Kategoria: Igone Zabala

Igone Zabala Unzalu

Hasiera-hasieratik aitortuko dut izenburua Rochelle Lieber morfologo ospetsuari kopiatu diodala. Izan ere, oso erakargarria egin zitzaidan 2016an argitaratu zuen liburuaren izenburua (English Nouns. The Ecology of Nominalization[1]), eta are erakargarriago liburuaren aurkezpena:

«Using extensive data from the Corpus of Contemporary American English, this groundbreaking book shows that the syntactic patterns in which English nominalizations can be found and the range of possible readings they can express are very different from what has been claimed in past theoretical treatment and, therefore, that previous treatments cannot be correct. Lieber argues that the relationship between form and meaning in the nominalization processes of English is virtually never one-to-one, but rather forms a complex web that can be likened to a derivational ecosystem. Using the Lexical Semantic Framework (LSF), she develops an analysis that captures the interrelatedness and context dependence of nominal readings and suggests that the key to the behavior of nominalizations is that their underlying semantic representations are underspecified in specific ways and that their ultimate interpretation must be fixed in context using processes available within LSF.»

Lieber-ek zalantzan jartzen ditu morfologia lexikoan tradizionalki erabilitako eratorpen-paradigmak, forma morfologikoak eta eratorrien esanahiak lotzen dituztenak. Morfologia lexikoaren oinarria den eratorpen-paradigmaren arabera, ohikoena dateke formen eta esanahien arteko harremana biunibokoa izatea, eta oso ezohikoa dateke hainbat forma egotea esanahi bakarrerako edota hainbat esanahi egotea forma bakarrerako. CCAE corpusean oinarritutako ikerketetatik abiatuta, ondorioztatzen du horren urrun dagoela formaren eta interpretazioaren arteko harremana aurreikusi bezalakoa izatetik, ezen eratorpen-paradigmaren kontzeptua bera zalantzan jarri behar baita. Hartara, formaren eta esanahiaren arteko harremana konplexua denez, nominalizazioa eratorpen-ekosistema modura irudikatzea proposatzen du.

Ekosistemaren metaforan, tipo morfologikoak (askotariko atzizkiak, Ø atzizkia edo bihurketa) bizidunen antzekoak lirateke eta, esanahiak (egilea, kokapena), aldiz, habitat edo txoko ekologikoen antzekoak. Ildo horretatik, atzizki bakoitzak txoko semantiko bat edo gehiago bete lezake, eta zenbait tipo morfologiko bizi litezke batera zenbait txoko semantikotan. Zenbait txoko semantikok oso populazio murritza izango lukete, eta atzizki bakarrak edo tipo morfologiko batek ere ez luke emango txoko horren esanahia. Edozein kasutan ere, ekosistemak betetzen dituzten bizidunak bezala, tipo morfologikoak ere elkarrekiko menpekotasuna duten sistema konplexutzat hartu beharko lirateke.

Eratorpen-ekosistema hori irudikatzeko, CCAV corpusetik ateratako adibideak erabiltzen ditu, eta atzizkiz atzizki doa erakusten askotariko esanahiak ematen dituztela, alegia, aurreikusitakoak baino askoz ere “txoko ekologiko” gehiago betetzen dituztela. Adibide bat ekarriko dut hona, kontzeptua ulergarriago egiteko:

Affix	Reading	Word	Example in context
ation	event	invasion	Washington Monthy 2004: The administration’s invasion of Iraq seems to have given bin Laden a historic gift.
	result	assassination	PBS_NewsHour 2009: Syrian agents are suspected in the assassination.
	agent	administration	Associated Press 2012: The administration denied speculation that the sessions were moved for security reasons.
	instrument	decoration	Country Living 2007: Rather than being painted by hand, the decoration was likely a decal outlined with hand coloring.
	inanimate patient	acquisition	Inc. 1996: So Smith is shopping for an acquisition.
	location	exhibition	Magazine Antiques 2000: This too is now in the Victoria and Albert Museum, which also owns a tazza by Deck entitled La Bella Marguerite bought at the exhibition.
	path	continuation	Adolescence 2005: Figure 2 shows the results for the female adolescents, and again we use the frequency of delinquency in late adolescence to study the continuation of the different trajectories.

Atzizki bakoitzak sortutako eratorriek izan ditzaketen interpretazioak ez ezik, alegia, biztanle batek bete ditzakeen txoko semantikoak ez ezik, txoko bakoitzak izan ditzakeen biztanleak biltzen ditu, mapa moduko batean. Liever-ek inhabitant erabiltzen du atzizkien metafora modura, eta habitat eta semantic niche metaforak erabiltzen ditu esanahi edo interpretazioei erreferentzia egiteko. Adibide gutxi batzuk baino ez ditugu ekarriko hona, erakusteko txoko semantiko batzuk oso populatuta daudela eta beste batzuek oso biztanle gutxi dituztela. Bestalde, aukeratutako adibideetan ikus daitekeen bezala, txoko semantiko batzuek berariazko biztanleak badituzte ere, beste txoko semantiko batzuk berariazkoak ez diren denetariko biztanleek betetzen dituzte. Beltzez nabarmenduta ageri dira esanahi jakin baterako berariazkotzat har daitezkeen atzizkiak.

Haren analisiaren bidez, agerian uzten du azterketa teorikoek aurreikusitako eratorpenaren paradigmek benetako erabileraren zati bat deskribatzen dutela, baina tipo morfologiko guztien mugak gainditzen dituztela corpusetatik erauzitako adibideek. Zenbait tipo morfologikok lehen mailako irakurketa batzuk partekatzen dituzte, eta elkarrengandik bereizten dira beste batzuetan. Adibidez, agente/esperimentatzaile izen-sortzaileak diren zenbait atzizkik tresna-izenen sortzaileak ere badira, baina -ist atzizkiak ez du inoiz ematen tresna-izenik. Izen abstraktuen sortzaileak diren atzizki gehienek talde-izenak sortzeko bigarren erabilera ere badute, baina –ness atzizkiak ez du inoiz ematen horrelako irakurketarik. Atzizki ugarik sor ditzakete paziente bizigabeen izenak baita kokapen-izenak ere, baina atzizki baterako ere ez da berariazko funtzioa halako izenak sortzea. ‘Sinesmen-sistema’ adierazteko erabiltzen den atzizki bakarra –ism da, baina atzizki hori polisemikoa da  eta beste esanahi batzuk dituzten eratorriak ere sortu ditu: ‘jokaera’ (absenteeism), ‘hizkera-moduak’ (colloquialism) edo ‘gaixotasun mota’ (alcoholism). Liever-ek ateratzen duen ondorioa da forma morfologikoen eta esanahien arteko askotariko harremanak gertatzea dela norma eta ez salbuespena.

Oso azterketa sakona da, eta gogoeta pausatua eskatzen du horren ertz guztiak ondo ulertzera heltzeko. Nolanahi ere, uste dut kontuan hartzeko ondorio batzuk atera daitezkeela lehen hurbilketa batean. 

Hasteko, euskararen garapen lexiko-diskurtsiboaren jomuga hobeto irudikatzen laguntzen digu azterketa honek. Izan ere, ondo garatutako hizkuntzetan eratorpenaren emaitza ez bada forma bat = esanahi bat modukoa, eratorpen-paradigmek aurreikusten zuten bezala, euskararen garapenaren jomuga ere ez da izango halako paradigma bat, baizik eta web konplexu bat, Liever-ek eratorpen-ekosistema modura irudikatzen duena. Hortaz, euskararen garapen lexiko-diskurtsiborako oztopo izan liteke hitz eratorri batzuk okertzat hartzea euskararen eratorpen-paradigma teorikoaren aurreikuspenekin ondo egokitzen ez direlako. Ondo aztertu beharko lirateke betetzen dituzten txoko semantikoak eta azpian dauden motibazioak, sortutako eratorriak itsu-itsuan baztertu gabe.

Bestalde, tipo morfologikoak txoko semantikoen biztanletzat hartu beharrean, agian espezietzat hartu beharko lirateke, eta sortzen duten izen bakoitza biztanletzat. Izan ere, espezie bateko elementu batzuek betetzen dute txoko semantiko jakin bat, eta ez espezieko elementu guztiek. Gainera, txoko semantiko jakin batean espezie autoktonoen eta kanpotik etorritako espezieen arteko bizikidetza gertatzen da, eta espezie desberdinen arteko harremanak ere hartu behar dira kontuan, ekosistemaren funtzionamendua bere osotasunean deskribatuko badugu[2]. Izan ere, mailegatutako hitz eratorriekin batera jatorrizko hizkuntzaren sistema polisemikoaren konplexutasuna ere ekartzen dugu euskarara: absentismo, kolokialismo, alkoholismo… Gainera, gerta daiteke mailegu horietako batek txoko semantiko baten beharra asetzea, eta hori dela eta euskararen hitz-eraketarako sistema ez aktibatzea, adibidez, alkoholismo maileguak betetzen duen txokorako ez sortzea #alkoholzaletasun edo #alkohol-menpekotasun. Baina beste kasu batzuetan, gerta daiteke mailegua ez ezik, euskal hitz eratorria ere sortzea txoko semantiko berean erabiltzeko, edo hurbileko beste txoko semantiko batzuetarako: ebaluazio / ebaluaketa; konposizio / osaera. Gai konplexua da mailegutzaren eta hitz-eraketaren arteko harremanarena, baina kontuan hartu beharrekoa. Hortaz, saiatuko gara beste artikuluren batean garatzen.

Hizkuntza eranskarien ezaugarritzat hartu ohi da flexio-atzizkien eta esanahien arteko harremana estuagoa izatea hizkuntza flexiboetan baino: por preposizioa vs -k, -tik, -gatik, -gandik. Zenbait atzizki eratorle ere, estuki lotuta daude esanahi jakin batekin, adibidez, –keria atzizkiak beti ematen ditu kualitate gaitzetsiak adierazten dituzten izenak (alferkeria, erokeria, zerrikeria, indarkeria…) baina, beste atzizki batzuk, aldiz, askoz ere txoko semantiko gehiagotan hedatuta daude, esate baterako, –goa atzizkia: artzaingoa ‘ofizioa’, ikuslegoa ‘kolektiboa’, adiskidegoa ‘kualitatea’, zabalgoa ‘neurria’, edangoa ‘lekua’[3]. Areago, atzizki batzuek kategoria desberdinetako oinarriei lotzen zaizkie, eta askotariko txoko ekologikoak betetzen dituzte. Adibidez, –era atzizkia adjektiboei lotzen zaienean, dimentsioa adierazten duten izen abstraktuak sortzen ditu: luzera, zabalera, sakonera… Aditzei lotzen zaienean, aldiz, (-era /-kera), ‘gertaera’ (etorrera, igoera, joera…) edo ‘modua’ (orrazkera, idazkera, jarrera…) esanahi paradigmatikoak betetzen ditu. Hala ere, zenbait eratorrik txoko semantiko ugaritan barneratzen dira: sarrera eta irteera ‘lekua’, (kontzerturako) sarrera ‘objektua’, (artikuluaren) sarrera ‘objektuaren atala’, (hiztegiko) sarrera ‘objektuaren atala’.

Txoko semantiko beraren barruan ere denominazio-behar xeheagoak daudenean, oinarri bera erabili eta atzizki desberdinekin konbina daiteke, eratorpen-paradigma teorikoetatik urrunduta ere. Adibide ezagunak dira idatzi aditzetik eratorritako idazle eta idazkari egile-izenak, behar semantikoek bultzatuta sortu direnak nahiz eta –(k)ari atzizkiaren ohiko jokaera den izen kategoriako oinarriekin konbinatzea. Areago, -le/-tzaile askotan atzizki beraren halomorfotzat hartzen badira ere, esanahi desberdineko izenak ematen dituzte eskat oinarritik abiatta: eskale eta eskatzaile. Garbi dago horiek guztiek ez dutela esanahi konposizionalik, eta horien esanahia esperientzia linguistikoaren bitartez ikasten dugula. Ñabardura horiek harmonizatzen joatea izan beharko litzateke hiztegien eginkizuna, eta ez eratorri batzuei ezikusia egitea, edota gaitzestea. Adibide bat emateagatik, nire intuizioaren arabera erabilera eta erabilpen ñabardura semantikoren bat duten izen eratorriak dira, baina Euskaltzaindiaren Hiztegiak (EH) erabilpen sarreratik zuzenean bideratzen gaitu erabilera sarrera polisemikora: «erabilera iz. Erabiltzea; erabiltzeko modua». Ereduzko Prosa Gaur corpusean oinarritutako Egungo Euskararen Hiztegiak (EEH), aldiz, bi sarrera bereizten ditu:

erabilera ( ) 1 iz erabiltzea, eskuarki erabiltzeko modua. ik erabilketa; erabilbide. erabilpen ( ) 1 iz erabiltzea. ik erabilketa; erabilera.

Hortaz, EEHren arabera, erabilpen erabil liteke ‘gertaera’ adierazteko eta, erabilera, aldiz, polisemikoa da, eta EHk jasotzen dituen bi adierak ditu. EEHren informazio hori EHkoa baino hobeto uztartzen da Garaterm corpus akademikotik atera ditzakegun datuekin: erabilera 7.133 agerraldi (% 79,48); erabilpen 1.842 agerraldi (% 20,52). EEHk jasotzen duen erabilketa sarrerak, aldiz, 7 agerraldi baino ez ditu Garaterm corpus osoan, eta erabilpen lemarekin alderatuta, % 0,38 baino ez dira agerraldi horiek. EPG corpusean ere erabilpen lemak 360 agerraldi ditu (% 98,4) eta erabilketa lemak, aldiz, 6 agerraldi (% 1,6). Bazterrekotzat har liteke, beraz, erabilketa eratorria, eta motibazio semantiko edo pragmatiko berezirik aurkitu ezean, alde batera utz liteke hiztegiak osatzeko orduan.

Luzeegi geratzen ari den artikulu hau ezin dut bukatutzat eman, ordea, erregistroen ikuspuntua gaineratu gabe. Lieber-ek ematen dituen adibide gehienak komunikabideetako testuetatik aterata daude eta, nire iritziz, eratorpen-ekosistemaz hitz egin beharrean, eratorpen-ekosistemez hitz egin beharko litzateke, pluralean, erabilera-eremuak eta erregistroak kontuan hartuz gero. Izan ere, hizkuntzaren erabilera orokorrak ez ezik erabilera espezializatuak kontuan hartuz gero, maila batean edo bestean definitutako espezialitate-alorrek eratorpen-ekosistema bereiziak osatzen dituztela  pentsatu behar dugu. Espezialitate-alor bakoitza ekosistema bat litzateke, eta barruan txoko semantiko batzuk lituzke espezie morfologiko desberdinek beteko lituzketenak. Espezie desberdinetako bizidunak (eratorri autoktonoak, maileguak) ez dira elkarrekiko independente, eta espezialitate-alorreko ekosistemaren barruan antolatzen dira. Hartara, elementu batzuk beste ekosistema batzuetan bezalakoak izango dira, baina beste batzuk bereizi egingo dira beste ekosistemetatik. Atzizkiei begiratuz gero, hainbat hizkuntzalarik[4][5][6] aldarrikatu duten atzizkien banaketa morfopragmatikora eramaten gaitu gogoeta-ildo honek. Gaia aspaldian tratatu nuen blog honetan Hiztegi espezializatua eta morfopragmatika artikuluan.

