Kategoria: Itziar Diez de Ultzurrun

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Orain dela lau bat hilabete, aspalditik –aspalditik baina tarteka– buruan nerabilen itzulpen proiektu bati heltzeko unea iritsia zela iruditu zitzaidan. Nire kasa hasiko nintzen, ariketa gisa, ustez eta ez zela oso zaila izanen ondotik nork argitaratuko aurkitzea. Baina idazle horren nobelari ekin behar niola behin erabakita, oraindik ere guztiz argitu ez dudan zalantza bat iltzatu zitzaidan buruan, ezin eta deliberatu nola heldu liburu bat jada euskaratua zuen egile horren beste nobela horri: zer toki egin behar nion nire itzulpen lanean autorearen lehen euskal ahots horri? Edo, hobeki esan, zer toki egin NAHI nion?

Aitortu beharra dut ez dakidala itzulpengintzaren teorian zer gogoetabide eragin dituen nire zalantza horrek, edo guztiz eta erabat onartua den ezen, itzultzaile-sortzaileak bere interpretazioa eta bertsioa emateko askatasuna duenez, ez diela zertan begiratu autore horren itzulpenek xede hizkuntzan jada sortu dituzten testu eta idazkerei. Bila ibili naiz, pixka bat, han eta hemen, Interneten bereziki, itzulpengintzari buruzko aldizkari edo blogen batean horri buruzko gogoetaren bat irakurriko nuelakoan. Lan baten berritzulpenei buruzko hausnarketak baino ez ditut aurkitu, jakingarriak oso. Ikasi dudanez, dagoeneko itzulitako obra bat berritzuli behar dutelarik, itzultzaile gehienek aurreko itzulpena aintzat hartu gabe heltzen omen diote lanari, eta itzulpena bukatutakoan soilik hartzen dute/dituzte aurreko bertsioa(k), egindakoarekin erkatzeko, pasarte katramilatsuren bat argitzeko eta abar, hau da, itzultzaile ugarik beste hizkuntzetako itzulpenak kontsultatzen dituzten/ditugun helburu bertsuetarako (bide batez, bilaketa horretan ari nintzela, behin baino gehiagotan irakurri dut batzuen aburuz berritzulpenak soilik izan daitezkeela itzulpen bikainak !?)

Dena den, onartuta ere sormenerako askatasun horrek erakutsi behar diola itzultzaileari itzuli gogo duen egilearen testuan nola barneratu, jatorrizkoa nola interpretatu eta xede hizkuntzan nola birsortu, dena den, diot, buruan zirriborratu egin nituen nire kasu zehatz horretan bururatzen zitzaizkidan aukerak.

1. Nire askatasuna baliatu nezakeen beste itzultzailearen itzulpena begiratu gabe itzultzeko; hartara, beste itzultzaile horren interpretazio eta erabakiek ez zuten nire testua baldintzatuko. Nik zuzenean helduko nion jatorrizko testu sakratuari. Egilearen beste testu batzuk irakurriko nituen, baita egileari buruzkoak ere, egilea albait ongien ezagutu nahian, baina ez nion beste euskal itzultzaile horri utziko nire interpretazioa kutsa zezan. Gehienez ere, lana bukatutakoan joko nuen euskal testu horretara.
2. Nire askatasuna erabil nezakeen, aurreko itzulpenaren idazkera hertsiki antzeratzeko, bi testuen arteko zubi ikusgarri bat eraikiz, euskal irakurleek estilo eta ezaugarri berberekin topo egin zezaten: izan ere, idazle baten estiloa gustuko dugunean, atsegin zaigun azal horren bila ibili ohi gara haren liburuetan, nire ustez. Bestetik, oso ideia tentagarria iruditu zitzaidan, are estilo ariketa interesgarria ere. Duda bakarra sinesteko modukoa aterako ote zitzaidan.
3. Eta, azkenik, nire askatasuna aldarrika nezakeen erdibidera jotzeko: itzulitako aurreko testu hori irakurtzea, egilearengana hurbiltzeko beste modu bat delako, eta, gainera, itzulpen hori kontuan hartzea, ez hari hertsiki lotuz baina bai aintzat hartuz aurreko itzultzaileak hobetsitako bide batzuk, lexikoan, puntuazioan, euskalki kutsuko hitzen zipriztinetan, baliabide sintaktiko zenbaitetan… Azken batean, kritikarien arabera, egilearen idazkera eta teknika jakin baten erakusleak dira, bai jada itzulitako hori bai nire itzulgaia.

