Kategoria: Itziar Diez de Ultzurrun

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Urtero bezala, Donostiako lagunak Iruñera etorri zitzaizkigun Pazko astean. Iñaki hagitz gizon xelebrea da eta jaidura bitxi samarrak erakusten ditu arlo askotan. Esate baterako, gure aldizkari ofizialetara jo behar duenean, nahiago izaten du lehenik euskal bertsioa irakurri, iruditzen zaiolako gaur egun, sarritan, hagitzez argiagoak direla erdal jatorrizko testu bihurriak baino. “Profesional txukunek egindakoak, noski”, erran ohi du gaiaz ari denean.

Iñakik oso gogoko du bere tesi hori hauspotzera datozen adibideak jendaurrean karrez eta indarrez defendatzea, eta nik, berriz, oso gogoko dut, haren tesia ez ezik, euskal itzutzaileon (h)egoak ere hauspotzera datozen adibideak kontatzea hari, etsenpluen zakua ongi hornitua eta aldian behin egoki berritua izan dezan.

Aurreko astean, beraz, larrialdietan izan nintzen azken aldian ikusi eta entzundakoak kontatu nizkion. Izan ere, Nafarroako Ospitaleguneko larrialdien eraikin berrian eriak bereizteko prozedura berria ezarri dute bakoitzaren osasun beharrak eta hango baliabideak hobeki kudeatzeko. Orain hara sartu, harrera-lekura joan, eta zenbaki bat ematen dizute, “debe esperar ahí, para el triaje” erraten dizutelarik. Aldamenean dauden aulki batzuetan egon behar duzu zain, aitzinean bi ate dituzula. Ateen gainean, letra handiz, TRIAJE dago idatzita, eta, ez hain handiz, SAILKAPENA. Euskarari esker ulertu nuen zertarako balio zuen lehen urrats hark. Ez nintzen bakarra izan:

–Ño, zeinen ongi, aizu, beharrik euskaraz paratu duten, “triaje” hori entenditzeko ere.

Eta handik gutxira:

–Triaje, triaje… Ni idea qué será, oye.

–Pues creo que será pa’clasificar el daño o algo así, “sailkatu” es clasificar, creo.

Adiskideari gertatua kontatu eta gero, arrangura pitin batez aipatu nion itzultzaileon deformazio profesionala kezkatzeko modukoa iruditzen zitzaidala, aitortu beharra nuelako are une latz samar horretan ere poxa sumatu nuela bihotzean, pentsatuz ezen itzultzaileak, erdarazko idazkunaren arduradunak ez bezala, ongi asmatu zuela hartzaileak kontuan hartuz eta ulertzeko moduko hitz bat jarriz. Iñakik esan zidan nik sumaturiko pox hura ez zela itzultzaileon deformazio profesionalak eragindakoa, euskaldunon mendeku-goseak baizik. Ase-errazak, nonbait, gu.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Poz eta interes handiz irakurri nuen martxoaren 8ko Berrian agerturiko solasaldi luze-sakon-zabala, zeinean Eskisabelek, Agirrek eta Estebanek euskalgintzaren eta feminismoaren arteko aliantza proposatzen zuten emakumeen eta euskaldunen kontrako zapalkuntzek dituzten antzekotasun ugariak oinarri harturik. Esteban antropologo feministak orain dela urte gutxi plazaratu zuen ideiatik abiatuta, garabiderako aukera anitz ematen ahal dituzten ertzak aletzen eta ikusarazten saiatu ziren elkarrizketa horretan: subalternitatearen kontzeptua; hegemonia eta bazterrak; zapalkuntza biak zilegiztatzeko baliatzen diren naturalizazio prozesuak… Bereziki gustatu zait Esteban antropologo eta irakaslearen honako gogoeta hau: “erabil dezagun feminismoaz dakiguna euskararen munduan. Biak uztartzeak baliagarria izan behar luke: gure gizartean dauzkagun baliabide teoriko guztiak erabili, ez gorde konpartimentuetan…”.

Feminismoaren soak, nire irudikoz, ez digu soilik balio hobeki eta argiago ulertu eta deseraikitzeko hizkuntza/hiztun-talde baten indarra edo/eta besteren baten mendekotasun soziala oraindik ere argudio linguistikoetan edota naturaletan (hizkuntzen berezko zer-nolako aldaezinetan) funtsatu nahi dutenen diskurtsoak; edo soilik konprenitzeko Marcela Lagarde antropologo feministak emakumeoi buruz dioena –emakumeok oraindik ari garela negoziatzen nolako gutxiagotasun mailan geldituko garen– guztiz aplikagarria zaigula euskaraz bizi nahi dugunoi. Feminismoa, horretarako guztirako ez ezik, oso onuragarria gerta dakiguke orobat ikertzeko nolakoak irudikatu eta irudikatzen diren (euskal) emakumeak euskal imajinarioetan: Jone Miren Fernandez antropologoa han eta hemen ematen ari den hitzaldia horren adierazgarri (Andereñoak, transmisoreak, kontulariak, traidoreak… emakumeak euskararen unibertsoan).