Izen eratorri jakin batzuen erabileraren azterketa baliatuz saiatuko naiz erakusten semantikak ez ezik pragmatikak ere parte hartzen duela nominalizazioaren ekologian. Demagun erauzi aditzetik eratorritako erauzketa gertaera-izena. Hainbat espezialitate-alorretan erabiltzen dela ikus dezakegu Garaterm corpusean. Hona hemen banaketa, oso erabilera murritza duten alorrak baztertuta:

Eremua	Agerraldi kopurua
Kimika	674
Zientzia Teknologikoak	222
Biziaren Zientziak	119
Fisika	61
Osasun Zientziak	49
Matematika	21
Hizkuntzaren Zientziak	15

Alor batzuetan, ‘erauzten denak’ ez du lotura zuzenik erauzi aditzarekin, adibidez, hizkuntzalaritzan termino-hautagaiak edota bestelako hizkuntza-elementuak erauzten dira, baina beste alor batzuetan ‘erauzten den hori’ adierazteko, erauzkin edo erauzi erabiltzen da, alegia, emaitza-izen konkretuak sortzen espezializatuta dagoen –kin atzizkiaren bidezko eratorria, edo Ø atzizkiaren bidezko bihurketa. Hiztegi gehienetan dago jasota erauzi aditza, baina ez erauzi izena ez eta erauzkin izena ere. Salbuespena dira Elhuyar Hiztegiak eta Elhuyarren ZT Hiztegia. Hiztegi horietan erauzkin baino ez dago jasota, eta Kim. eremu-marka darama. Hain zuzen ere, kontsulta bat egin zidaten duela gutxi fakultateko kide batzuek kimika alorrean idazten ari ziren doktoretza-tesi baten harira: itzultzaile neuronalek eta hiztegiek erauzkin proposatzen bazieten ere, beren intuizioaren arabera, erauzi izena zen nagusiki erabiltzen zena kimikaren alorrean. Garaterm corpusera jotzen badugu, berehala ikusiko dugu  erauzkin izena baino ez dela ageri Biziaren Zientzietan eta Osasun Zientzietan. Kimikan eta Zientzia Teknologikoen barruan txertatu dagoen Ingeniaritza Kimikoan, aldiz, bi izenak ageri badira ere, erauzi izena nagusitzen da. Areago, erauzi izen modura ez ezik, fase izenaren modifikatzaile modura (fase erauzia) erabilita ere ageri da zenbait testuingurutan. Garbi dago erauzkin izena ezinezkoa dela beste izen baten modifikatzaile modura.

Hautatutako peptido proteotipiko guztiak erauzkin osoaren liseriketa-triptikoan monitorizatu ziren. (Biziaren Zientziak) Epitelioen erauzkin gordinak aztertzen zirenean, hormonak parakrino eta entzimekin nahastuta agertzen ziren. (Osasun Zientziak) Erauzketa etapan jaso genituen kannabinoideekin aberastutako oliba olioko erauzkinak MeOH-tan diluitu genituen 1:20 (mL) erlazioan.  (Kimika) Behin xiringa prest zegoela, analitoak 25 mL DCM-tan eluitzen ziren eta lortutako erauzia Turbovap LV Evaporator-aren bidez lurruntzen zen guztiz, N2fluxu arin bat erabiliz. (Kimika) Lurrundu ostean saiodiak berriro pisatu eta 4 mL tetrakloroetilenotan birdisolbatu ziren. Erauziak IR bidez analizatu ziren. (Kimika) Ekipo baten bi faseak nahastu eta bereizi ondoren, fase findua hurrengo ekipora sartzen da elikadura gisa, eta fase erauzia kanporatu egiten da. (Ingeniaritza Kimikoa)

Atzizki ageriak dituzten aditzetiko izenak detektatzen errazagoak dira Ø atzizkiaren bidezko bihurketak baino, baina garrantzitsua da horiek ere deskribatzea garapen lexiko-diskurtsiboaren emaitza desiragarriak eta zaindu beharrekoak baitira. Hizkuntzalarion eta hiztegigileen eginkizuna da nominalizazioaren ekosistema konplexuen “bioaniztasuna” zaintzea eta sustatzea. Horretarako, irizpide semantiko eta pragmatikoak aintzat hartzen dituzten eta corpus esangarrietan oinarritzen diren deskripzio xeheak egin behar dira, eta hiztegien helburua izan behar da halako irizpideak erabiliz hurbileko aldakiak harmonizatzen joatea[7].

---

[1] Lieber, Rochelle (2016) English Nouns. The Ecology of Nominalization. Cambridge University Press.

[2] Hacken, Puis ten & Panocová, Renáta (arg.) (2020) The interaction of borrowing and word formation. Edinburgh University Press.

[3] Azkarate, Miren (1991) UPV/EHUko Irakaskuntza Proiektua. Argitaratu gabea.

[4] Gallegos, Alfonso (2003). Nominalización y registro técnico. Algunas relaciones entre morfopragmática, tradiciones discursivas y desarrollo de la lengua en español. Doktoretza-tesia, Albert-Ludwigs-Universität.

[5] Guz, Wojciech (2009): “English Affixal Nominalizations Across Language Registers”, Poznań Studies in Contemporary Linguistics 45(4), 461–485.

[6] San Martin, Itziar; Ezeiza, Joseba; Zabal, Igone a (2010): “Aditzetiko izenak erregistro bereizle gisa: corpus espezializatu baten azterketa morfopragmatikoa”, InXabier Alberdi & Pello Salaburu (arg.).  Ugarteburu Terminologia Jardunaldiak. Euskararen garapena esparru akademikoetan, Bilbo: EHUko Argitalpen Zerbitzua.

[7] Zabala, Igone (2021). “Euskaltzaindiaren Hiztegiaren ekarpena lexiko espezializatuaren eta ez-espezializatuaren harmonizazioan”. In Andres Urrutia (arg.). Arantzazutik mundu zabalera. Euskararen normatibizazioa: 1968-2018. IKER 40, 285-299. Bilbo-Madrid-Frankfurt: Euskaltzaindia-Iberoamericana Vervuert.

Igone Zabala Unzalu

Bueltan da 31 eskutik bloga! Mila-mila esker berpizteko ardura hartu duzuenoi eta, nola ez, eskerrik asko oraingoan ere ekarpenak egiteko aukera emateagatik. Askotariko gaiak jorratu genituen blogaren aurreko etapan. Zertaz idatzi oraingoan? Nire ekarpenen ildo nagusia gonbitea jasotzearekin batera etorri zitzaidan gogora. Talaia hau aprobetxatu nahi dut nire ingurune naturala denaz aritzeko, alegia, euskararen erregistro akademikoen garapenaz eta harmonizazioaz gogoeta egiteko. Eta lehen ekarpen hau testuingurua zirriborratzeko erabiltzea pentsatu dut.

1970eko hamarkadaren bukaera aldera hasi zen erabiltzen euskara unibertsitatean, eta egun denetariko gai espezializatuei buruzko eskolak eta hitzaldiak ematen dira euskaraz. Denetariko gaiei buruzko lan akademikoak ere idatzi eta ahoz defendatzen dira egunero unibertsitatean, bai irakasgaietako jardueretan eta bai ikasketa-maila bakoitzaren bukaeran ikerketa-gaitasuna egiaztatzeko ere: gradu amaierako lanak, master amaierako lanak eta doktoretza-tesiak. Espezializazio-maila desberdinetako artikuluak ere idazten dira espezialitate-alor askotako gaiei buruz, eta ikertzaile gazteei beren ikerlanak euskaraz aurkezteko Ikergazte kongresua bezalakoak ere egiten dira: bosgarren edizioa izango da maiatzean egingo dena. Iragandako urteak ez dira alferrik pasa, eta egun edozein gertaerari buruzko informazioa emateko orduan, ohikoa izaten da horrekin lotutako espezialitate-eremuko adituak entzutea euskaraz EITBn: mikrobiologoak, fisikariak, ingeniariak, psikologoak, medikuak, abokatuak…

Euskararen biziberritzerako gako izan den ezagutzaren igoera pentsaezina litzateke euskara hezkuntzan sartu izan ez balitz. Zalantza handirik ez dago horretaz, kontuan hartzen badugu igoera hori batez ere 16-24 adin-tartean gertatu dela eta, hiztun horien artean, % 67 inguruan hiztun berriak direla, alegia, euskara etxetik kanpo ikasi dutenak[1]. Ezin adierazgarriagoa da unibertsitatera sartzeko hautaprobak euskaraz egiten dutenen portzentajea, gora eta gora baitoa urtez urte, eta % 76,8koa izan baita 2022an. Datu horrek agerian uzten du beren bizitzarako guztiz erabakigarria den unean ikasle asko eta asko seguruago sentitzen direla euskaraz gaztelaniaz baino. Areago, unibertsitatea euskararako nolabaiteko arnasgunea dela ere esan daiteke. Izan ere, ikasleen ehuneko handiak dio euskara gehiago erabiltzen duela unibertsitatean lagunekin edo familiarekin baino eta, gainera, eremu soziolinguistiko desberdinetako hiztunen elkargunea da unibertsitatea, ikasleei askotariko hizkerekin harremana izateko aukera ematen diena.

Baina nola heldu gara puntu honetara? Askotan ahaztu egiten bazaigu ere, erronka ikaragarriari egin behar izan zioten aurre duela mende erdia euskararen erabilera unibertsitatean sustatzeko erabakia hartu zutenek. Izan ere, euskararako erabat berriak ziren eremuetan barrena sartzeko ausardia izan zuten horiek adierazpide akademikoak eta alorrez alorreko terminologia guztia sortu eta partekatu behar izan zuten, hastapenetan zegoen euskara batua ikasi eta inplementatzeaz gainera[2][3]. Egun ere ez da erronka makala aurrerapen zientifiko, teknologiko eta didaktikoei euskaraz erantzutea. Erregistro akademikoen garapena eta ezarpena bukatu gabeko prozesuak dira, eta mehatxu berriak dituzte une honetan, besteak beste, nazioartekotzearekin lotuta ingelesa hezkuntzan ere hartzen ari den gero eta pisu handiagoa.

Askorentzat ezezaguna bada ere, 1979. urtean Euskara Zientifikoaren Plana (EZP) jarri zen abian unibertsitate publikoan, UPV/EHU izendapen berria ezarri baino hilabete batzuk lehenago. EZPari esker, Euskara Zientifikoa I eta II (EZ) irakasgaiak hasi ziren eskaintzen zenbait fakultatetan (Leioako Zientzi Fakultatean, Donostiako Petrokimikan eta Filosofia Fakultatean). EZ irakasgaien eta horien irakasleen zeregina zen hastapenetan zegoen euskara batuaren ezarpenean eta erregistro akademiko berrien garapenean laguntzea, betiere alorrez alorreko irakasle eta ikasleekin eskutik lotuta. Izan ere, euskararen erabilera eremu berrietan normalizatzeko, denetariko profesional euskaldunak behar ziren orduan: administraziorako langileak, kazetariak eta, batez ere, irakasleak. Baina irakasle horiek prestatu behar zituztenek nahitaez aritu behar zuten lankidetzan erregistro espezializatuak garatzen ari ziren denetariko adituekin. EZPak ezarritako irakasgai horiek urte hauetan guztietan titulazio guztietara hedatu eta ikasketa-planen aldaketa guztietan egokitzen joan dira. Europako Goi Hezkuntzaren Eremuari begira diseinatu ziren ikasketa-planetan ere mantendu ziren gradu guztietan hautazko irakasgai modura. Gradu berri guztietan euskara akademiko eta profesionala lantzeko bi hautazko irakasgai sartzea UPV/EHU Euskararen Plan Gidaria (2007/08-2011/12) hizkuntza-plangintzan arautu zenez, EPGko irakasgai ere esaten diegu egun EZParen ondorengoak diren irakasgaioi. Azken ikasketa-planak diseinatu zirenetik hamar urte baino gehiago joan direnez, berriro ere ari gara irakasgaiok egokitzen hainbat gradutan[4]. EPGko irakasgaietan, ikasleek ahozko eta idatzizko hainbat testu-generotako testuak sortu, berrikusi eta aurkeztu behar dituzte, baina batez ere gogoeta eta azterketa kritikoa egin behar dute testu horietan erabiltzen dituzten hizkuntza-baliabideez. Hizkuntza-baliabide horietako asko haien ikasketetan jaso dituzte irakasleengandik, EPGko irakasgaiak hartzen dituzten ikasle gehienek ikasketa guztiak egin baitituzte euskaraz bi urte dituztenetik. Beste hizkuntza-elementu batzuk Interneten eskuragarri dauden kontsulta-baliabideek eta laguntza-tresnek eskaintzen dizkieten aukerak dira.

EPGko irakasgaien helburu garrantzitsuenetako bat da ikasleek kontzientzia har dezaten euskararen biziberritzean goi mailako gradudun euskaldun modura duten erantzukizunaz, eta alorrez alorreko aditu euskaldunek beren alorreko erregistroen garapenean duten erantzukizuna lotuta dago, hain zuzen ere, kontsultaguneek, hiztegiek, terminologia-datubaseek, ortografia-zuzentzaileek eta itzultzaile automatikoek ematen dituzten emaitzen azterketa kritikoarekin. Izan ere, erregistro akademikoen garapena (elaborazioa) euskara batuaren kodifikazioarekin gainezarri da, Haugen-en arabera[5] hizkuntzen normalizazio prozesuetan ohikoa den bezala. Euskara batu orokorraren kodifikazioak aldakortasun dialektalaren murrizketa edo berrantolaketa bilatzen zuen, eta elaborazioak, aldiz, aldakortasun funtzionala areagotzea eskatzen du. Aldakortasuna desberdin kudeatzea eskatzen duten bi prozesu horiek egokiro ez bereizteak zenbait tentsio sortzen ditu[6]. Izan ere, aldaera estandarrek egonkorrak eta malguak izan behar dute aldi berean[7] eta, Haugen-ek azaltzen duen bezala, egonkortasunaren eta malgutasunaren arteko oreka kodifikazioaren eta elaborazio funtzionalaren arteko tentsioan oinarritzen da, kodifikazioaren helburua egonkortasuna baita eta elaborazioak malgutasuna behar baitu. Horrelako tentsioa begi-bistakoa da Euskaltzaindiaren Hiztegian edo Euskaltermen gaineratzen diren edota urteetan aldatu gabe uzten diren zenbait sarreratan, zenbait azpisarreratan edota zenbait adibidetan. Izan ere, horietako batzuetan hainbat hamarkadatako erabilera akademikoari edota erabilera okerren bat zuzentzen joateko egindako ahalegin handiari ezikusia egiten zaie. Hartara, irakaskuntza-prozesuaren euskarri izan beharrean, oztopo gertatzen zaizkigu behin baino gehiagotan kontsulta-baliabide horiek.