Eta korapilo hori ezin askatuz nenbilela eta, noski, artean itzulpenari heltzen ez niola, hara! Nobela horixe itzultzeko proposamena heldu zitzaidan: itzultzeko eta argitaratzeko. Eta, eleberri horrekin batera, liburu berean, idazle beraren beste testu labur eta jada itzuli bat emanen zen argitara. Beraz, hortxe neukan ditxosozko korapiloa, estuagoa, berretua! Edo, aitzitik, pentsatu nuen gero, hein batean askatua, zeren inork ez zuen zalantzan jarriko edizio berean aterako ziren bi testuen arteko kohesioa bilatzearen onura. Izan ere, itzultzaile batek baino gehiagok itzulitako ipuin bildumen kritiketan, adibidez, ez da nabari esku bat baino gehiago ibili denik eta antzeko esaldiak irakurri izan ditugu, hizkera batasun hori egokia dela iradokiz.

Horiek horrela, zuzentzaile lanaz arduratuko denari proposatu nion beste testu labur jada itzuli horren estiloa antzeratzeko saioa eginen nuela –lehenagotik nuen kezka horren berri eman gabe betiere–, baina, bizitzan sarritan gertatu ohi den bezala, zuzentzaileari ez zitzaion hain komenigarria iruditu nire ustez ganorazkoa zen irtenbide bakar hori (hain zuzen ere, gaiari buruzko mezu trukean ginela otu zitzaidan artikulu hau idaztea). Nolanahi den ere, beste itzultzaileari ere bururatu zaio egokia dela itzulpen biak nolabait hurbiltzen saiatzea, argitalpen bakarrean joanen direnez gero; eta, areago, bere estiloa nirera hurbiltzeko prest dago, erakutsiz horrela, hari ere niri bezala, ez zaigula burugabekeria erabatekoa iruditzen geure euskara moldeetatik aldentzea itzulpenetan, nahiz eta jakin ohartuki nahiz ohartu gabe norberaren itzulpen moduen automatismo eta hobespenen lorratzak azalduko direla testuan.

Zer egin, hala ere, hasierako zalantza horrekin? Nola eta zenbateraino utzi lehenagoko itzulpen horri nire/gure testuak blaitzen? Ba, ez dakit. Orain, bestalde, bi itzultzaileon afera da hori. Eta, gainera, horrekin aski ez, eta beste duda bat sortu zait berriki, liburuaren euskal bertsioa mamitzerakoan kontuan har dezakedan beste baliabide bat bururatu baitzait, blog honetan hain maiz agertu den garbizalekeriaren kontuaren eraginez, ziur asko: kontuan hartuta itzuli beharreko idazlea literatura modernistaren idazle funtsezkoenetako bat izan zela, aldrebeskeria litzateke Lauaxetaren edo Lizardiren idazmoduen ezaugarriren bat nola edo hala, hein batean, apur bat, antzeratzea? Halako batean, esate baterako, metafora batean bultzi bat agertzea?

Aurreko astean, badaezpada ere, gau-mahaiaren gaineko liburu-metan utzi nuen Farorantz, eskura, eta noizean behin pasarteren bat berrirakurtzen dut, zer gerta ere, gero eta maizago, egia esateko, liburua bikaina delako eta orobat itzulpena. Eta, badaezpada ere, egongelako apalategitik atera ditut Arrats beran eta Biotz-begietan, eta bestearen konpainia noblean daude orain, zer gerta ere…

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Blog honetan gai, kezka, proposamen, iritzi-truke eta galdera asko agertu dira dagoeneko. Hamaika ikuspuntu baliatu ditugu hizkuntzari eta hizkuntz erabilerei begiratzeko, interesgarriak ez ezik elkarren osagarri eta aberasgarriak guztiak. Eta, horixe da, jada esan den bezala, blog honen dohain handienetako bat.

Horregatik, gaur, gure kezka eta arduretako zenbaiti beste talaia batetik so egiten dieten adituen lanak aldarrikatu nahiko nituzke: gizarte eta kultur antropologoen lanak eta begiradak. Sinetsita nago hagitz komenigarria izanen litzatekeela antropologoen eta euskalgintzako eragileen arteko solasa eta elkarlana indartzea.

Antropologia eta euskalgintza elkarri begirago jarri behar ditugula uste dut, baiki. Euskal antropologoek, besteak beste, hizkuntza-komunitate sendo bat osatu nahian gabiltzan euskaldunoi komeni zaizkigun estrategiak, ibilbide, tresna eta politikak diseinatzen laguntzen ahal digute: batetik, etnografien eta azterketa kualitatibo txikien bidez, egungo errealitateak beste modu batez argitzen lagun diezagukete, eskuartean darabiltzagun auzi eta korapilo batzuen ertz ikusezinak ikusarazten; eta, bestetik, beste zientzia arlo batzuetarako garatutako hausnarketa eta kontzeptu teoriko baliagarriak ekar ditzakete euskalgintzaren intereseko aztergaietara.