Bestetik, laguntzen ahal digu ulertzen nola izan den posible gurea bezalako hain sexismo gutxiko hizkuntza ikasi eta erabiltzeko urteetan eta urteetan hainbeste baliatu genuen Hiztegia 2000 hartan honela irudikatzea sukaldea (noiz eta euskal matriarkalismoaren lilurapean bizi zirenean hainbat):

Edo nola izan zen posible Itzulisten 2002an sortu zen eztabaida mikatz samar hura, batzuen ustez onartezina zelako genero hitza euskarara ekartzea, sexua eta generoa gauza bera zirelakoan, eta genero-ikasketak moda pasakor hutsa.

Ongi etorriak, hortaz, feminismoaren, genero-ikasketen eta antropologiaren kontzeptuak, tresneria teorikoak eta baliabide intelektualak oro euskararen aldeko borroketara, euskararen intrahistoriaren azterketetara eta euskal hiztegigintzara. Uzta oparoa bilduko dugulakoan nago, feministok eta euskahaldunok badugulako zer irabazia aliantza eta truke horien bitartez. Aurtengo korrikaren leloa dugu horren erakusgarri.

[1] Irudia, Hiztegia 2000k zekarren berbera da eta Elkarrek 1997an argitaraturiko Euskara-Frantsesa / Frantsesa-Euskara hiztegitik hartu dut, hain aspaldi-aspaldiko kontuak ez direla erakusteko.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Shakespeareren itzulpenak gurean boladan daudela aprobetxatuko dut gaur, antropologian arras ospetsua izan den itzulpen saio korapilatsu bat ekartzeko gure blogera.

Laura Bohannan antropologo estatubatuarra denbora baterako Nigeriako tiv-en artera bizitzera joatekoa zela, lagun ingeles batek Hamlet oparitu zion, Afrikako egonaldiko alfer ordu luzeetan astia izanen zuelakoan Hamleten egiazko esanahi betierekoa ulertzeko (estatubatuarrei nekeza zitzaien, nonbait, obra horren esanahi unibertsala ulertzea). Bohannanek ez zuen hagitz gustuko izan adiskidearen ohar hura, berak uste baitzuen giza izaera oso-oso antzekoa zela mundu zabal osoan; tragedia handien bilbe nagusia eta gaiak garbi izango liratekeela beti, edonon, tokian tokiko ohiturek eta itzulpenak sor zitzaketen arazo txiki batzuk gorabehera.

Halako egun batean, tiven buruzagi zaharrak esku artean zuen liburu hartaz galdetu zion Laurari, ipuin hura kontatzeko eskatu. Antropologoa bilbea laburtzen hasi zitzaien, hango testuinguru kulturalari egokitzen saiatuz, tivek testuaren esanahi zuzena egoki harrapa zezaten. Haiek, baina, ez zuten Bohannanen ikusmoldea onartu, drama beren ikuspegietara moldatu eta kontakizun osoa bihurritu zuten. Hamletez jabetu ziren, eta haren esanahi beti-bateko eta unibertsala irauli. Antropologoa hizkuntzen arteko eta kulturen arteko itzulpen bikoitza egiten saiatu zen arren (osagai batzuk etxekotzen, azaleko aldaketek testuaren mamia bere horretan ematen lagunduko ziotelakoan), azkenean, itzulpena negoziatu behar izan zuen entzuleekin, jatorrizko testuaren esanahiak adosteko tratuan ibiliz etengabe. Prozesu hartan entzuleak kontatzaile bihurtu ziren, eta, beren kultur ikuspuntuei lehentasuna emanez, Hamlet berri bat itzuli zioten antropologo etsituari.

Itzulpenaren hartzaileak sortzaile bihurtzen zaizkigun pasadizo horretan etnozentrismoaren unibertsaltasunaz hitz egiten zaigu, itzulgarritasunaz, unibertsal zenbaiten arazoez, elkar ulertu ezinaz nork bere kategorietatik ateratzerik ez duenean…

Bohannanek Shakespeare in the bush artikuluan argitaratu zuen itzulpen saio horren kontakizuna, eta nahi duenak euskaraz dauka entzungai Xerezaderen Artxiboan.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Izan gaitezen baikor. Gaitezen diberti. Demagun Olentzerok baduela gure blogaren berri. Demagun irakurtzen duela Maialen Berasategik abenduan egindako eskea, prestatzen duela irakurleek euskal itzulpenei dieten alergia(txoa?) sendatzeko ukendua eta (oh! miraria!) agortu egiten direla amen batean han eta hemengo gordetegietan lozorroan zeutzan itzulpen gehienak; tira, ez gaitezen handinahiak izan: itzulpenetako asko. Demagun agorturiko horiek guztiak berrargitaratzeko Ekintza Plana taxutzen eta abiarazten dela beste amen batean, eta hor hasten dela zuzentzaile-armada begi-zorrotz bat testuok orrazten jo eta su oraingo idaztarauak buruan eta boligrafo gorriak eskuan. Demagun zuzentzaile-armada horrek iradokizunak jasotzeko online postontzia jartzen duela itzultzaile eta irakurle guztiendako zabalik, nork bere kalko oker, egitura narras edota erabilera desegoki gorrotatuena(k) salatzeko (azken batean ametsetan ere toki egin behar baitzaie topikoei, errealitate ukitua izan dezaten, eta ez al dugu esaten, bada, euskaldun guztiok filologo txiki eta txorrotx bat daramagula geure baitan?).