Zenbaitetan badirudi euskararen normalizazioaren ardura nagusia duten erakundeek eta batzordeek ahaztu egin dutela hizkuntzen normalizazioan aldaera estandarraren kodifikazioa bezain garrantzitsua dela, garrantzitsuagoa ez bada, lantze funtzionala, alegia, erregistroen garapena. Izan ere, erabaki batzuek, batez ere hiztegi alorrekoek baina ez bakarrik hiztegi alorrekoek, erregistroen garapenari lagundu beharrean garapena oztopatu edota “desgarapena” eragiten dutela esan liteke[8]. Zertaz ari naizen hobeto azaldu nahian, Euskaltzaindiaren kide edo batzorde bik hamar urteren tartearekin erakutsitako bi jarreraren arteko aldea agerian uzten saiatuko naiz. Lehendabiziko aipua Euskaltzaindiak 1986. urtean argitaratu zuen Maileguzko hitz berriei buruz Euskaltzaindiaren erabakiak liburuaren sarreratik aterata dago, eta honela dio:

«Hitzen eskasia erremediatzeko, ordea, bide bat baino gehiago du euskarak, hots: 1) Hitzak kanpotik etxeratu (Mailegu bidea); 2) Elkarketaren, eta 3) Eratorketaren bidez hitz berriak sortu. Denak behar ditu, noski, baliatu euskarak; baina Euskaltzaindia oraingo Agiri honetan lehen bideari buruz bakarrik ari da. Nahi du, alegia, oinarrizko erizpideak finkatu eta arau gidari batzuk eskaini, hartzen diren hitzak zein itxura eta idazkeratan hartu behar diren adierazteko… […] Hitz mailegatuak euskaraz darabiltzagunean nola idatz: hori da lan honen helburu bakarra. Ez inola ere, ordea, esate baterako, hitz mailegatuetatik zeintzu diren jadanik euskal hitz bilakatu direnak esatea, are gutxiago aipatzen diren hitzak euskal hitzak direnik ez diogu, beraz. Ez ditugu horiek hobesten, alegia, inork horien ordez erabil ditzakeen euskal errotikakoak baino. Lan honetan ez gara, izan ere, lexiko lanetan ari. Lan honetan hauxe bakarrik irakatsi nahi da, berriro esan: inork euskara idaztean lan honetan exenplu gisa aipatzen diren hitzak edo horien antzeko maileguak erabili nahi baditu, horiek euskaraz nola idatz. Gaurdaino ez baita izan gure artean horrelakoetan batasunik eta nork bere gogara idazten baitzituen. Aniztasun hori moztu nahi dugu eta idazleei horrelako hitzak erabili nahi badituzte modu berean idazteko bidea eskaini.»

Euskararen garapen funtzionalerako hiztegi ugari behar zela aurreikusi, idazleei egokientzat hartzen zituzten hiztegi-elementuak hautatzeko askatasuna eman, eta maileguen ortografia estandarrerako oinarriak ezarri zituen Euskaltzaindiak liburu horretan. Alderatu dezagun orduko diskurtsoa hamar urte beranduago Hiztegi Batuko Batzordeak erakutsitako jarrerarekin. Hiztegi Batu Oinarridunaren portzentaje sarreran ondokoa irakur daiteke:

Zer pentsatu handia ematen du fitxa labur horrek. Izan ere, bi iritzi-emaile ageri dira bertan. Lehenengoak euskaldun guztion izenean hitz egiten du, eta aurreikusten du inork ez duela inoiz behar izango portzentaje mailegua, alegia, edozein komunikazio-egoeratarako ehuneko hitza nahikoa izango dugula denok. Hiztegi ortografikoa erabakitzen ari zen unean garrantzi handikoa zen bigarren iritzia, aldiz, ez zuen kontuan hartu Hiztegi Batuko Batzordeak, eta portzentaje idazkera utzi zuen Hiztegi Batuan, erabat deserosoa eta ahoskera zaindurako oztopo den idazkera hain zuen. Hogeita hiru urte beranduago ere edozein irizpide funtzionalen kontrakoa den forma horrek badirau Euskaltzaindiaren Hiztegian, agian ea nekearen nekeaz hiztunek erabiltzeari uzten dioten. Hala ere, hiztegien eta zuzentzaileen, baita ortografia-zuzentzaile automatikoaren, presio ikaragarria hor egonda ere, Garaterm corpus akademikoan, 1.053 (% 55,57) agerraldi ditu portzentaje aldakiak, eta 842 (% 44,43) portzentaia aldakiak. Ez al da heldu sarrera berrikusteko unea? Izan ere, ez da ahaztu behar normalizazio-arauak ez direla behin betikoak, eta normalizazio-plangintzaren bai eta terminologia-plangintzaren azken fasea dela ezarpenaren ebaluazioa eta arauen berrikuspena egitea.

Euskaltzaindiaren Hiztegian ikusi nuenean harritu ninduen beste erabaki bat izan zen mitokondria sarrerarena, Euskaltermen eta beste hiztegi espezializatu batzuetan berdin jasota dagoena. Izan ere, 1979-80 ikasturtean Biologia euskaraz ikasten hasi nintzenean jadanik mitokondrio erabiltzen genuen, eta ikasleei edota irakasleei besterik ikusiz gero, zuzendu egiten genien. Niretzat antzekoa zen bakterio / bakteria aldakien kasua. Bikote hori 1993. urtean zabalik utzi zuen Hiztegi Batuak (bakteria h. bakterio), baina 2020. urtean, Biologian betidanik erabili dugun bakterio formaren alde egin dute Euskaltzaindiaren Hiztegian. Mitokondrio aldakiaren arrastorik ez dut aurkitu, ordea, Hiztegi Batu Oinarridunean, 2001. urtean mitokondria aztertu zenean. Hona hemen bi sarrerei buruz ageri den informazioa:

---

Mitokondria sarreran ez dago informazio askorik. Bakteria / bakterio sarreran, aldiz, harritu egin naute erabilerari buruzko informazioak eta erabilitako baldintzazko adizkiek eta dirudienez modalizatzaileak: «Zientzietako erabileremuan, bakterio darabilte, dirudienez; batzordeak -o amaieraduna hobetsiko luke, hori balitz erabiliena».

Egun Garaterm corpus akademikoak erabilerari buruzko datu zehatzagoak eskaintzen dizkigu: bakterio 2.925 (% 93,9), bakteria 190 (% 6,1); mitokondrio 382 (% 72,49), mitokondria 145 (% 27,51). Kontuan hartzekoa da, hala ere, erabilerari buruzko datu horiek datu baldintzatuak direla, hiztegien, zuzentzaileen eta, agian, itzultzaileen presiopean sortuak baitira. Nolanahi ere, gehien harritu nauena da hitzen etimologiari buruzko inolako informaziorik ez ikustea sarrerei buruzko fitxetan. Izan ere, goian aipatutako Euskaltzaindiaren Maileguzko hitz berriei buruz Euskaltzaindiaren erabakiak liburuan (1986) jadanik maileguak egokitzeko irizpide garbiak ematen ziren. Ingelesezko formek (bacterium sg. / bacteria pl. eta mitochondrion sg. / mitochondria pl.) salatzen duten bezala, bi hitz horiek grekeraz sortu eta, ondoren, latinizatu egin ziren. Gaztelaniaz erabiltzen diren bacteria eta mitocondria formak plurala femenino modura asimilatzearen ondorio dira:

βάκτρον ‘makil’ + txikigilea -> βακτήριον (baktḗrion ‘makiltxo’) -> bacterium μίτος (mitos = ‘hari’) χόνδρος (khondros ‘pikortxo’) -> mitochondrion

Etimologia kontuan hartuta, nire iritziz, bakterio eta mitokondrio egitea da hitz horiek euskaraz egokitzeko modu zuzena, alegia, biologiako diskurtsoetan nagusi zirenak eta hainbat hamarkadatan gure klaseetan, mintegietan eta zuzenketetan lehenetsi ditugunak. Ez dakit Euskaltzaindiaren Hiztegian mitokondrio / mitokondria terminoari buruzko erabakirik hartu behar zen ere, baina uste dut erabaki horrek ez diola inolako ekarpenik egiten biozientzietako erregistroen garapenari.

Jadanik luzeegi geratzen ari zaidan artikulu honi bukaera emateko, mikrobiologia alorreko beste adibide bat ekarriko dut. Ez dakit zer dela eta Euskaltermen kontsultaren bat egin eta, halako batean, Petri-ren kaxa terminoarekin topo egin nuen: laborategian mikroorganismoen kultiboak egiteko erabiltzen den plater moduko beirazko ontzi txikia. Aurrekoan bezala, oso harrituta geratu nintzen sarrera honekin ere, zeren eta duela berrogei urte Biologia ikasten nuenean Petri kutxa erabiltzen baikenuen objektu hori izendatzeko. Berriro ere Garaterm corpus akademikora jo, eta egiaztatu ahal izan nuen Petri-ren kaxa terminoaren aldakiak zero agerraldi zituela, eta Euskaltermen jasota ez dauden hiru aldaki ageri zirela:

Petri-ren kaxa (0 agerraldi) Petri kutxa (51 agerraldi; 10 egile) Petri kutxatila (9 agerraldi; 4 egile) Petri plaka (25 agerraldi; 15 egile)

Datuak oso interesgarriak dira, erabilera deskribatzeko maiztasuna ez ezik dispertsioa ere kontuan hartu behar baita. Maiztasuna kontuan hartzen badugu, Petri kutxa da erabiliena, baina aldakia erabili duten egileen kopurua (dispertsioa) kontuan hartzen badugu, Petri plaka da erabiliena. Harrituta geratu nintzen konturatu nintzenean Euskaltermen ageri den data 2002. urtekoa bada ere sarrera hori UZEIk 1980. urtean paperean argitaratu zuen Kimika Hiztegitik zuzenean hartutakoa zela, eta inoiz ez dela berrikusi. Zenbat sarrera ez ote dira egongo berrikusi gabe erregistro akademikoak garatzen hasi ziren garaietatik?

Azken adibide honekin agerian utzi nahi dudana da hiztegiaren normalizaziorako erreferentziatzat hartu behar diren Terminologia Banku Publikoan edota Euskaltzaindiaren Hiztegian diskurtso-komunitate espezializatuen erabilera edota erabilera horren atzean egon daitezkeen arrazoi funtzionalak kontuan ez hartzeak oztopatu egin lezakeela erregistro akademikoen garapena. Funtsezkoa da hiztegiaren kodifikazioa prozesu dinamiko eta bizia izatea. Nahitaezkoa da kodifikazioaren aurreko ikerketa sakona. Nahitaezkoa da baita hiztegi-elementuen eta aldakien ezarpenaren azterketa zehatza egitea eta, azterketa horietan oinarrituta, noizbehinka sarreren eta azpisarreren berrikuspena egitea ere.

---

[1] Amorrortu, Estibaliz; Ortega, Ane eta Goirigolzarri, Jone. 2017. “Euskararen hiztun aktibo bihurtzeko gakoak”. BAT Soziolinguistika Aldizkaria, 104 (3). 11-49.

[2] Txurruka, Jesus Mari. 2020. “Nola sartu zen euskara Zientzi Fakultatean”. In Jacinto Iturbe, Jesus Mari Txurruka eta Aitor Castañeda (arg.). Amets bikoitza. Euskara zientiifkotzea eta zientzia euskaratzea, 57-190. Bilbo: UPV/EHUko Argitalpen Zerbitzua.

[3] Zabala, Igone. 2019 .”The Elaboration of Basque in Academic and Professional Domains”. [“Euskararen lantze funtzionala esparru akademiko eta profesionaletan”]. In Grenoble, Leonore, Lan, Pia & Unn Røyneland (arg.) & Ivan Igartua & Lourdes Oñederra (euskal arg.). Linguistic Minorities in Europe Online. De Gruyter Mouton

[4] Zabala, Igone; Aranzabe, María Jesús eta Aldezabal, Izaskun. 2021. “Retos actuales del desarrollo y aprendizaje de los registros académicos orales y escritos del euskera”. Círculo de Lingüística Aplicada a la Comunicación 88, pp. 31-50

[5] Haugen, Einar. 1983. “The Implementation of Corpus Planning: Theory and Practice”. In Juan Cobarrubias & Joshua A. Fishman (ed.), Progress in Language Planning. International Perspectives, 269˗289. Berlin & New York & Amsterdam: Mouton Publishers.

[6] Elordui, Agurtzane eta Zabala, Igone. 2009. “Euskara batuaren garapen lexiko-diskurtsiboa: batasunetik aniztasun funtzionalerantz”. ASJU XLIII. 231˗246.

[7] Garvin, Paul. 1973. “Some comments on language planning”. In J. Rubin & R. Shuy (ed.) Language Planning: Current Issues and Research, 24˗73. Washington D. C.: Georgetown University Press.

[8] Zabala, Igone; San Martin, Itziar eta Lersundi, Mikel. 2014. “Linguistic and sociolinguistic factors that influence the detection, implantation and circulation of natural terminology in academic uses of Basque”. In Pascaline Dury, Jose Carlos de Hoyos, Julie Makri-Morel, François Maniez, Vincent Renner & Maria Belén Villar Díaz (ed.), La néologie en langue de spécialité. Neology in specialized languages. La neología en lengua de especialidad, 141˗164. Lyon: Publications du CRTT.

Igone Zabala Unzalu

Bereziak izaten dira beti hasierak eta bukaerak, eta ikasturte honetako azken ekarpenerako berezitasunaren bila inoiz burutik pasatu zaizkidan gaiekin bueltaka ari nintzenean, PPren karteletako ALDE leloak eragindako irri, trufa eta denetariko iritziak etorri zaizkit bila: hitzaren anbiguotasuna, horrelako leloak espainoletik itzultzeak halako emaitzak dakartzala, euskararekiko begirune eza, harridura-markaren gorabeherak… Baina, nago espainolezko leloan bertan datzala anbiguotasuna, hutsaren hurrengoa baita a favor leloak duen esangura. Bilatutako esanahirik eza dela ere esango nuke, gainera, oinarrizko sintaxiak a favor de quién edo de qué gauden nolabait adieraztea eskatzen baitu, eta begi-bistan baitago ez dutela nahi (edo ezin dutela) agerian utzi noren alde dauden, botoak galtzeko beldurraren beldurrez. Areago, subjektu bat ere behar du adierazpide horrek, espainolezko leloaren bitartez ere ez baitakigu hauteskundeetara aurkezten direnak norbaiten edo zerbaiten alde dauden, edo haien alde egitea eskatzen diguten.

