazten dizkigu euskaraz. Ez al da berezia? Arbasoak konturatuta zeuden, nonbait, maitemintzeak, askotan, maitatzea ez ezik, mintzea ere badakarrela, eta biak hitz bakarrean biltzea erabaki zuten. Haien jakintza!

Koro Garmendia Iartza

Maiz pentsatu dut euskaraz egokia ote den kontratu, itun edo hitzarmenen azkentzeari lotuta salatu aditza erabiltzea. Dagoeneko barneratuta dago, aski zabalduta, eta bere horretan jarraituko du seguruenera, baina iruditzen zait gogoeta egitea bederen merezi duela.

Hobeto kokatuko zaituztet. Arlo juridikora hurbilduko gara. Hitzarmenek indarraldi zehatz bat izaten dute, hitzarmenean bertan finkatzen dena, eta bitarte horretan ituneko aldeentzat loteslea izango da hartan xedatutakoa. Alabaina, epe hori agortu baino lehen, aldeetako batek hitzarmena bertan behera uzteko eskaera ere egin dezake, eta, asmo hori adierazteko, hitzarmena salatu egiten duela esan ohi da. Baldintza batzuk bete behar ditu horretarako: eskaera idatziz egitea, zergatiak adieraztea, behar besteko aurrerapenarekin egitea, eta abar. Pentsatzen dut azalpen xume horiekin lekutu zaretela, nolabait.

Denunciar aditzak, gaztelaniaz, hainbat adiera ditu; oro har, lau dituela esan genezake: a) agintaritza bati legearen aurkako delitu edo ekintza baten berri ematea; b) ezkutuan dagoen zerbait azaleratzea; c) bidegabea den zerbait publikoki zabaltzea; eta d) alderdi batek besteari kontratua edo ituna indargabetzeko asmoa duela jakinaraztea. Laugarren adiera hori da hizpide daukadana. Ikusten duzuenez, salatu aditzari oro har ematen diogun esanahiarekin baino lotura handiagoa dauka, nolabait, asmo bat ezagutaraztearekin edo abisatzearekin.

Euskaraz, aditz hori nolabait eman behar, eta salatu egokitu zaio ‒denuntziatu ere ikusi dut‒; beharbada, zentzurik zabalena eta zabalduena aurkitu duelako bertan. Ez dakit nik, ordea, euskarazko aditza ez ote dugun nolabait berezkoa ez duen zentzu bat bereganatzera behartu. Denuntziatuk badu ‒edo, behintzat, izan du‒ abisatzearen zentzua, Orotariko Euskal Hiztegiak erakusten digunez, baina ez dut salaturen kasuan halakorik topatu. Oker egon ninteke, hala ere, eta nik uste baino tradizio luzeagoa izan lezake beste bide horretan.

Besterik ere gertatuko zen, agian: nonbait eta noizbait, salatu aditzaren esparrua zabaltzeko hautua egitea, eta hasiera batean eman geniezazkiokeen adierei Zuzenbidearen esparruan egun ematen zaion zentzua eranstea, usu gertatzen baita hori hizkera juridikoan; hots, hitz batek berak esanahiaren aldetik xehetasun desberdinak izatea hizkera arruntean eta legelarien artean.