Holako abagune miragarri batean bagina, hauxe litzateke nire eskaria: ezaba ditzatela gure itzulpenetatik segur aski ingelesaren bidez gehienbat (baina ez bakarrik) kalean zutik dabilen jendea, hilerrian zutik daudenak hobi egin berri baten aurrean, eta leihotik begira daudenak zutik; gurpildun aulkiaren atzean zutik dauden erizainak, txirrina jo ondotik ate nagusiaren aurrean zutik geratzen diren bisitariak eta are espaloian ere zutik egoten direnak kalea gurutzatzeko zain.

Jakina da euskaraz besterik gabe egon (edo besterik gabe izan) erabiliko genukeen testuinguru anitzetan ingelesez stand (eta sit) erabiltzen direla. Aditz horiek, baina, esanahi gehigarri bat daramate, euskaraz maiz debaldekoa den zehaztasun bat, jendea, atean kas-kas jo eta gero, zutik egon ohi baita.

Eta hau dena diot lotsaz eta autokritika saio gisa, nire itzulpenetan ere komeni baino gehiago zehaztu izan baitut nola zegoen jendea harrikoa egiten edo leihotik begira. Nago gaztelaniazko itzulpenetan ere badela pertsonaien gorputz-jarrerak beharrik gabe nabarmenarazteko joera gehiegizko hori. Gaitezen kontsola. 😉

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Gaurkoan hitzei buruzko testu zinez zoragarri baten itzulpena uzten dizuet. Virginia Woolfek idatzitakoa da eta BBC irratiko Words fail me irratsaioan irakurri zuen, 1937ko apirilaren 29an. Testua, berez, luzeagoa da baina grabaturik gorde den zatiaren itzulpena duzue behekoa, Literatura Eskolako azken saiorako prestatua, Woolfen zenbait lan aztertu baikenuen bertan. Idazlearen ahotsaren grabazio bakarra da, eta The Death of the Moth and other Essays (Sitsaren heriotza eta beste saiakera batzuk) liburuan osorik argitaratu zen gero, 1942an (Woolfen ahotsaz gozatu nahi duenak klik egin dezala hemen).

OFIZIOA

“…Hitzak, hitz ingelesak, beterik daude oihartzunez, oroitzapenez, asoziazioz. Batera eta bestera ibiliak dira, jendearen ezpainetan, etxeetan, kaleetan, alorretan, hainbeste mendez. Eta horixe da zailtasun nagusienetako bat hitz horiek idaztean gaur: beste esanahi batzuekin, beste oroitzapen batzuekin biltegiratuta daudela, eta ezkontza famatu anitz egin izan dituztela iraganean. Esaterako, “incarnadine[i]” hitz bikaina: nork erabil dezake “multitudinous seas” gogoratu gabe? Garai zaharretan, jakina, ingelesa hizkuntza berria zenean, idazleek hitz berriak asmatzen ahal zituzten, eta haiek erabili. Gaur egun, aski erraza da hitz berriak asmatzea –ezpainetara etortzen zaizkigu saltoka ikuspegi berri bat begiesten edo sentsazio berri bat sentitzen dugun aldiro– baina ezin ditugu erabili ingelesa hizkuntza zaharra delako. Batek ezin du erabili hitz berri-berri bat hizkuntza zahar batean, zeren eta egitate oso agerikoa baina betiere misteriotsua baita hitza ez dela entitate ezberdin eta banandu bat, baizik eta beste hitz batzuen parte. Izan ere, hitza ez da hitz esaldi baten parte den arte. Hitzak batzuk besteenak dira, nahiz eta, jakina, poeta handi batek baino ez dakien “incarnadine” hitza “multitudinous seas” hitzena dela. Hitz berriak eta hitz zaharrak elkartzea galgarria da esaldiaren osaerarako. Hitz berriak egoki erabiltzeko hizkuntza guztiz berri bat asmatu beharko litzateke; eta hori, nahiz eta ezbairik gabe horretara helduko garen, ez da uneotan gure afera. Gure afera da ikustea ea zer egin dezakegun ingeles hizkuntza zaharrarekin, den bezalakoa hartuta. Nola elkartzen ahal ditugu hitz zaharrak antolaera berrietan bizirik iraun dezaten, edertasuna sor dezaten, egia esan dezaten? Hortxe dago koxka.