Nolanahi ere, politikari eta sintaxiari buruzko gogoetak ez ezik, hizkuntza-politikari eta normalizazioari buruzkoak ere ekarri dizkit gogora pasadizoak. Izan ere, leloa irakurritakoan euskal hiztunek egin duten interpretazioa neutralizatu nahian edo, «autoritatearengana» jo dute PPkoek, Euskaltzaindiarengana, hizkuntzaren akademia batek erabilitako hizkuntza-sekuentzien interpretazioan atzeraeraginez eragiterik balu bezala. Hizkuntza erreala hiztunek erabiltzen dutena da, alegia, hiztunek ekoizten eta interpretatzen dituzten hizkuntza-sekuentziak, eta ez akademiek edo bestelako autoritateek gramatika eta hiztegietan kodifikatzen dutena. Euskararen normalizazioari buruzko zenbait mintzagai ere etorri zaizkit burura tropelean. Izan ere, euskararen normalizazioari lagunduko badiogu, hizkuntza normalizatzea ‘normal bihurtzea’ adieran ulertuta (eta ez ‘norma batera eramatea’ adieran), funtsezkoa da jomugan dugun «normaltasuna» zertan datzan jakitea. Eta gertatutakoak erakusten diguna da «hizkuntza normalek», zehaztasunez eta eraginkortasunez komunikatzeko ez ezik, nahita lausoak eta anbiguoak izateko ere balio dutela. Areago, komunikazio-ekintzen eraginkortasuna komunikazioaren xedea erdiesteko gaitasuna dela ulertuz gero, anbiguotasunez eta ase ezinezko aldagaiez betetako esaldiak ezin eraginkorragoak dira ahal den eta informazio gutxien ematea denean komunikazio-ekintzaren helburua.

Baina heldu diezaiogun berriro alde hitzari, post honen gaia izan behar zuenera salto egiteko, zehazkiago, alde izenaren konparazioen alorreko erabileretara joateko. Zer erabilerari buruz ari naizen erraz uler dadin, Euskaltzaindiaren Hiztegitik ateratako adibide batzuk emango ditut:

Alde handia dago batetik bestera.
Berrehun pezetako aldea dute salneurrian.
Lehen ziabogan bost segundoren aldea atera zion Arkotek Zierbenari.

Inolako aitzakiarik ez adibide horien aurrean, baina zalantza handiak sortzen dizkidate alde izena pluralean (edo mugagabean) daramaten beste erabilera batzuek. Adibidez, gogoratu oso antzekoak diren bi irudi erakusten dituzten denbora-pasak, diferentziak aurkitzeko gonbitea egiten digutenak. Honelako instrukzioak dakartzate batzuetan:

Aurkitu zazpi aldeak.

Nik neuk saihestu egiten ditut horrelako erabilerak, eta zazpi diferentziak edo zazpi desberdintasunak erabiliko nuke horrelako testuinguruan. Baina zer egin ikasle baten testuan horrelako erabilera aurkituz gero? Zuzendu? Iruzkinen bat egin? Dagoen-dagoenean utzi? Izan ere, Interneteko bilatzailean «aldeak aurkitu» jarrita agertu zaidan lehen emaitza Elhuyar aldizkariko artikulu bat izan da, nire ikasleren baten testua izan balitz iruzkinez beteta itzuliko niokeena, agian erabat okerrak liratekeen iruzkinez beteta, bide batez. Hona hemen artikuluaren hasiera:

Giza garunaren garapenean aldeak aurkitu dituzte

Batzuetan eta besteetan ez dira gene berdinak espresatzen aldi berean.

Giza enbrioiaren garuna garatzean, ar edo eme izan geneen espresio-patroia aldatzen ote den ikertu du Erresuma Batuko ikertzaile-talde batek, eta aldeak detektatu dituzte: emaitzen arabera, % 7 ingurukoa da desberdintasuna.

Alde batera utzita «geneen espresio-patroia», blog honetarako idatzi nuen lehen artikuluan sobera eztabaidatu nuena, eta «gene berdinak», eztabaida sutsuren bat pizteko arriskua saihestearren, esan gabe doa alde izenaren konparazioen alorreko adiera, zati batean behintzat, gainezartzen dela desberdintasun, ezberdintasun, diferentzia eta desberdintza izenen esanahiekin, eta ohartu bezain laster, gaia alde batera uzteko tentazioa izan dut. Zenbat post, txosten eta iruzkin eman dituzten blog honetan bertan alor horretako izenek eta adjektiboek! Gogoratu, besteak beste, Maite Imazen Desberdintasunak eta diferentziak, Bego Montorioren Bereizkeria eta Xabier Aristegietaren KalkoManiak (eta II): ‘desberdintasun’ kontzeptuaren euskarazko desagerrarazpena. Baina oraingoan ez dut gaia tratatuko ez itzulpengintzaren, ez kalkoen, ez eta terminologiaren ikuspuntutik ere, baizik eta semantika lexikoaren eta sintaxiaren elkargunetik.

Nire iritziz, izen horien semantika lexikoan funtsezko bi ezaugarri sartzen dira jokoan: abstraktutasuna eta zenbakarritasuna. Abstraktutasunaren muturrean, berdintasun ez(a) dago. Desberdintasun / ezberdintasun izenek ere kontzeptu abstraktuak adierazten dituzte berdintasun izenaren antonimo modura jokatzen dutenean, baina beherago daude, nire intuizioaren arabera, abstraktutasun-eskalan. Izan ere, bigarrenak, lehenengoa ez bezala, pluralean joan daitezke eta, horrela, erreferentzia egin batera hainbat motatako desberdintasunei:

(1)

a) Berdintasun eza onartezina da herrialde aberatsetan.
b) Desberdintasuna onartezina da herrialde aberatsetan.

(2)

a) Mota guztietako gizarte-desberdintasunak areagotu dira azken lau urtean.
b) #Mota guztietako gizarte-berdintasun ezak areagotu dira azken lau urtean.

Diferentzia, desberdintasun eta ezberdintasun izenek izaki bi edo gehiago desberdintzat hartzera eramaten gaituzten ezaugarriak (ere) adieraz ditzakete. Adiera horietan [-abstraktu] eta [+zenbakarri] direla esan dezakegu, eta zenbatzaileak edota plurala onartzen dituzte. Nire intuizioaren arabera, alde ez da egokia adiera horretan, [-zenbakarria] baita:

(3)

a) Aurkitu bi irudien arteko 7 diferentzia(k).
b) Aurkitu bi irudien arteko 7 desberdintasun(ak).
c) #Aurkitu bi irudien arteko 7 alde(ak).

Azkenik, alde izen zenbakaitza da baina graduazioa onartzen duenez, eta graduazioa era kualitatiboan zein kuantitatiboan egin daitekeenez, nolakotasunezko adjektiboekin (4) edo neurri-sintagmekin (5) joan daiteke. Beste hitz batzuetan esanda, alde [-zenbakarria] eta [+/- neurgarria] dateke. Adiera horietan desberdintasun, ezberdintasun eta diferentzia izenak ere aurki ditzakegu:

(4)

a) Alde handia dago marka batetik bestera.
b) Desberdintasun handia dago marka batetik bestera.
c) Diferentzia handia dago marka batetik bestera.

(5)

a) Ehun euroko aldea dago marka batetik bestera.
b) Ehun euroko desberdintasuna dago marka batetik bestera.
c) Ehun euroko diferentzia dago marka batetik bestera.

Nire argudio-ildoari helduta, honela berridatziko nituzke goian aipatutako Elhuyar aldizkariko pasarteko konparazio-izenak:

Giza garunaren garapenean desberdintasunak (/diferentziak) aurkitu  dituzte

Batzuetan eta besteetan ez dira gene berdinak espresatzen aldi berean.

Giza enbrioiaren garuna garatzean, ar edo eme izan geneen espresio-patroia aldatzen ote den ikertu du Erresuma Batuko ikertzaile-talde batek, eta desberdintasunak (/diferentziak) detektatu dituzte: emaitzen arabera, % 7 ingurukoa da aldea.

Erabilerak erabilera, eta Euskaltzaindiaren Hiztegiak zehaztasun sarreran bigarren adiera modura xehetasun izenaren sinonimoarena jasotzen badu ere, ausartuko naiz esaten antzeko analisia egin daitekeela zehaztasun eta xehetasun izenak bereiztekotan. Zehaztasun [+abstraktua] eta [-zenbakarria] dateke eta, xehetasun, aldiz, [-abstraktua] eta [+zenbakarria].

(6)

a) Hamaika xehetasun eman ditu erakundearen kudeaketari buruz.
b) #Hamaika zehaztasun eman ditu erakundearen kudeaketari buruz.

(7)

a) Zehaztasuna funtsezkoa da dokumentu zientifikoetan.
b) # Xehetasuna funtsezkoa da dokumentu zientifikoetan.

Igone Zabala Unzalu

Termino-sorkuntzaz lan egiten duten adituek lehen termino-sorkuntza eta bigarren termino-sorkuntza bereizten dituzte, Sager-i[1] jarraituz.

Lehen termino-sorkuntza gertatzen da kontzeptu, objektu edo entitate berri bat izendatu behar denean eta ez dagoenean aurrekaririk kontzeptu edo entitate hori izendatzeko. Hortaz, lehen termino-sorkuntza komunikazio-testuinguru jakin batzuetan gertatzen da: ikerketa-laborategietan, diseinu-bulegoetan, kongresu zientifikoetan… Izan ere, estuki lotuta dago jakintzaren garapenarekin: kontzeptu berrien sorkuntzarekin batera gertatzen da, berrikuntza eta aldaketa zientifikoaren ondorio gisa. Horrenbestez, lehen termino-sorkuntza nahikoa espontaneoa izan daiteke, bai eta behin-behinekoa ere, kontzeptuen eboluzioarekin batera denominazioen aldaketa ere gertatu ohi baita.

Bigarren termino-sorkuntza aurretik definitutako kontzeptu bat izendatzeko orduan gertatzen den termino-sorkuntza da. Alegia, bigarren termino-sorkuntzaz hitz egiten dugu badagoenean lehenago aurrekariren bat kontzeptua izendatzeko hizkuntza horretan edo beste hizkuntza batean. Hizkuntza baten barruan, bigarren termino-sorkuntzaz hitz egin daiteke denominazio bat aldatzen denean alor bateko terminologia berrikusten delako, adibidez, terminologia estandarizatzeko ekimen bat aurrera eramaten denean edota kontzeptuen eboluzioak denominazioa ere egokitzea dakarrenean. Hizkuntza arteko testuinguruan, aldiz, bigarren termino-sorkuntza gertatzen da jakintza zientifikoa hizkuntza-komunitate batetik bestera (hizkuntza batetik bestera) transferitzen denean, hain zuzen ere, hizkuntza hartzailean kontzeptu zientifiko berria izendatzeko sortzen den beharragatik. Bigarren termino-sorkuntza bi eratakoa izan daiteke:

• Espontaneoa: aditu batek edo aditu-talde batek komunikazio-egoera espezializatu bati aurre egiteko, erreferentzia modura erabiltzen duen iturburu-hizkuntzako terminorako hizkuntza hartzaileko ordaina sortzen duenean. Adibidez, unibertsitateko irakasle batek klasea prestatzen duenean eta inon ez duenean aurkitzen behar duen euskarazko terminologia, sortu egin beharko du.
• Planifikatua: hizkuntzen normalizazio-plangintzetan erakunderen bat sortzen denean alorrez alorreko terminologia sortzeko edota normalizatzeko. Euskararen kasuan, Euskararen Aholku Batzordearen Terminologia Batzordea da terminologia- plangintzaren arduraduna.

Euskarazko termino-sorkuntza, gehienetan, bigarren mailakoa da, salbuespenen bat alde batera utzita. Adibidez, dardarin (dardarina) terminoa euskarazko dardar du oinarri, eta LRRK2 entzima izendatzeko erabiltzen da. Denominazio horren arrazoia da 2004 urtean zenbait ikertzaile euskaldun zituen nazioarteko ikerketa-talde batek PLRRK entzima kodifikatzen duen PARK8 genearen mutazio bat aurkitu zuela. PARK8 genearen mutuazio horrek Parkinson gaixotasuna pairatzeko arriskua areagotzen du, eta Gipuzkoako populazioan oso zabalduta dagoenez, ikertzaileek dardarin(a) terminoa sortu zuten entzima izendatzeko. Termino horren lehen osagaia (dardar) euskarazko hitza da, eta –in(a) atzizkia proteinen izenek partekatzen duten hizkuntzarteko edo nazioarteko atzizkia. Hortaz, lehen termino-sorkuntzan parte hartu ahal izateko, euskaldunok jakintza garatzen den tokietan egon behar gara eta, gainera, nozio berrietarako denominazioetan eragiteko gauza izan behar gara.  Begi-bistakoa da oso gutxitan betetzen direla halako baldintzak.

Bigarren termino-sorkuntza gertatzen denean, aldiz, beste hizkuntza batean existitzen den terminoak baldintzatzen du neurri handian hizkuntza hartzailearen termino-sorkuntza. Egun jakintzaren garapen eta transferentziarako nagusiki erabiltzen den hizkuntza ingelesa delarik, bigarren termino sorkuntza nagusitzen da munduko beste hizkuntzetan, baita espainola bezalako hizkuntza handietan ere. Hori dela eta, azken urteetan terminologia eta itzulpengintza alorreko zenbait aditu terminologia-mendekotasuna ebaluatzeko aztarnen bila hasi dira. Honela definitzen ditu Sánchez Ibáñez-ek[2] terminologia-mendekotasunaren aztarnak:

«Una marca de dependencia terminológica es cualquier pauta o recurrencia en el trasvase de denominaciones especializadas entre dos códigos que ponga de manifiesto una relación de dependencia, una subordinación o una asimetría en uno de esos códigos con respecto al otro».