Har dezagun blogean agertu den kezka bat: hiztun batzuen euskalkikeria eta zenbait testuingurutan ahoskatu bezala idazteko zabaltzen ari omen den ohitura. Paskual Rekaldek, gaia plazaratu dutenetako batek, hauxe galdetzen dio bere buruari (eta gainerakoei): “Ez dakit zer erdiesten dugun edo zertan aberasten dugun hizkuntza “itenalkoizu” (egiten ahalko duzu), “fan biu” (joan behar dugu) edo “eingo al deu” (egingo al degu) modukoak idatziz”. Ikerketa etnografikoaren baliabideak, nire ustez, oso emankorrak izan daitezke halako galdera motak erantzuten saiatzeko. Etnografiak teknika eta kontzeptu bereziak baliatzen ditu ikertzeko eta informazioa bildu eta tratatzeko (parte-hartuzko behaketa, objektibotasunaren ordez intersubjektibotasuna bilatzea, jarrera dialogikoa…), helburua beti izanik azterturiko subjektuen jokamoldeak (gure kasu horretan hizkuntz jokamoldeak) gidatzen dituzten arrazoibideak ulertzen saiatzea.

Ikerketa antropologikoaren eta hizkuntza antropologiaren corpus teorikoak, metodoak eta teknikak erabil genitzake, orobat, aztertzeko euskal kulturgintzaren ikusezintasunaren nondik-norakoak; ikusteko noraino duen arrazoi Koldo J. Garaik dioenean gure burmuinen konfigurazio kognitiboa aldatu eta espainolez formateatu zaigula; argitzeko benetan egia ote den hiztun guztioi beti “zapatilak, mikroondasa edo labadora” erabiltzea naturalki erosoagoak zaizkigula “txapinak, mikrouhina edo garbigailua” esatea baino (edo, batzuetan behintzat, tartean ez ote dagoen ere pedante izateko edo pedantetzat hartua izateko beldurra, edo gainerakoek erabiltzen duten hitza erabiltzera hertsatua sentitzea, edo euskaldun zahaaaaaaaaarren mintzamoldea antzeratzeko gogoa, edo barregarri agertu nahi ez izatea, edo solaskideak ulertuko ote duen zalantza, edo, edo… edo ez ote dagoen, zenbaitetan, denetarik pixka bat); eta, orobat, ikertzeko, besteak beste, zergatik, inguru soziolinguistiko berdintsuetako ikastola edo D eredu batzuetako gaztetxoen hizkuntz gaitasunak, oro har, hobeak izan ohi diren beste ikastola edo D ereduetako ikasleenak baino…

Tokian tokiko landa-lan ugari egin daitezke gure errealitate soziolinguistiko eta hizkuntz jardun anitzen argigarri. Antropologo batzuk horretan hasiak dira: Jone Miren Hernandez ikerlariak, esate baterako, hizkuntzak etnografia ere behar duela esan zigun aspaldi, eta bere ikerlanen bitartez alor horretan egin daitekeen bidea erakusten ari zaigu.

Baina Euskalgintzaren eta Antropologiaren arteko elkarlana indartuko bada, ezinbestekoa da halaber itzultzaile, zuzentzaile, lexikografo eta terminologoen ekarria, antropologo euskaldunek aukera izan beharko luketelako beren prestakuntzan baliatzen dituzten ikasliburu zein irakurgaiak euskaraz ere irakurtzeko, hartara beren jardun akademikoan, ikerlanetan eta etnografietan behar dituzten hizkera eta termino zientifikoak euskaraz ere egoki erabili ahal izateko (zeren, gaur egun, adibidez, Euskaltermek ez bailieke argituko, nola esan euskaraz etnografia lanetan hain gakoa den estrangement).

Bestetik ere, bada arrazoi handi bat antropologoen begiradak emankorrak izan daitezkeela pentsatzeko: antropologia, gaur egun, euskalgintzaren periferian dago eta, Mª Luz Esteban EHUko Antropologiako irakasleak dioen moduan, kokaleku periferiko horretatik antropologoak ausartagoak izan daitezke (eta are baten batek eskatu duen haize freskoaren ekarle, esanen nuke nik). Horren erakusle izan daiteke Mª Luz Estebanek berak Feminismotik Euskalgintzarako interesgarriak izan daitezkeen hainbat gako proposatuz eman dituen zenbait hitzaldi. Haren ustez, jabekuntza kontzeptua, besteak beste, arras baliagarria izan daiteke euskararen arloko prestakuntza eta hausnarketarako. Eta, bestalde, gure gorputz eta emozioei arreta handiagoz begiratzeko ere proposatzen digu. Ausarta bera, ausartuko al gara gu?