Eta koxka hori argitzen lekikeen pertsonak munduak opa diezaiokeen zernahi loria-koroa merezi luke. Pentsa dezagun zer garrantzi handikoa izango litzatekeen baldin eta irakasterik bagenu, edo ikasterik bagenu idazteko artea. Hartutako liburu bakoitzak, egunkari bakoitzak, egia esanen luke, edo edertasuna sortuko. Baina bada, hala irudi du, eragozpideren bat, oztoporen bat hitzen irakaskuntzan. Zeren, nahiz eta uneotan badiren gutxienez ere ehun irakasle iraganeko literatura irakasten, gutxienez ere mila kritikari oraingo literatura aztertzen, eta ehunka eta ehunka gazte ingelesezko literaturari buruzko azterketak gainditzen merezimendurik handienarekin, idazten ote dugu hobeki, irakurtzen ote dugu hobeki irakurtzen eta idazten genuena baino orain dela laurehun urte eskolagabeak ginenean, kritikarik ez genuenean, ikasigabeak ginenean? Ote da gure literatura georgiar modernoa isabeldarraren adabaki bat? Tira, non ipiniko dugu errua? Ez gure irakasleengan; ez gure kritikariengan; ez gure idazleengaan; baizik eta hitzetan. Hitzei egotzi behar zaie errua. Gauza guztietarik basenak, askeenak, arduragabeenak, irakasezinenak dira. Jakina, harrapatu ditzakegu eta sailkatu eta alfabetoaren hurrenkeran kokatu hiztegietan. Baina hitzak ez dira hiztegietan bizi; buruan bizi dira. Horren froga behar izanez gero, pentsa ezazue zeinen maiz, une zirraragarrietan, hitzak gehien behar ditugunean, ez dugun bat bera ere aurkitzen. Hala ere, hor dago hiztegia; hortxe dauzkagu gure esku milioi erdi hitz, alfabetoaren hurrenkeran guztiak. Baina erabil ditzakegu? Ez, hitzak ez direlako hiztegietan bizi, buruan bizi dira. Begiraiozu hiztegiari beste behin. Hor dautza inolako ezbairik gabe antzezlan bikainagoak Antonio eta Kleopatra baino; olerki xarmagarriagoak Urretxindorraren Oda baino; halako eleberriak non haien parean amateurren lardaskeria gordinak bihurtzen baitira Harrotasuna eta Aurrejuzguak edo David Copperfield. Hitz zuzenak aurkitu eta behar den ordenan jarri baino ez dugu. Baina ezin dugu hala egin hitzok ez direlako hiztegietan bizi; buruan bizi dira. Eta nola bizi dira buruan? Modu askotan eta modu bitxian, jendea bizi den bezalatsu, harat eta honat ibiliz, maiteminduz eta elkartuz. Egia da zeremoniak eta konbentzioak ez dituztela hitzak gu bezainbeste lotzen. Erret Etxekoak hitz bilauekin batzen dira. Hitz ingelesak frantziar hitzekin ezkontzen dira, alemaniar hitzekin, indiar hitzekin, beltzen hitzekin, hala egiteko txirrinta dutenean. Izan ere, zenbat eta gutxiago arakatu gure Ama Ingeles maitearen iraganean hainbat hobe andere horren osperako. Harat-honat, harat-honat dabilen dontzeila ederra da eta.

Hortaz, alferrekoa baino makurragoa da inolako legerik ezartzea halako alderrai peto-petoei. Gramatikako eta ortografiako arau hutsal batzuk dira hitzei jartzen ahal diegun muga bakarra. Hitzei buruz zera besterik ezin dugu esan arretaz begiratzen diegun bitartean bizi diren haitzulo sakon, ilun eta aldizka baizik argiztatzen ez den horren bazterretik –buruaren bazterretik–, zera besterik ezin dugu esan: hitzek gustuko dutela jendeak pentsatu egin dezan haiek erabili baino lehen, eta sentitu egin dezan haiek erabili baino lehen, baina ez beraiei buruz pentsatu eta sentitu dezan, baizik eta beste zeozer bati buruz. Txit sentiberak dira, aise kikiltzen dira. Ez dute gustuko jendeak beren garbitasunaz edo beren zikintasunaz jardutea. Ingeles Garbiaren aldeko Elkartea eratuko bagenu, beren erresumina erakutsiko lukete Ingeles Zikinaren aldeko beste bat eratuz; hortik dator egungo hizkeraren parte handi baten indarkeria antinaturala: garbizaleen aurkako protesta da. Txit demokratikoak ere badira; hitz bat bestea bezain ona dela uste dute; hitz eskolagabeak hitz eskolatuak bezain onak dira, hitz kulturagabeak hitz kulturadunak bezain onak, mailarik edo titulurik ez dago hitzen jendartean. Ez dute gustuko ezta ere luma baten puntan goratuak izatea eta banan-banan aztertuak izatea. Elkarrekin ibiltzen dira dingilizka, esaldietan, paragrafoetan, batzuetan orrialdi osoak batera. Gorroto dute baliagarriak izatea; gorroto dute dirua egitea; gorroto dute inork haiei erretolika botatzea jendaurrean. Laburbilduz, gorroto dute adiera bat zizelkatzen dien edo jokabide batean giltzapetzen dituen zernahi, aldatzea dutelako berezko.