Sánchez Ibáñezen arabera, terminologia-mendekotasunaren aztarnak hainbat motatakoak izan daitezke. Begi-bistakoena da, zalantzarik gabe, forma-mendekotasuna, alegia, iturri-hizkuntzako unitate terminologikoen osagaiek eta haiek konbinatzeko patroiek hizkuntza-kode batetik besterako transferentzian duten eragina. Baina beste aztarna batzuk ere aztertu ditu Sánchez Ibáñez-ek, adibidez, iturri-hizkuntzan terminoek duten ezarpena. Izan ere,  badago korrelazio bat terminoek erabileran duten ezarpen-mailaren eta erabiltzaileei maila linguistiko eta kognitiboan eragiten dieten ziurtasun ezaren jaitsieraren artean. Ildo horretatik, terminologia-mendekotasunaren markatzat hartzen da beste hizkuntza-kodeetarako transferentzian iturri-hizkuntzan egonkortuen dauden termino-aldakiak nagusitzea.

Terminologia-mendekotasuna agerian uzten duen beste aztarna mota bat dira  hizkuntza hartzailean terminoen ordainak argitzeko erabiltzen diren sekuentzia birformulatzaileak; izan ere, maiz gertatzen da nozio berrien birformulaziorako hizkuntza hartzailean inportatu gabe dauden nozioei erreferentzia egin behar izatea eta, beraz, hizkuntza hartzailean egonkortutako denominaziorik ez dagoenez, iturri-hizkuntzako denominazioetara jo behar izatea.  Bestalde, mendekotasun semantikoaren aztarnatzat hartzen da iturri-hizkuntzan klase kontzeptual jakin batzuk transmititzeko errepikatzen diren patroi semantikoak hizkuntza hartzailearen termino multzo baliokideetan zuzenean kalkatzea. Azkenik, itzulpengintza-mendekotasunaz hitz egiten da badagoenean korrelazio bat erabilitako itzulpen-estrategien eta termino baliokideen menpekotasunaren artean.

Euskara duela hamarkada gutxi batzuk hasi gara egokitzen komunikazio-egoera espezializatuetara eta, beraz, espero izatekoa da terminologia-mendekotasuna handia izatea goian deskribatutako alor guztietan. Nolanahi ere, terminologia-mendekotasun saihestezinak ez gaitu itsutu behar. Ikuspegi diakroniko, dinamiko eta komunikatibotik begiratu behar diogu euskarazko terminologiaren garapenari. Espezializazio maila desberdinetako euskarazko diskurtsoetan terminoen aldaki menpekoagoak eta beregainagoak elkarrekin bizi behar direla abiapuntuko oinarritzat hartu, eta horiek komunikazio espezializatuari egiten dioten ekarpenari erreparatu behar diogu. Menpekoagoak diren aldakiek askotan ziurtasun handiagoa eskaintzen diete erabiltzaileei, erreferentziatzat duten hizkuntzan formaren eta esanahiaren aldetik egonkortutako terminoak izaten baitira baina, beregainagoak diren aldakiak, aldiz, hobeto uztartzen dira, askotan, hiztunen ideologia linguistikoan sakonki errotutako hizkuntza-ereduekin. Ildo honetatik,  terminologiaren normalizazioa ez da oinarritu behar era bateko edo besteko aldakien aldekoek irabazi behar duten borroka batean, erregistro espezializatuen funtzionaltasunari lagunduko dion terminologia-aldakortasunaren harmonizazioan baizik.

______________
[1] SAGER, Juan C. (1990) A Practical Course in Terminology Processing. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.

[2] SÁNCHEZ IBÁÑEZ, Miguel (2013) Neología y traducción especializada: claves para calibrar la dependencia terminológica español-inglés en el ámbito de la enfermedad de Alzheimer. Doktoretza-tesia. Universidad de Salamanca.

 

Igone Zabala Unzalu

Euskara normalizazio bidean dagoen hizkuntza dela beti buruan dugularik, zenbaitetan ez zaigu erraz gertatzen “normala” dena eta ez dena bereiztea. Anbiguotasun lexikoa da horren adibide paradigmatikoa. Bat-batean ohartzen gara hitz batek esanahi bat baino gehiago dituela eta egoneza sortzen zaigu, esanahi-aniztasunak komunikazioa oztopa dezakeelakoan. Xabier Aristegietak blog honetan plazaratutako Ondorio artikulua da egonezin horren adibideetako bat. Nolanahi ere, anbiguotasun lexikoa ohiko fenomenoa da hizkuntza naturaletan, eta semantika lexikoaren funtsezko aztergaia, hain zuzen ere.

Anbiguotasun lexikoaren barruan homonimia eta polisemia bereizten dira. Homonimia gertatzen da hitz batek elkarren artean harremanik ez duten zenbait esanahi dituenean, adibidez, banku ‘eserlekua’ vs banku ‘finantza-erakundea’.  Polisemia gertatzen denean, aldiz, hitz batek esanahi bat baino gehiago ditu, baina elkarren arteko harremana dute esanahiok, adibidez, banku ‘finantza-erakundea’, odol-banku eta elikagai-banku. Bereizketa horrek ondorio bat izan ohi du lexikografia-lanetan: homonimoak aparteko sarreretan bereizi ohi dira eta, polisemia-kasuak, edo kasu batzuk behintzat, sarrera beraren azpisarreretan deskribatu ohi dira. Nolanahi ere, hizkuntza-fenomenoetan gertatu ohi den bezala,  anbiguotasun lexikoarena ere eskala kontua da, eta zenbaitetan aipatutako bi fenomenoen arteko bereizketa egitea ez da horren erraza.

Polisemia ez da (edo polisemia kasu guztiak behintzat ez dira) hizkuntzaren normalizazio ezaren seinale. Izan ere, edozein hizkuntza garatzen doanean aurreikusten dena da hiztegi-sarrerak gero eta polisemikoagoak izatea, polisemia eragiten duten faktoreak neurri handian lotuta baitaude hizkuntzaren erabilerarekin berarekin eta erabilera-aniztasunarekin. Hona hemen Escandell-ek zerrendatzen dituen eragileak:[1]

• Objektu berrien izendapena
• Jakintza-eremuetan zeharreko espezializazioa
• Erabilera figuratuak
• Kalko semantikoak
• Homonimoen berrinterpretazioa

Hizkuntzalaritzaren lan-ildo klasikoetan hizkuntza baten hiztegia edo lexikoia hitz-esanahi multzo estatikotzat hartu izan da, baina hurbilketa horiek huts egiten dute hitzak testuinguru berrietan erabiltzen direnean egiten den sormenezko erabilera azaltzeko orduan. Hutsune horri erantzun nahian garatu dira semantika lexikoaren bestelako azterbideak, adibidez, erreferentziazkotzat hartu ohi den Pustejovski-ren hiztegi sortzailearen eredua.[2] Eredu horren oinarrietako batzuk dira ondoko hauek:

• Esanahiak ez dira finkoak eta ez daude zerrendaturik sarrera lexikoetan.
• Esanahiak testuinguruan “osatzen” dira.
• Esanahia prozesu dinamikoa da: testuinguruaren araberako esanahiaren “sorrera” edo “aktibazioa”.
• Esanahia konposizionala da.

Semantikalarien azterbideak eta formalismoak konplexuegiak dira eta, horiek menderatuko banitu ere, ez luke inolako zentzurik foro honetan horietaz aritzeak. Azpimarratu nahi ditudanak dira, besterik gabe, esanahien dinamikotasuna eta faktore pragmatiko eta diskurtsiboek esanahiaren sorrera edo aktibaziorako duten garrantzia. Inolako azalpenik edo testuinguruaren ezagutzarik gabe, edozein euskaldunek interpreta ditzake ondoko hiru esaldietan sarrera eta ondorio hiztegi-elementu polisemikoek “aktibatzen” dituzten esanahiak, hiztegi-sarrera horien konfigurazio semantikoa ezaguna baitugu euskal hiztunok.

(1) Artikuluaren sarrera eta ondorioak berridatzi behar ditut.

(2) Ondorio larriak ekarri dizkit ekitaldirako sarrerak galdu izanak: ordutik haserre dago Maite.

(3) Jendea honantz zetorrela ikusi dugu, eta atera dugun ondorioa izan da sarrera nagusia itxita zegoela.

Hizkuntza-sisteman erabat finkatutako polisemia-kasuak hiztegi-sarrera batzuen konfigurazio semantikoaren ezagutza faltagatik gerta daitezkeenetatik bereizi behar dira, ordea. Adibidez, behin baino gehiagotan suertatu zait ondorioztatu aditzaren erabilera okerrak zuzendu behar izatea. Izan ere, ondorio izen polisemikoak ez bezala, ondorioztatu aditzak esanahi bakarra du: ‘ondorio logikoak atera’. Arazorik gabe uler dezakegu (4) adibidea, testuinguruari esker, baina ez da euskararen sistemaren araberakoa, ”hiztun osoek” partekatzen ez duten esanahi bat aktibatu baitu. Hala ere, erabileraren erabileraz esanahi hori orokortuko balitz, sarrera lexikoaren konfigurazioa aldatu dela eta esanahi berria hizkuntza-sistemaren parte bihurtu dela onartu beharko genuke.

(4) Iruzur fiskalak gizarte-berdintasunik eza *ondorioztatzen

Esanahi berrien aktibazioa hizkuntzaren erabilera orokorretan gertatzen da maiz baina, beste askotan, espezialitate-alor baten barruan gertatzen da. Hiztegi-unitateen balio espezializatuak aktibatzen direla esaten dugu orduan, edo hiztegi-elementua espezializatu dela. Horrelako kasuak dira lan eta indar izenen Fisika alorreko espezializazioa edota foro honetan aspaldian azaldu nuen aldaki izenarena. Orduan, esanahi espezializatu berria espezialitate-alorreko diskutso-komunitateko kideek partekatuko dute, eta ez seguruenik hizkuntza-komunitateko hiztun guztiek.

Bestalde, hizkuntza-mendekotasunaren ondorio bat izan ohi da hizkuntza menderatzaileen hiztegi-elementuen konfigurazio semantikoa kalkatzea, baina kalkatze hori gatazkan sar daiteke hizkuntza hartzailearen konposizio-sistemarekin. Adibidez, ohikoa da euskara informalean e-mail hiztegi-elementua mailegatzea horrek dituen hiru adieretarako (5) eta, euskarazko ordaina eman nahi denean, hiru adiera horietarako forma bakarra (posta elektroniko) erabiltzea, ingelesezko hiztegi-sarreraren polisemia kalkatuz. Baina euskarazko elementu lexikoaren gardentasunak eskatzen digu hiru adiera horietarako izen desberdinak erabiltzea (posta, mezu, helbide):

(5)
a. {e-mailez / posta elektronikoz} bidaliko dizut informazioa.
b. {e-mail /#posta elektroniko / mezu elektroniko } bat bidaliko dizut.
c. Emango didazu zure {e-maila/#posta elektronikoa / helbide elektronikoa}?

Bukatzeko, baditugu askoz ere konplexuagoak diren kasuak, hala nola, elkarren arteko harreman estua duten hiztegi-elementuen konfigurazio semantikoen gainezarpena. Adibidez, eskatu aditzetik eratorritako eskaera, eskari, eskakizun, eske eta eskabide hiztegi-elementuen adierak hiztegietan eta corpusetan aztertzen baditugu, oinarrizko hiru adiera aurkituko ditugu: i) zerbait eskatzearen ekintza, ii) eskatzen dena eta iii) zerbait eskatzeko erabiltzen den idatzia edo diskurtso-jarduna. Hiztegi eta corpusetan kontsultak eginez eta lehen hurbilketa batean, ematen du hiru adieretarako erabiltzen direla sarrera horiek guztiak. Nolanahi ere, bereizteko joera batzuk ere ikus daitezke, nire iritziz hitzen egiturarekin zerikusia dutenak. Izan ere, –kizun eta bide morfemek esanahi jakin batzuetara garamatza. Hain zuzen ere eskabide eta eskakizun sarreretan ñabardura batzuk ikus daitezke Euskaltzaindiaren Hiztegian.

• Orokorrenak eta, beraz, polisemikoenak, eskaera eta eskari direla esango nuke, hiru adieretarako erabiltzen baitira.

(6)
i. Debekua mantentzeko {eskaera / eskaria} egin zuen.
ii. {Eskaera / Eskari} eta galdera zerrenda paperean idatzita eraman.
iii. {Eskaera / Eskaria}  erregistroan aurkeztu behar da.

• Eske ekintza edo idatzia adierazteko erabiltzen da eta ez ii adierarako.

(7)
i. Gutunean alkateari eske sutsua egiten zaio.
iii. Auzi-eskea aurkeztu dute epaitegian.

• Eskabide ii eta iii adieretarako erabiltzen da, baina esan daiteke iii adierarako espezializatzen ari dela. Euskaltzaindiaren Hiztegian erreferentzia egiten zaio espezializazio horri.

(8)
ii. Ongi iruditu zitzaien eskabidea legebiltzarkideei.
iii. Eskutitzak eta eskabideak geldiaraztearekin konformatu ziren.

• Eskakizun ii adierarako erabiltzen da bereziki, baina ‘eskatzen dena’ modura definitu dugun adiera horretan hainbat ñabardura egin daitezke:

– Norbanako edo talde batek oro har lortu nahi dituenak adierazteko, eskakizun erabili ohi da.

(9) Langileen aldarrikapen eta eskakizunak

– Norbanako edo erakunde bati zehazki eskatu zaiona adierazteko, aldiz, eskaera edo eskaria.

(10) Azterketa atzeratzeko {eskaera / eskaria} onartu diet ikasleei.

– Zerbait lortzeko eskatzen dena edo zeregin batek eskatzen duena adierazteko, eskakizun erabili ohi da.

(11) Lanpostuaren baldintza edo eskakizun orokorrak

– Merkatu batek eskatzen duen produktu, ondasun edo baliabideen kantitatea adierazteko, eskari erabili ohi da.

(12) Altzairuaren eskaintza eskaria baino hogeita hamar aldiz handiagoa da.

– Merkatu batek eskatzen duen produktu, ondasun edo baliabideen kantitatea adierazteko, eskari erabili ohi da. Ekonomia alorreko adiera espezializatutzat har daiteke hau, eta hala islatzen da hiztegietan.

(13) Altzairuaren eskaintza eskaria baino hogeita hamar aldiz handiagoa da.

– Saltzaile edo hornitzaile bati erosteko eskatzen zaiona adierazteko ere, eskari nagusitzen dela esango nuke.

(14) Eskaria webgunearen bidez helarazten diet eta erosketak etxera ekartzen dizkidate.

Nire intuizioak hiztegi eta corpusetan aurkitutako informazioarekin kontrastatzen saiatu naiz, baina oso sare korapilatsua osatzen dute aztertutako hiztegi-sarreren konfigurazio semantikoek. Azkenean beldur naiz ez ote duzuen erabateko desadostasuna izango egindako bereizketekin. Edozein argibide ongi etorria izango da.