Beharbada horixe da haien ezaugarririk nabarmenena: aldatu behar hori. Harrapatu nahi duten egia ertz anitzekoa delako da, eta ertz anitzekoak izanik garraiatzen dutelako egia hori, harat lasterka lehenbizi, honat gero. Beraz, esanahi bat dute pertsona batendako, beste esanahi bat beste batendako; ulertezinak dira belaunaldi batendako, argiak eta garbiak hurrengorako. Eta konplexutasun hori dela-eta, jende ezberdinendako adiera ezberdinak izateko ahalmen hori dela-eta, irauten dute bizirik. Beharbada, beraz, hori da arrazoietako bat gaur egun ez izateko gure artean idazten duen olerkari, nobelagile edo kritikari handirik, hitzei beren askatasuna ukatzen diegulako. Esanahi bati atxikitzen ditugu, esanahi erabilgarri bati, trena hartzeko balio digun esanahiari, azterketa gainditzeko balio digun esanahiari…”

______________________

 

[i] Macbeth, II. Ekitaldia, William Shakespeare:

“Whence is that knocking?
How is’t with me, when every noise appalls me?
What hands are here? Hah! They pluck out mine eyes.
Will all great Neptune’s ocean wash this blood
Clean from my hand? No; this my hand will rather
The multitudinous seas incarnadine,
Making the green one red”.

Bedita Larrakoetxeak honela euskaratu zuen (Euzko-gogoa, 1957): “Nondikoa ete da zartada ori? Zelan ete nago ni edozein zaratak bildurtzeko? Ze esku dira oneik? Ene! Eskuok begiak ateraten daustiez! Netun [4] andiaren itxaso nagusiko ur guztiak asko izango ete nire eskuko odola zeatz kentzeko? Ez, urak eskua garbi-bearrean eskuak itxasoak eta itxasoak gorrituko dauz, urdiña gorri-eginda”.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Itzulezina dela. Euskaltzale batek kale baten errotulu elebakar bat dela-eta jarritako errekurtsoari erantzunez esan du hori Iruñeko Udalaren izenean txosten juridikoa egin duen teknikariak; eta ez dakiela «25 de noviembre» toponimoak euskaraz beste izendapen ofizialik ote duen, kaleei ematen zaien izena berezia dela eta itzulezina euskarara, gaztelaniara edo beste edozein hizkuntzatara… Behar da, gero!!

Iruñeko Udalak urteak eman ditu orotariko trikimailu eta zirrikituak baliatzen bere eskumenekoak diren errotulu, seinale eta enparauetan euskara zokoratzen; ahal zuelarik, gaztelania hutsa erabiliz haietan eta, beste aukerarik ez zuenean, letra mota ezinago ñimiñoak eta gris kolore ezinago argiak baliatuz euskararako.

Ziur asko —segurantzia erabatekorik ez baitago izaterik inoiz— alkatetza azken 15 urteotan jarraian bere izan duen alderdiak gaztelania hutsezko hizkuntza-paisaia ezarri nahi luke Iruñean, baina, hala egiterik ez duenez, zenbait urtez ordenantzari men egin eta aldi berean gaztelaniaren nagusitasuna sinbolikoki zizelkatzeko bidea aurkitu zuten udal agintariek (Euskararen ordenantzak euskarazko testuek bigarren mailan, letrakera txikiagoan eta kolore apalagoan behar zutela xedatu zuen zenbait urtez). Euskarazko idazkunak ia ikusezin bihurtzeraino txikitu zizkiguten, halako eran non zurrumurruak dioen Oftalmologoen Elkargoa ere ohar ofiziala kaleratzekotan egon zela euskaldunon ikusmena zaintze aldera, honako honen gisakoak ugaldu baitziren gure karriketan:

Bidenabar, erran beharra dago ezen testuak ele bitan jartzeko molde hori, erran nahi baita, gaztelaniazko testua letrakera handi eta ilun-ilunaz idaztea eta euskarazkoa, aldiz, letrakera etzan, ttiki eta gris argiz, arrakasta handikoa izan dela bazterrotan, hainbestekoa non are orain ere irudi duen anitz jendek uste duela Udalak garai batean erabilitako bide hori dela zernahi ele bitan jartzeko modu ortodoxo eta neutroa. Gero erranen digute Administrazioaren jardunak ez duela eragin handirik eta ez duela askorik axola errotuluak-eta nola dauden idatzita…

Nolanahi ere, Iruñeko paisaia linguistikoan urte batzuetan nagusitu zen molde elebidun horri bidea itxi zion Udalak berak 2012ko martxoaren 16ko osoko bilkuran hartu zuen erabakiak, zeinaren bidez bigarren xedapen gehigarria erantsi zitzaion Euskararen Ordenantzari: xedapen horrek ezartzen du tamaina eta kontrastea berberak izanen direla bi hizkuntzetan errotulazioan. Alkateak eta haren alderdiko gainerako zinegotziek erabaki haren kontra bozkatu zuten, erran beharrik ez dago; edo bai.

Kontua da Udalak errotuluetan gaztelaniaren nagusitasunari eusteko beste bide bat aurkitu uste duela orain: kale izenak toponimo bihurtu. Salagarria iruditzen zaidan arren udal agintariren bati otu izana «25 de noviembre» toponimotzat har daitekeela, ulergarria ere iruditzen zait. Nekezago egiten zait ulertzea teknikari kualifikatu bat prest agertzea txosten juridiko batean adierazteko «25 de noviembre» toponimo bat dela, izen berezia dela eta itzulezina inongo hizkuntzatara. Behar da, gero!! Beharrik Administrazio Auzitegiko Ebazpenak arrazoi eman dion errekurtsogileari, Joseba Otano euskaltzale nekaezinari. Eskertzekoa da, halaber, ebazpenari nabari zaion doinu ironikoa («25 de noviembre gaztelania ez bada, hala irudi du behintzat. Are gehiago, aldez aurretik esan dezakegu ez dela Erdi Aroko toponimo bat, baizik eta Emakumeen aurkako indarkeriaren kontrako Nazioarteko Eguna […], guztiz itzulgarria planetako hizkuntza guztietara»). Eskertzen da umorea, barrenak tarte batez lasaitzeko modu bat da zinismoari ironia apurtxo batez egur sinbolikoa ematea.

Ikusezina nahi zuten hori irakurrezin bihurtu nahi izan zuten eta, aukera hura galtzean, itzulezintasunera jo dute. Itzulezintasuna da orain Udalaren indarkeria linguistikoaren azken gordelekua. Indarkeria, Nafarroako Gobernuak azaroaren 25erako prestatu duen kanpainan esaten den bezala, mota askotakoa izan baitaiteke.

Itziar Diez de Ultzurrun

Ama Eibarkoa dugu eta, ama euskalduna zuen arren, Eibarko etxe erdaldun samar batean hazitakoa da, aita katalana zuelako. Dena den, euskara barra-barra aditu zuen haur-denboran eta gaztetan, amaren aldeko familia giroan ez ezik, kalean eta lagunen etxeetan. Horrenbestez, ezkontzean Eibarko euskal hitzez eta esamoldez zipriztinduriko gaztelania ekarri zuen Iruñera. Gurean, beraz, gaztelania molde hori izan da nagusi betitik, eta gaurkoan amak altzoan eta ezpainetan ekarri zituen hitz batez eta esapide batez mintzatu nahi nuke.

Urduri dagoenean, nahigabez edo ezinegonez, amari ez zaizkio tximeletak hegaldatzen sabelean; pinpilinpauxen ordez, sagua ibiltzen zaio gora eta behera urdailean (amak “el sagu” edo “el xagutxu” deitzen duena). Ez diot beste inori aditu halakorik, eta ez dut sagu hitzerako adiera hori aurkitu hiztegietan. Imajinatzen dut Eibarko garai bateko euskaran hala erabiliko zela, ez dela amaren idiolektoan bizirik dagoen adiera bat bakarrik. Nolanahi ere, hagitz adierazkorra iruditzen zait sagu hitzaren erabilera hori, arras ongi islatzen duelako herstura dugunean urdailean sumatzen dugun korapilo dantzari eta karraskaria.

Bestalde, amak erabiltzen dituenetarik jo ta pasa da nire kuttunetako bat. Zerbait jo ta pasa egitea da zeozer ganora barik egitea. Euskaljakintzari esker ikasi dugun tripus-trapus horren antzeko esapidea da, beraz, gure oraingo etxeko euskaran maiz agertzen dena. Zeren hitz horiek ohartu gabe neuretuz joan bainaiz adinean gora egin ahala, eta egunotan, ama ospitalean dugula (nahiz eta, zorionez, kontua ez omen den larritzeko moduko deus ere), xagutxua -eta are sagua- jira eta buelta sumatu dut batzuetan sabelean eta nire eginkizun garrantzitsuen zerrendako hierarkian iraultza handi samar bat gertatu da, halako moldez non, arruntean arduraz eta txukun egiten saiatzen naizen zeregin anitz, gure blog honetarako testu hauxe, esaterako, nahitaez jo ta pasa egin behar izan ditudan.