_________________

[1] ESCANDELL, Victoria (2007) Apuntes de semántica léxica. Madrid: Universidad Nacional de Educación a Distancia.

[2] PUSTEJOVSKY, James (1995) The Gererative Lexicon. Cambridge: The MIT Press.

Igone Zabala Unzalu

Oraingoan terminologia akademikoari buruz hitz egitera eraman naute aurreko asteetako gertaera bik: batetik, martxoaren hasieran Maite Imazek hementxe argitaratutako «Hiztegi terminologikoak» artikuluak eta, bestetik, bi egun beranduago Maria Jesus Esteban honoris causa doktore izendatzeko ekitaldian entzun nituen hitzaldiek –Berrian egin zioten elkarrizketan irakur daitezke hitzaldietan aipatutako zenbait kontu–.

Maite Imaz Eusko Jaurlaritzak argitaratutako hiztegi terminologiko berriez aritu zen, eta horiek egiteko UZEIk, Euskararen Aholku Batzordearen Terminologia Batzordeak eta alorreko zenbait adituk izan duten parte-hartzeaz. Estebanen omenezko ekitaldian, aldiz, Matematika Aplikatuaren alorrean mundu mailan erreferenteetako bat izatera eraman duten askotariko merituak ez ezik, puntako matematikari horrek euskara akademikoaren garapenari egindako ekarpen garrantzitsuak aipatu ziren, besteak beste, euskaraz idatzitako Matematika alorreko lehen tesinaren egile izatea, UEUk argitaratutako unibertsitate mailako lehen liburuen egileetakoa izatea eta UZEIk 1982 urtean argitaratutako Matematika Hiztegiaren arduradun eta egileetakoa izatea.

«Gure hiztegian sartu genituen hitzetatik batzuk ez dira sustraitu. Ilobekin hitz egiten dudanean konturatu naiz horretaz», zioen Estebanek Berriako elkarrizketan, eta hitz horiek gogora ekarri zizkidaten Auger-ek 1984an[1] zehaztutako terminologia-plangintzaren sei etapak: a) ikerketa, b) normalizazioa, c) zabalkundea, d) ezarpena, e) ebaluazioa eta d) eguneratzea. Maite Imazek deskribatutako prozesuak Terminologia Plangintzaren etapekin lotuz, erraz ondoriozta dezakegu ikerketa faseari dagokiola hiztegi terminologikoetan UZEIk zenbait adituren laguntzarekin egiten duen lana. Terminologia Batzordearen lanak, aldiz, normalizazioa eta zabalkundea dira, eta normalizatutako terminologiaren zabalkundea argitaratutako hiztegien eta Euskalterm terminologia-banku publikoaren bitartez egiten du.

Ezarpena da, zalantzarik gabe, terminologia-plangintzaren gakoa, «pièce maîtrise de l’aménagement terminologique», Auger-en hitzetan. Izan ere, terminologia-plangintzaren azken xedea da normalizatutako terminologia diskurtso errealetan erabil dadin. Terminologiaren ezarpena erronka handia da, oso zaila baita errazten edo zailtzen duten faktoreak identifikatzea eta, are zailagoa, kontrolatzea. Faktore horien artean bereizi ohi dira aldagai terminologikoak (trinkotasuna, eratorriak sortzeko gaitasuna, gardentasuna…) eta aldagai sozioterminologikoak (hizkuntza-jarrerak, diskurtso motak, aldaketaren aurreko erresistentzia…). Terminologia Batzordearen «Terminologia-lanerako irizpideak» dokumentuan aldagai horietako batzuk aipatzen dira. Nolanahi ere, kontuan hartu behar da irizpide horiek termino berriak proposatzeko edota termino baten aldakiak harmonizatzeko orduan hartzen direla kontuan eta, beraz, terminoak erabileran ezartzeko balizko erraztasunaz (implantabilité) ari direla benetako ezarpenaz baino areago.

Terminoek diskurtso errealetan duten ezarpenaz zerbait esan ahal izateko, ezarpenaren ebaluazioa egin behar da. Hona hemen zer zioen Auger-ek (1986: 52-53) ebaluazioari buruz:

…un projet d’aménagement terminologique ne doit pas être mené à l’aveuglette. Il est important que tout au long du processus, une évaluation des résultats obtenus soit effectuée. Est-ce que les termes adoptés “passent” auprès des utilisateurs? Quel est le sentiment des personnes visées par le changement? Le standard terminologique adopté correspond-il aux attentes des futurs utilisateurs?

Terminologiaren ezarpenaren ebaluazioa oso prozesu korapilatsua da eta duela gutxi hasi dira lantzen prozesu hori aurrera eramateko metodologiak eta tresnak. Lan horien berrikuspen interesgarria aurki daiteke Teresa Cabré-k 2010eko Ugarteburu Terminologia jardunaldietan aurkeztu zuen lanean[2]. Ezarpenaren ebaluazioan erreferentetzat hartzen den Jean Quirion-ek[3] honela laburbiltzen du Auger-ek terminologia-plangintzaren azken urratsaz, alegia, terminologiaren eguneratzeaz egiten duen gogoeta:

…Corollaire obligé, une évaluation de l’implantation des terminologies devra être périodiquement effectuée, afin de rafraîchir les données sur l’évolution des usages, récents ou non. Par exemple, une implantation réussie à un moment donné de l’histoire d’une langue ne signifie pas que le but visé soit définitivement atteint. Le calcul de l’implantation terminologique doit donc être par intervalles, afin de tenir compte de cette mutation temporelle.

Gure artean, nik dakidala, terminologiaren ezarpena neurtzeko egindako saio bakarra da UZEIko Miel Loinazek 2008an argitaratu zuena[4]. Quirion-en (2003) metodologia erabili zuen Loinazek, eta balio terminologikoa izan zezaketen Hiztegi Batuko 1.333 sarreraren (552 kontzeptu) ezarpena neurtu zuen 2004-2006 urte-tarteko testuekin osatutako 500.000 hitzeko corpus batean. Corpusa lau alorretako testuez osatu zuen: administrazioa, hezkuntza, komunikabideak eta alor sozioekonomikoa. Azterketa horren ondorioa izan zen hobetsitako aldakien ezarpena % 90etik gorakoa zela erabilera-alor guztietan. Emaitza hori biziki harrigarria da kontuan hartzen badugu Quirion-ek Quebec-en aztertu zituen ofizializatutako eta normalizatutako terminoen[5] ezarpena nabariki baxuagoa zela. Ofizializatutako terminoen ezarpena aztertutako alor guztiak kontuan hartuta, % 69koa zen eta normalizatutako terminoen ezarpena alor guztiak kontuan hartuta % 85ekoa bazen ere, alde handia zegoen erabilera-alor batetik bestera: administrazioan eta arlo sozioekonomikoan % 100eko ezarpena neurtu zuen, baina hezkuntzaren alorrean, aldiz, % 56koa baino ez. Aztertu zituen normalizatutako terminoekin lotutako nozioak, gainera, ez ziren agertu ere egiten komunikabideetako testuetan. Azpimarratu beharrekoa da ezarpenaren neurria oso lotuta egongo dela neurketa egiteko erabilitako corpusen ezaugarriekin eta kontuan hartutako aldaki konkurrenteekin. Esate baterako, oso emaitza diferenteak emango dituzte, ziurrenik, zuzenketa eta kontrol prozesu bat izan duten testuez osatutako corpusek eta «testu espontaneoez» osatutakoek. Ildo beretik, espero daitekeena da alde handia egotea ahozko eta idatzizko testuen artean. Bestalde, ebaluatu nahi den termino baten aldakiekin konkurrentzian dagoen aldakiren bat kontuan hartuko ez balitz, erabat distortsionaturik gera liteke ezarpenaren neurria.

Alorrez alorreko erabilerari dagokionez, kontuan hartu beharrekoa da euskararen erabilera oso urrun dagoela homogeneo izatetik. Adibidez, alor sozioekonomikoetan oso presentzia txikia du euskarak, eta terminologia-lanaren helburu nagusia da, hain zuzen ere, erabilera sustatzea. Ikusi besterik ez dago zenbateko garrantzia duen alor sozioekonomikoak Terminologia Batzordeak azken urteetan landutako hiztegietan. Baina mundu akademikoan oso bestelakoa da egoera. 80ko hamarkadan landu ziren jakintza-alor nagusietako oinarrizko terminologiak euskara mundu akademikoan erabil zedin sustatzeko. Nagusiki, UZEIk unibertsitateko hainbat irakasle eta ikaslerekin landu zituen hiztegi haiek. Baina zenbait hamarkada daramatzagu denetariko gaiak euskaraz irakasten eta ikasten unibertsitatean. Unibertsitatean prestatzen dira, gainera, etorkizuneko profesional euskaldunak eta neurri handian irakasleengandik jasotako terminologia bereganatzen dute. Unibertsitateko ikasgeletan erabiltzen den terminologia, edo terminologiaren zati bat behintzat, ikusgaitza da, ordea, eta nekez hartuko da kontuan ezarpenaren ebaluazioan ezin ikus daitekeena. Bi eratako informazioa lor liteke terminologia-plangintzarako, unibertsitatean erabiltzen den terminologiaren berri zehatza izanez gero:

• Deskribatu gabeko terminoak eta termino-aldakiak identifika litezke.
• Normalizatutako terminoek unibertsitateko ikasgeletan gertatzen diren komunikazio-egoera errealetan duten ezarpena neur liteke.

Hain zuzen ere, unibertsitateko ikasgeletan erabiltzen den terminologia ikusgai egiteko beharrak eraman gintuen Terminologia Sareak Ehunduz (TSE) programa abian jartzera. Programan parte hartzen duten irakasleek irakaskuntzarako erabiltzen dituzten testuak kontsultagai jartzen dituzte Garaterm corpusean eta, bigarren urrats bat emateko prest daudenek, testu horietan erabiltzen duten terminologia bildu eta landu egiten dute, TZOS (Terminologia Zerbitzurako Online Sistema) datu-basean kontsultagai jartzen diren termino-zerrenda eleaniztunak osatzeko. –Hurrengo hilabeteetan espero dugu TZOSen bertsio berri osatua edukitzea–. Jakina, testu- eta terminologia-bilketak, terminologia-plangintzarako izan lezakeen balioa ez ezik, berezko balioa ere badu, eta helburu horri begira diseinatu zen TSE programa. Izan ere, adituek beren diskurtsoetan erabiltzen dituzten hizkuntza-baliabideak balioetsi eta kodifikatu egiten dira programari esker, eta kodifikatutako hizkuntza-baliabideek aukera gehiago dituzte erabileran sustraitu eta arrakasta izateko, ikusezinak diren baliabideek baino.

_____________

[1] AUGER, Pierre (1986) “Francisation et terminologie: l’aménagement terminologique”. In Guy Rondeau eta Juan Carlos Sager (ed.), Termina 84: terminologie et coopération internationales: la terminologie outil indispensable au transfert des technologies. Colloque international de terminonolgie, Luxembourg, 1984ko abuztuaren 27-29an. Québec: Girsterm, 47-55.
[2] CABRÉ, Maria Teresa (2010) “La implantación de la terminología: conceptos, estrategias, recursos y estudios realizados sobre el francés de Quebec y el catalán” In Espezialitate hizkerak eta terminologia IV Ugarteburu Terminologia Jardunaldiak. Euskararen Garapena Esparru Akademikoetan. Bilbo: EHUKo Argitalpen Zerbitzua.
[3] QUIRION, Jean (2003) La mesure de l’implantation terminologique: proposition d’un protocole. Étude terminométrique du domaine des transports au Québec. Québec: Office québécois de la langue française. (Langues et sociétés, 40).
[4] LOINAZ, Miel (2008) “Estudio de un sistema de medición y diagnóstico de la implantación de la terminología en euskera (proyecto de investigación TEIS)”. In Fargas, F. Xavier (2008). Espais Terminològics 2007. Neologia terminològica: el tractament dels manlleus. Barcelona: Eumo Editorial, Termcat Centre de Terminologia, 167-174.
[5] Quirion-ek terminologia ofizializatu esaten dio “Commision d’officialisation linguistique de l’Office de la langue française du Québec” batzordeak gomendatutako edo normalizatutako terminologiari. Terminologia normalizatu deritzo, aldiz, batzorde berak normalizatutako eta Administrazioak ekoitzitako edota kontrolatutako testuetan ezinbestez erabili behar denari.

Igone Zabala Unzalu

Eguneroko jardunean askotariko hizkuntza-elementuak erabiltzen ditugu oharkabean gure komunikazio-premiak asetzeko. Batzuetan beste hiztunen batek gure erabileraz harrituta galdetzen digunean hasten gara gogoeta egiten erabilera horien azpian egon daitezkeen arrazoiez. Horixe gertatu zitzaidan duela gutxi. «Halako hiztegian kodifikatua» idatzi nuen eta, «Zergatik kodifikatua eta ez kodetua?» galdetu zidan, orduan, solaskide batek, bide batez esanda, informatikaria zena. Banekien bi aditz horiek niretzat ez zirela sinonimo, baina azalpen zehatza behar nuen. Banekien kodetu mezuei buruz aritzeko erabiliko nukeela: mezuak (linguistikoak edo bestelakoak) kodetu eta deskodetu egiten dira. Biologia Molekularraren alorrean ere esaten da «geneak proteinak kodetzen dituzten DNA-sekuentziak direla» eta geneak transkripzio eta itzulpen prozesuen bitartez adierazten direnean, «deskodetzen direla» ere esan daiteke.[1] Kodifikatu aditza edo kodifikazio izena, aldiz, hizkuntza bateko hiztegi-elementuak eta horien adierak hiztegietan jasotzeaz aritzen nintzenean erabiltzen nuela pentsatu nuen. Horretaz gain, gogoratu nuen ikasleei Haugen-ek[2] proposatutako hizkuntza-plangintzaren lau urratsak (selection, codification, implementation eta elaboration) azaltzeko orduan ere erabiltzen nuela kodifikazio terminoa eta, kodifikazio prozesuaren barruan, graphization, grammatication eta lexication bereizten zituela Haugen-ek.

Bere momentuan ez nion buelta gehiagorik eman kontuari, baina gaur, auzia blog honetara ekartzea pentsatu dudalarik, hiztegietara jo dut argibide bila. Hiztegi Batuan kodetu, kodifikatu, kodetze, kodeketa eta kodifikazio daude jasota, esanahiari buruzko argibiderik gabe bada ere. Elhuyar Hiztegietan kodetu eta kodifikatu aditzak eta kodifikazio, kodeketa, kodetze eta kodifikatze izenak ageri dira, horretan ere xehetasun edo bereizketa semantiko-pragmatikorik gabe. Zehazki Hiztegiak, aldiz, zenbait bereizketa egiten ditu jasota dituen bi aditzen eta hiru izenen artean:

codificar 1 t (leyes) kodifikatu. 2 (mensajes) kodetu. 3 inform kodetu.

codificación 1 f (de leyes) kodifikatze, kodifikazio. 2 (de mensajes) kodetze.

Azpimarratzekoa da antonimoetarako deskodeketa eta deskodetze baino ez dutela jasotzen Elhuyar Hiztegiek eta Zehazki Hiztegian ere deskodetze / deskodeketa   izenak eta deskodetu aditza baino ez ditugula aurkituko. Hartara, ondoriozta dezakegu kodetu / deskodetu bikotea badagoela, baina kodifikatu aditzak ez duela eman #deskodifikatu antonimoa, hiztegi horien arabera, behintzat.

Erreferentziazko esanahiren baten bila jo dut, orduan, Euskaltzaindiaren Hiztegira, eta kodetu sarrera baino ez dut aurkitu. Zati batean behintzat Zehazki Hiztegian bezala, kodetu aditza mezuekin edo mezuak osatzeko sistemekin lotzen du Euskaltzaindiaren Hiztegiak.

kodetu, kode/kodetu, kodetze 1 du ad. Kode bat eratu. 2 du ad. Mezuez mintzatuz, kode bateko arauen bitartez osatu.

Azkenik, Euskaltermen egin ditut bilaketak, espezialitate-alorrekin lotutako argibideren bat aurkitzeko asmoz. Aditzerako kodetu baino ez dut aurkitu, Informatika, Zuzenbide eta Hizkuntzalaritza alor-markekin. Izenerako, aldiz, aukera bat baino gehiago ageri dira espezialitate-alorretan zehar: kodetze Ekonomia eta Enpresa, eta Hizkuntzalaritza alorretan; kodeketa eta kodetze Informatika alorrean eta, azkenik, kodifikazio eta kodegintza Zuzenbide alorrean.

Azpimarratzekoa da Hizkuntzalaritza > Soziolinguistika azpialorrean kodetze terminoak Terminologia Batzordearen ponderazio-marka gorena daramala ((4) ), eta honela definituta dagoela:

Hizkuntzaren barietate estandarra finkatzeko arauak ezartzen dituen estandarizazio-fasea. Lexikalizazioa, grafizazioa eta gramatikalizazioa hartzen ditu barnean.

Alegia, nik kodifikazio esaten diodan Haugen-en codification terminorako gomendatzen du Terminologia Batzordeak kodetze ordaina. Definizio horrekin lotutako ingelesezko ordainari erreparatu diodanean, aldiz, encoding aurkitu dut, eta ez Haugen-ek berak erabilitako codification. Descodificación terminoa bilatu dut orduan, eta Hizkuntzalaritza > Semiotika azpialorrean kokatuta, deskodetze ordaina aurkitu dut euskararako, eta decoding ingleserako.

Interneten ingelesezko terminoen bilaketa azkarra eginez, ondorioztatu dut encode (/decode) eta encoding(/decoding) Semiotikan, Informatikan, Genetikan eta Hizkuntzalaritzan erabiltzen direla mezuak edota informazioa kode batetik bestera bihurtzeko prozesuei erreferentzia egiteko. Codify eta codification izenen definizioetatik, aldiz, ondorioztatu dut termino horiek bestelako adiera batzuetarako erabiltzen direla: metodoak edo erregelak sistematikoki antolatzea, ideiak edo teoriak formulazio estandar edo konbentzionalen bitartez adieraztea, hedatutako eskakizun edo praktika bat arau bihurtzea edota, Zuzenbide alorrean, sistema juridiko baten legeak eta arauak egitea eta kodeetan biltzea.

Hizkuntza-plangintzaren testuinguruan, hauxe dio Haugen-ek[3] kodifikazioaz eta horren urratsetako bat den lexikalizazioaz:

Codification may also be the work of a single individual, who more or less informally, more or less knowledgeably, decides to give explicit, usually written, form to the norm he has chosen… Beyond grammatication comes lexica­tion, or the selection of an appropriate lexicon. In principle this also involves the assignment of styles and spheres of usage for the words of the language.

Hiztegi-elementuak eta beren adierak eta erabilerak hiztegietan «kodifikatzea» funtsezkoa da hiztunen eta diskurtso-komunitateen erabilerak «norma» partekatuetara eramateko, baina kodifikazioak, komunikazioari lagunduko badio, kontuan hartu beharko du hiztegi-elementuen aldakortasuna, aldakortasun horren atzean egon daitezkeen kausa semantiko-pragmatikoak, diskurtsiboak eta estilistikoak identifikatzeari begira.

Artikulu hau idatzi ahal izateko egindako ibilbidearen ostean, ondorioztatu dut euskarazko hiztegiek eta datu-base terminologikoek bereizi egin beharko lituzketela kode izenetik eratorritako sarrerak (kodetu, deskodetu, kodetze, deskodetze, kodeketa, deskodeketa…) eta egokitutako maileguak diren kodifikatu eta kodifikazio, arrazoi semantiko-pragmatikoak baitaude bereizketa horien atzean eta, gainera, bereizketa horiek ondo egokitzen baitzaizkio lehen termino-sorkuntzan erreferentea den ingelesezko terminoen banaketa semantiko-pragmatikoari.

[1] Hain zuzen ere, blog honetan idatzi nuen lehen artikuluan (“Geneen adierazpen-askatasuna”), Biologia Molekularraren alorreko terminologia garatzeko zientzialariek erabili duten metafora-ildoaz aritu nintzen: «geneak hizkuntza jakin batean idatzitako edo kodetutako mezuak dira».

[2] Haugen, Eimar (1966) “Linguistics and Language Planning”, In William Bright (ed.) Sociolinguistics. The Hague: Mouton, 50-71.

[3] Haugen, Eimar (1983) “The Implementation of Corpus Planning: Theory and Practice” In Juan Cobarrubias & Joshua A. Fishman (ed.) Progress in Language Planning: International Perspectives. Berlin / New York /Amsterdam: Mouton Publishers, 269-291.

Igone Zabala Unzalu

Ohiko gramatika eta estilo-liburuek lerro gutxi batzuk baino ez diote eskaintzen euskal aditz-aspektuari, baina ohikoa izaten da kalkotzat hartu ohi diren –tzen aspektu-markaren zenbait erabilera kaxkar aipatzea, hala nola, proposamenak egitekoa edo orainaldi historikoarena: #Hartzen dugu kafe bat? #1564an jaiotzen da. Bestalde, Pello Esnalek aspaldian nabarmendu zuenez,[1] enuntziatu performatiboen aipamenik nekez aurkituko dugu gure gramatiketan, eta hona ekartzea pentsatu dut zenbaitetan –tzen aspektu-marka ez erabiltzeko ultrazuzenketaren edo saihesbideren bat antzeman uste izan dudalako. Hona hemen adibide batzuk:

Honen bidez, Euskara Institutuak “Espezialitate hizkerak eta Terminologia” jardunaldiak antolatu dituela adierazi nahi dizugu.

Mezu honen bidez jakinarazi nahi dizut …

…Atseginez esan behar dizut Batzorde Akademikoak zure komunikazio-proposamena onartzea erabaki duela.

Administrazio-hizkeran oso ohikoak dira enuntziatu performatiboak eta nik baino lehenago beste batzuek aztertu dute gaia, lege, xedapen eta ebazpenen itzulpenaren ildotik, adibidez, Edorta Españak (2003)[2] eta Eusko Jaurlaritzaren Itzultzaile Zerbitzu Ofizialak (IZO) (2015)[3]. Nolanahi ere, administrazio-hizkeratik kanpo ere erabiltzen dira enuntziatu performatiboak.

Hizkuntzaren filosofian eta hizketa-egintzen teorian bereizi egiten dira errealitate edo ekintza jakin bat deskribatu edo azaldu egiten duten azalpenezko enuntziatuak (constative utterances) eta ekintza jakin bat gauzatzen duten enuntziatu performatiboak (performative utterances):[4]

Zin egiten dut legea beteko dudala.
Lehendakari izendatzen zaitut.
Barkamena eskatzen dizuet eragozpenengatik.
Hitz ematen dizut garaiz helduko naizela.

Horrelako enuntziatuak ekoizten ditugunean, ez dugu egoera edo ekintza bat deskribatzen: ekintza egin egiten dugu. Eta, ekintza burutzeko, ezinbestekoa da enuntziatua esatea edo idaztea. Enuntziatu performatiboak maiz erabiltzen dira maila batean edo bestean erritualtzat har daitezkeen ekintzetarako, zeintzuetan funtsezkoa baita, hain zuzen ere, hitz jakin batzuk esatea. Ekintza horien izaeraren ondorio dira enuntziatu performatiboen zenbait ezaugarri:

• Gramatikaren ikuspuntutik, adierazpen-perpausak dira.
• Aditza indikatiboko orainaldi burutugabean joan ohi da.
• Aditza, oso maiz, lehen pertsonan erabiltzen da, baina hirugarren pertsonako adizkiak ere erabiltzen dira zenbait kasutan.
• Enuntziatua ezin da hartu egiatzat edo gezurtzat: egokitzat edo desegokitzat har daiteke, gehienez ere.

Enuntziatu performatiboen aditza orainaldian joan behar da eta –tzen aspektu-marka eraman ohi du. Izan ere, aldia edo aspektu-marka aldatuz gero, aldatu egiten da enuntziatuaren izaera:

Barkamena eskatzen dizut. (performatiboa)
Barkamena eskatu dizut / nizun. (azalpenezkoa)
Barkamena eskatuko dizut. (azalpenezkoa)

Jakina, zerbait esatea edo adieraztea eskatzen duten ekintza guztiek ez dute aditz performatiborik. Adibidez, barkamena eskatzeko, Barkamena eskatzen dizut edo Barkatu / Barkaidazu esan dezakegu, baina norbait iraindu nahi badugu, irainak esan behar ditugu eta ez, adibidez, #Nik iraintzen zaitut. Bestalde, enuntziatu performatiboek, hizkuntza batetik bestera neurri handian aldatzen diren finkatutako formulak direnez, zalantzak sortzen dizkigute euskaraz zenbait testuingurutan. Ikusi besterik ez dago duela urte batzuk erabili.eus gunean Nola esan, ezkontzeko? eztabaida. Azpimarratzekoa da proposamen gehienetan aspektu burutugabearen marka ageri dela (ezkontzen zaituztet, adierazten dut, azaltzen dut, aitortzen dut…) batean izan ezik (Une honetatik aurrera ezkonduta zaudete). Azken hori ere, testuinguru egokian kokatuta, enuntziatu performatibotzat har daiteke, baina zaildu egin dezake, adibidez, ezkontzetan aipatu ohi diren lege-oinarriak diskurtsoan egokiro txertatzea.

Performatiboak dira baita mezuetan, gutunetan, egiaztagirietan edo eskabideetan erabiltzen diren zenbait enuntziatu ere, eta aspektu burutugabearen marka behar dute:

Mezu honen bidez jakinarazten dizut /zaizu…
Eta, beste galderarik ez badago, bukatutzat ematen dut gaurko saioa.
Agiri honen bidez egiaztatzen dut…
Eta agiri hau sinatzen dut…
…Azaltzen du/ dut … Eskatzen du / dut … (instantzia edo eskabideetan)

Eta adibide horiekin bukaera ematen diot gaurko artikuluari.

[1] ESNAL, P. (2007) “Ebazten dut” Hizpide 64 (2007): 66-69.
[2] ESPAÑA, E. (2003) “Queda inaugurado este pantano” Administrazioa euskaraz. 39 zb. 2003/01: 18-19.
[3] IZO (2015) “Ebazten dut / Xedatzen dut… (performatiboak)” Itzulpen- eta berrikusketa-irizpideak. Erabakiak eta gomendioak. IZO (Itzultzaile Zerbitzu Ofiziala) –Eusko Jaurlaritza: 41.
[4] AUSTIN, J.L. (1955) How to do things with words.The William James Lectures Delivered at Harvard University in 1955. Oxford at the Clarendon Press (1962).

Igone Zabala Unzalu

Aspaldi-aspaldian ekidin aditza erabili nuen testu batean eta erabilitako testuinguruan saihestu aditza erabiltzea zela egokiena esan zidan testua irakurri zidan irakasle batek. Ez dut oso ondo gogoratzen zer arrazoi eman zidan zuzenketa horretarako baina, ordutik aurrera, bi aditz horiek ez dira erabateko sinonimoak izan niretzat, eta ez ditut testuinguru berean erabiltzen. Nire ezagutza lexikoaren arabera, ekidin aditzaren subjektua aktiboagoa da, eta objektuari eragiteko ahalmena, edo helburua behintzat, aintzat hartzen du. Saihestu aditzaren subjektuak, aldiz, ez dio eragiten objektuari, objektu horretatik aldentzea da helburua. Hartara, honela erabiliko nituzke bi aditz horiek:

Suteak ekiditeko neurriak hartu behar dira.
Alkohola saihesteko aholkua eman dit nutrizionistak.

Suteak ez gertatzea da helburua lehen esaldian, baina bigarrenean, aldiz, helburua ez da alkohola desagerraraztea edo debekatzea, alkohola nire dietatik kanpo uztea baizik. Hartara, eztabaidak, arazoak edo arriskuak ekiditea eta saihestea gauza diferenteak dira niretzat: eztabaida ekiditea eztabaida gerta ez dadin saiatzea dateke eta, eztabaida saihestea aldiz, eztabaidan parte ez hartzen saiatzea: eztabaida gerta liteke, baina subjektuaren helburua dateke eztabaida horretan parte ez hartzea. Beste modu batera esanda, RAEren hiztegiko evitar aditzaren 1. adierarako erabiliko nuke ekidin aditza, eta 2. eta 3. adieretarako, aldiz, saihestu.

evitar
Del lat. evitāre.
1. tr. Apartar algún daño, peligro o molestia, impidiendo que suceda.
2. tr. Excusar, huir de incurrir en algo.
3. tr. Huir el trato de alguien, apartarse de su comunicación.
4. prnl. desus. Eximirse del vasallaje.

Behin baino gehiagotan zuzendu dizkiet ikasleei ekidin aditzaren erabilerak eskema horren arabera. (Esango nuke ez dudala inoiz egin alderantzizko zuzenketarik). Urrunago joan gabe, duela aste pare bat saihestu erabiltzeko aholkua eman nion ikasle bati testu batean idatzi zuen esaldi honetan: Ama-esnea arazorik gabe emateko aholkuak:… Alkohola, tabakoa eta freskagarri bizigarriak ekidin… Egindako zuzenketak azaltzeko eskatzen diegu ikasleei, eta idatzi zidan hiztegietan kontsultak egin zituela eta ez zuela aurkitu nire zuzenketarako oinarririk. Ohiko hiztegietatik txango txiki bat egitea erabaki nuen orduan.