Itziar Diez de Ultzurrun

Fernando Rey lankideak Marta Merajver itzultzailearen hitzak eta iritziak ekarri zizkigun aurrekoan eztabaidagai, gogoetarako balia genitzan. Proposamenari heldu nik, eta hari horretatik tiraka hegaldatu zaizkidan gogoeta-krispetez mintzatu nahiko nuke gaurkoan. Merajverek esaten digu itzultzaileak gordean behar duela, eta zubi ikusezin bat sortu beharra duela egilearen eta irakurleen artean. Uste horretakoak izan dira berriki arteko itzulpen teoriak, Bakartxo Arrizabalagak 2007an idatzitako Itzulpena eta feminismoa artikuluan azaltzen zuen bezala:

“Orain arteko itzulpen teoriak jatorrizko testuarekiko leial eta baliokide izango den itzulpen biribil bakarra lortzeko ereduaren bila ibili dira. Azken teoria postkolonial eta feministek, berriz, birkodetze prozesua baino areago komunikazio prozesua dute itzulpenean ikusten, eta prozesu horretan itzultzailea ez da jadanik bitartekari neutro eta ikusezina. Ardura berria hartzen du bere gain, bi erkidegoen arteko bitartekari lanetan, non bere hautuen erantzule agertzen baita”.

Ederra litzateke pentsatzea ikusezinak garela, ikusezin izan gaitezkeela, itzulpen biribil hori lortzerik badela eta posible dugula -bi gehi bi lau direla esaten dugun segurantzia berberaz- testu bat hartu, itzuli eta irakurleari esatea: “Tori, hemen duzu ITZULPENA”. Nire iritziz, ordea, xede ezinezko horretan indarrak xahutu beharrean, hobe da apalago agertzea eta irakurleari aitortzea: “Tori, hemen duzu nire ahaleginaren emaitza, nire hurbilpena; hauxe da hemen eta orain proposatu dezakedan bertsiorik onena”.

Azken batean, ezin uka gurea sormen-lana dela, eta, sormen-lan orotan bezala, itzultzaileon egitekoaren puskarik handiena bururatzen zaizkigun aukera posible guztien artean gure ustez aproposena den hori hautatzea dela. Etengabe hautatu behar horrek berak erakusten digu, nire ustez, hainbat bertsio proposa daitezkeela beti, eta norberaren ezagutzaren eta gaitasunen, eta gabezien eta nahikundeen, eta filia eta fobien menean hartzen ditugula gure hautuak. Baztertzea baita, segur aski, sormen-prozesu guztietan egitekorik zailenetako bat (lana bukatuta dagoela erabakitzea bezain nekeza batzuetan), eta gure erabaki eta baztertze horietan bihurtzen da ezinbestean ikusgarri gure eskua, Bakartxok dioen bezala gure “hautuen erantzule” garelako. Onerako zein txarrerako, gurutzegunez, bide okerrez eta joan-jinez beteriko zeregina da itzulpena, eta ez, nire esperientzian behinik behin, barneko ahots irmo miresgarri bati jarraikiz egin daitekeen ibilbide zelaia. Eta ez al du, bada, aukeren ugariak kitzikagarriago bihurtzen gure lana?

Nire aburuz, beraz, interesgarria litzateke leialtasuna birdefinitzea gure lanbidean, ikusezintasuna aldarrikatu beharrean emankorragoa iruditzen baitzait nork bere eskuaren kontzientzia hartzea, gure erabakiak ohartuki hartzea (ahal dugun heinean, gutxienez; horretan saiatzea behintzat), gure aztarnen jakitun izatea eta haien gainean hausnartzea (nork bere buruarekin, gutxienez): gure lan moldeak -lan bideak- ikusgarri egitea eta, gehienez, nahi izanez gero, kameleoien estrategiez balia gaitezkeela pentsatzea, haien gisara azalaren kolorea aldatzen jakitea gure itzulpenaren mintza gardena izan daitekeela sinestea baino.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Lizarrako Karlismoaren Museorako itzultzen ari naizen testu batean regente hitza aipatzen da bitan. Hitza, lehenik, Espartero izendatzeko agertu zait (el regente) eta gero, aldiz, Maria Kristina (la regente). Hasieran, ez diot kontuari inolako koskarik ikusi, eta erreginorde itzuli dut bietan. Hala behar duela pentsatu dut, biak baitzeuden Isabelen, hots, geroan erregina bihurtuko zen neskato baten ordez. Duda izan dut erreginaorde edo erreginorde behar zuen, baina jirabira handiagorik gabe ebatzi dut kontua. Baina, baina, agian, beharbada… Zalantzaren argi horia piztu zait buruan: eta kontua baldin bada Maria Kristinari erreginorde esan behar zaiola emakumea zelako eta Esparterori, aldiz, erregeorde gizona zelako? Korapiloa ezin askatuz nabilenez, lankide batengana joan naiz laguntza bila. Hark ere nire hasierako arrazoibidearekin egin du bat eta bi-biak erreginorde/erreginaorde deitzeko gomendatu dit. Primeran. Alarmaren argia, ordea, hortxe dago beti, ñir-ñir, egoskor. Hiztegian begiratuko dut. Idatzi dut hitza Euskalbarren, klik egin dut Elhuyar hiztegian eta:

regente

• 1  adj./s. erregeorde

María Cristina de Borbón fue regente durante la minoría de edad de la reina Isabel II: Maria Kristina Borboikoa erregeorde izan zen bere alaba Isabel II.a adinez txikia izan zen bitartean.

Harri egina nago, begiak arranpalo. Alarmaren argia gorri bilakatu da eta burutik urdaileraino amildu zait ziztuan. Denok eramaten ditugu beti, gure begien aurrean ongi atxikirik, munduari so egiteko geure betaurrekotxoak, anitz jendek bereak sumatzen ere ez dituen arren, hain izan daitezke ikusezinak, hain egon daitezke gure begitarteari bikain doituak. Nik ere hortxe dauzkat neureak, sudur gainean beti, nire soa zorrozten eta luzatzen, batzuetan, eta kamusten eta laburtzen, bestetzuetan; nire ulermena baldintzatzen betiere. Oraingoan, dena den, entzungor egin nahi diet betaurrekoen iradokizun isilei, oraingoan ez diot gaiari ertz horretatik heldu nahi, goxoa eta alaia baita uda aurreko giroa bazterrotan. Entzierroko lehen hesiak karriketan daude ja. Urtero legez, iruindar etxezuloenak ere kalezale eta jendekoi bihurtu zaizkigu bat-batean, hiriko festen aitzineko giroaren aparra gora hasia den seinale. Ez da kalakan hasteko abagunea. Oraingoan betaurrekoak erantziko ditut bada, puska baterako bederen. Ez ote diren astunegiak; antiojo arinagoak behar ditut gaur, urdaileko argi more ñirñirkaria itzaliko didatenak Maria Kristina Borboikoa erregeorde izan zela idazten dudan bitartean. Azken batean, errege-erreginen istorio horiek garai zaharretako kontuak baino ez dira.

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Hala dio esaerak eta, horregatik, nik txintxo-txintxo, edozein itzulpeni ekin baino lehen, lan osoa patxadaz eta poliki eginen dudala hitzematen diot neure buruari: jatorrizko testua bizpahirutan irakurriko dut, lasai-lasai, ulertzen ez ditudan hitzak edo esaldiak azpimarratu eta behar beste kontsulta eginen ditut. Eguneko hainbeste orri itzuliko ditut, baina ez naiz larrituko egunen batean puska txikixeagoa euskaratzen badut, helburu nagusia izanen baita prozesuaz gozatzea, esaldiz esaldi, paragrafoz paragrafo. Zero bertsioa bukatuko dut eta gero astia izanen dut goitik behera jatorrizkoarekin erkatzeko, astiro-astiro, bi bider. Ondoren, gantzak kenduko dizkiot, Iñigo Roquek esanen lukeen bezala, eta behar beste kontsulta eginen ditut berriro, eta, gero, beste behin irakurriko dut testu osoa, edo bitan, edo hirutan, hersturarik gabe, batere larritu gabe. Gero, tiraderaren batean gordeko dut, zenbait astez, egoki ondu dadin. Eta azkenik, testua berreskuratu, berriro irakurri eta zuzentzaileari pasatuko diot.

Ustezko plangintza modu hori, ordea, ustela izaten da gehien-gehienetan, epeak beti bukatzen zaizkidalako behar baino lehenago eta nire produktibitate tasa beti izaten delako behar baino apalagoa. Horrenbestez, plangintzak plangintza, maiz samar, halako une batetik aitzina, arrapaladan ibili behar izaten dut nahitaez, hasierako gozamena sufrikario bihurtzen zait eta, lotarako orduak laburtzearekin batera, ohi baino gehiagotan egiten dut laprast, ohi baino gehiagotan erortzen naiz lagun aizunen segadan.

Azken asteotan hola ibili naizenez, esku artean nuen frantsesezko testua ezin bukatuz, zuzenketei heltzean hainbat adiskide faltsu harrapatu ditut testuan gordeak, moxorro-moxorro, eta iruditu zait baliagarria izan litekeela blog honen argitara ekartzea, ni bezala batzuetan presaka ibiltzen zaretenok inoiz testuren batean ikusi orduko ihes bidean jar zaitezten.

Honatx, bada:

Modiste: gaztelaniaren eraginez, «jostun» itzuli nuen, baina «kapelagile» esan nahi du.

Chandail: zero bertsioan «txandal» paratu nuen euskaraz, gaztelaniaren eraginez berriro ere; «jertse» edo «trikota» esan nahi du, ordea.

Palace: «jauregi» itzuli nuen hasieran, ingelesaren eraginez beharbada. «Luxuzko hotela» da baliokide zuzena.

Ballon: «baloi» jarri nuen eta berez hitzak hori ere esan nahi du. Baina pasartea oniriko samarra izan arren, baloiak ez zuen zentzu handirik esaldian; beraz, behar beste kontsulta egiteko tartea hartu eta Vosges eskualdeko muino biribilei «ballon» esaten zaiela ikasi dut.

Aitortzen dut oso «traditore» sentitu naizela irristada horiez jabetzean; horregatik, hurrengo itzulpenari heltzen diodanean, lan osoa patxadaz eta poliki eginen dudala hitzematen dizuet.

Asteburu on!