Orotariko Euskal Hiztegira jo nuen ezer baino lehenago eta ikusi nuen saihestu aditzak azpisarrera eta adibide ugari dituela baina, ekidin aditzak aldiz, oso informazio gutxi[1]. Gure tradizio idatzian oinarritutako hiztegiak ez zizkidan zalantzak askorik argitu, eta sarean kontsultagai dauden eta, beraz, ikasleek gehienetan erabiltzen dituzten hiztegi elebidunetara jotzea erabaki nuen. Elhuyar hiztegietara jo, evitar bilatu, eta lehen azpisarrerari erreparatuz gero, badirudi saihestu, itzuri, ekidin eta eragotzi sinonimotzat har ditzakegula, eta gaztelaniazko impedir aditzaren ordainak ere izan daitezkeela.

evitar
1  v.tr. [impedir] saihestu, itzuri, ekidin; (zerbait gertatzea) eragotzi, (zerbait ez gertatzea) lortu
frenando el automóvil ha evitado el peligro: automobila balaztatuz arriskua saihestu du
con el muro se ha evitado la inundación: hormarekin uholdeari itzuri zaio
2  v.tr. [rehuir a alguien] ihes egin, alde egin
Amaia me evita porque no quiere hablarme: Amaiak ihes egiten dit nirekin hitz egin nahi ez duelako
3  v.tr. [rehuir hacer algo] saihestu, itzuri, ekidin
voy en autobús para evitar los atascos: autobusez joaten naiz auto-ilarak saihesteko

Zehazki hiztegira jotzen badugu, antzeko ordainak aurkituko ditugu. Baina eragotzi aditza aparteko azpisarrera batean aurkituko dugu:

evitar
1 t saihestu, itzuri, ekidin: evitó una confrontación, aurrez aurrekoa saihestu zuen; para evitar la prohibición, debekua saihesteko.
2 (impedir) eragotzi: para evitar el calentamiento, berotzea eragozteko.
3 (rehuir) ihes egin, izkintxo egin: su novio me evita, bere senargaiak ihes egiten dit.

Euskaltzaindiaren Hiztegira jotzea da saihestu ezineko hurrengo urratsa.  ̶ Ea laster dugun sarean kontsultagai. ̶  Hizpide ditugun aditzak eta bidean agertu zaizkigunak (saihestu, ekidin, itzuri, eragotzi) bilatuta, definizio hauek aurkituko ditugu:

saihestu
1 da ad. Bidetik, atera, baztertu. Bidean saihestu zen Judas abisu ematera non zen Jesus…

2 du ad. Kaltegarria, zaila, desatsegina edo arriskutsua den zerbaiti buru ez egiteko, hari itzurtzeko edo hura alboratzeko eran aritu. Traba eta debekuak saihesteko. Kolpea saihestu. Ezin saihestuzko borroka.

ekidin 1 du ad. Saihestu; ihes egin. Ez entzun meza eta bai ekidin errazki. Lege iruzurra ekiditeko baliabideak.

itzuri 1 da/zaio ad. Norbait, beste norbaiten edo zerbaiten mendetik, edo loturik dagoen tokitik, askatu eta ihesi joan. Cassio zoro itsu haren mendetik ezin itzur daitekeelako… Eroa da behin presondegitik itzuri ondoren… Solasa segitzean behar ez den zerbait itzur dakizun beldurrez…

eragotzi 1 du ad. Heg. Zerbait egiten edo burutzen ez utzi. Ik. galarazi 1; debekatu. Argia ikustea eragozten didatenak. Zerk eragozten dizu zoriontsu izatea?…

2 dio ad. Heg. (nor osagarririk gabe). Norbaiten lasaitasuna edo ongi izatea asaldatu. Eragozten dizu hain berandu deitzeak? Zigarroaren keak eragozten dizu?

2 du ad. Ipar. (Zah.). Egotzi, bota. Ez nire gainera eragotz zeure haserrea.

Euskaltzaindiaren Hiztegiko definizio horien artean, esango nuke saihestu aditzarena bat datorrela nire ezagutza lexikoarekin. Ekidin aditzaren definizioa, aldiz, ez dator bat nik aditz horri egozten diodan semantikarekin, baina harrigarria egiten zait bigarren adibidea, behintzat, bat etortzea nik ekidin aditzari egozten diodan erabilerarekin. Izan ere, Lege iruzurra ekiditeko baliabideak esaldiak ‘Lege iruzurra gertatzea eragozteko baliabideak’ esan nahi duela ulertzen dut nik. Ez ditut, beraz, ondo uztartuta ikusten definizioa eta adibidea. Bestalde, itzuri aditzaren semantika saihestu aditzarenetik gertu ikusten dut, nahiz eta argumentu-egitura desberdina duten, eta ekidin aditzaren semantika, aldiz, gertuago ikusten dut eragotzi aditzarenetik.

Egindako ibilbideak balio izan dit lau aditzon semantikaren konplexutasunaren tamaina sumatzeko. Harantzago joateak foro honen mugak, eta agian nire gaitasunaren mugak ere, gaindituko lituzke eta, besteak beste, corpusetan oinarritutako azterketak eskatuko lituzke. Datu kuantitatiboak atera ditut ohiko corpusetatik, eta milaka agerraldi dituzte aditz horiek, banan-banan aztertu beharko liratekeenak. Beheko taulak lagundu lezake azterketa horren abiapuntuko hipotesi modura.

[1] Badirudi ekidin aditzaren erabilerak gora egin duela euskararen erabilera berrietan. Izan ere, corpus guztietan du presentzia handia. Bereziki azpimarratzekoa da oro har unibertsitateko testu akademiko zuzendu gabeez osaturik dagoen Garaterm corpusa nabariki gailentzen dela ekidin aditzaren erabilerari dagokionez:
– XX. mendeko Euskararen Corpus estatistikoa: ekidin (66 = % 38 ) saihestu (109)
– Ereduzko Prosa Gaur: ekidin (412 = % 14 ) saihestu (2.508)
– Ereduzko Prosa Dinamikoa: ekidin (263 = % 12 ) saihestu (1.995)
– Egungo Testuen Corpusa: ekidin (6.047 = % 22 ) saihestu (21.341)
– Lexikoaren Behatokiaren Corpusa: ekidin (1.638 = % 22,5 ) saihestu (5.639)
– Web-corpusen ataria (corpus elebakarra): ekidin (5.413 = % 33 ) saihestu (11.108)
– Web-corpusen ataria (corpus paraleloa): ekidin (363 = % 38 ) saihestu (592)
– Zientzia eta Teknologiaren Corpusa: ekidin (107 = % 33 ) saihestu (220)
– Garaterm corpusa: ekidin (1440 = % 65 ) saihestu (784)

Igone Zabala Unzalu

Duela hilabete batzuk, aspaldian ahaztua nuen gai bat etorri zitzaidan bila, EHUko irakasle euskaldunoi noizbehinka bidaltzen dizkiguten hizkuntza-aholkuetako baten eskutik. Aste horretako aholkuak –tza atzizkiaren erabilera goiburua zeraman. Irakurtzen hasi, eta hara non, «Batzuetan, ordea, forma desegokiak erabiltzen dira erabilera ugariagoko formen ordez» baieztapenaren ostean, «norantza*e. noranzko» ikusten dudan, «ministeritza*e. ministerio» eta «solidaritza*e. solidaritate» bezalako adibideekin batera zerrendaturik. Erabat harrituta geratu nintzen. Zalantza izpirik ez neukan norantza hitzak ez duela –tza atzizkirik. Baina, guztiok egiten ditugu hanka-sartzeak —pentsatu nuen—. Autoan etxera bidean nindoala irratia piztu eta hor agertu zitzaidan berriro ere estigmatizatutako hitza: «…Istripu bat gertatu da A8 errepidean Donostiako norantzan». Oso ondo gogoratzen nuen Fisikako klaseetan norabide eta norantza terminoen arteko bereizketa ikasten genuela eta ondo gogoratzen nuen baita Ibon Sarasolak Euskara Batuaren Ajeak[1] liburuan atal bat eskaini ziola norantzari. Sarasolak zer zioen berrirakurtzea pentsatu nuen, orduan:

Euskaraz, dirección / direction-ren kidetzat norabide erabiltzen dugu, eta sentido / sens-en kidetzat, hizkera teknikoan, hots, bektoreetan eta errepideetan, norantza. Bereizketa arbitrarioa da, egiunezkoa, erdarazkoa bezala, eta erdaraz bezala norabide-k, hizkera arruntean, lerro zuzenaren bi muturretatik batekikoa adierazten du, ez lerroaren kokaera.

Norantza-ri dagokionez, gogorra da euskal belarrientzat, ez baikaude ohiturik galdetzaile bat izen gisa erabiltzera. Antzeko zerbait gertatzen da zergatia-rekin. Seguru nago norantza-ren erabiltzaileen artean gehienek diziplinaz —edo hizkuntzaren sentiberatasun gehiegi ez dutelako— erabiltzen dutela… Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuko Batzordeak noranzko erabiltzea proposatu du, idazleek oro har eta —norantza-ren erabiltzaileek bereziki— lasaitu ederra hartuko dutelakoan aldaketarekin.

Denborak ematen digun perspektibatik begiratuta, Sarasolaren argudio linguistikoari hutsaren hurrengoa deritzot, zergati eta norantza ez baitira izen modura erabiltzen diren galdetzaileak, izenak baizik. Aurreko mendearen erdialdean jadanik Guilbert-ek[2] deskribatu zituen neologia edo hiztegi-sorkuntzarako bideetako bat da «konbertsio edo bihurketa». «Bihurketa» deritzo forma aldatu gabe hiztegi-elementu baten gramatika-kategoria aldatzen duen prozesuari. Horrela azal daiteke, adibidez, eduki eta ebaki hiztegi-elementuek aditz eta izen kategorietako sarrerak izatea, eta horrela azal daiteke baita zergati(k) eta norantz(a) hiztegi-elementuek galdetzaile eta izen kategoriako sarrerak edukitzea ere. Bihurketa da, hain zuzen ere, hizkuntzek duten hiztegi-sorkuntzarako biderik ekonomikoena, dituzten hiztegi-elementuen forman aldaketa handirik egin gabe kontzeptu berriak adierazteko elementu berriak lortzen baitituzte. Ingelesak erraztasun handia du horrelako bihurketak egiteko eta, hain zuzen ere, miretsi ohi den «berezitasuna» da hori.

Baina, bestelako zerbait al dakigu, zenbait hamarkada beranduago, Sarasolak aipatzen zuen Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuko Batzordearen erabakiaz? Hiztegi Batu Oinarridunera jo eta «norantza*e. noranzko» sarreraren barruan dagoen informazioan klik eginda, hauxe irakur daiteke, besteak beste:

Lantaldearen irizpideak

ERATORRI-KONPOSATU BAZTERTZEKOA DA, OSAERA OKERREKOA DENEZ

osaera okerrekoa da: -rantz kasu-marka ez da izengilea; egokiagoa da noranzko, -ko izengilea duena; eta hau proposatuko du batzordeak, kontu eginik erabiltzaile jakinak izango direla, eta posible dela aldaketa.

Berriro ere, argudio linguistikoa okerra dela esango nuke, hitz horren azpian dagoena ez baita –rantz atzizkiaren izaera, bihurketa prozesu bat baizik. Gainera, –ko ez da atzizki izengilea, noranzko hitzaren kasuan: -ko postposizioa da, izenlagunak sortzen dituena (noranzko bidea esate baterako), ez izenak. Beraz, bihurketa prozesu bat behar da horren kasuan ere izena lortzeko, hori bai, adizlagun modura jokatzen duen galdetzaileari izenlagun modura jokatzeko aukera ematen dion –ko postposizioa gaineratu ostean. Hartara, prozesu korapilatsuagoa behar da norantza hitzarenean baino.

Baina, nola islatu da norantz(a) sarrera Euskaltzaindiaren Hiztegian?

norantz adlg. (Galdetzailea). Zer alderantz? Norantz zihoan? // Norantz ari garen jakiteko.

norantza iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, norantza-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. noranzko].

Euskaltzaindiaren Hiztegiak ez die erreferentziarik egiten irizpide linguistikoei, erabilerari baizik, alegia, irizpide soziolinguistiko bati. Ez dakit zer erabilera-datu hartu dituen oinarritzat Euskaltzaindiak argudio soziolinguistiko hori emateko, baina garbi dagoena da Sarasolaren iritziak eta Hiztegi Batuaren erabakiak eragina izango zutela idazle, zuzentzaile eta hiztegigileengan, eta etengabe zuzendu eta autozuzenduko zela norantza testu asko eta askotan, azken hiru hamarkada hauetan. Erabilera baldintzatuaz ari gara, beraz, ez erabilera aske edo espontaneoaz.

Sarasolaren argudioa berrirakurri nuenean, pentsatu nuen ni hizkuntzarekiko sentiberatasun handirik ez duten hiztunetakoa naizela, ahoskatzeko eta entzuteko askoz ere arinago egiten baitzait norantza, noranzko baino. Eta gaiaz idazten jarri naizenean, pentsatu dut: Egongo al da ni bezalako hiztun askorik? Desagertu al da erabilera idatzietatik —ahozkotik badakit ez dela desagertu— norantza? Zer puntutaraino desagertu da? Zalantzak argitzeko, corpusetara jo eta zenbait bilaketa egin ditut:

Zenbait ondorio atera daitezke datuetatik:

• Mendeko Euskararen Corpus Estatistikoaren datuek erakusten dute Sarasolaren eta Hiztegi Batuaren Batzordearen interbentzioaren aurretik norantza baino ez zela erabiltzen: noranzko (hobeto esan, noruntzkoa) daukaten bi kasuek erabilera diskurtsiboen itxura daukate, lexikalizatutako izenena baino.
• ZT corpusean ere, 1990-2002 tarteko zientzia-testuez osatuta dagoelarik, ikus daiteke tarte horretan oraindik norantza nagusi zela (% 77).
• EPG (2000-2007 urteak) eta EPGD (2010-2015 urteak) alderatuta, agerian geratzen da antzeko ezaugarriak dituzten bi corpus horietan puntuak galtzen doala norantza, urteak aurrera joan ahala, % 37 izatetik % 11 izatera pasatu baita.
• Are puntu gehiago galdu ditu norantzak Lexikoaren Behatokiaren Corpusean eta ETC corpusean. Bide batez, oso datu polita da hau, corpus bietan azaltzen baita ehuneko berean: % 8.
• Unibertsitateko irakasleek eskolak emateko erabiltzen dituzten materialak biltzen dituen Garaterm corpusean, aldiz, norantza lemaren agerraldiak % 18 dira. Ez da oso proportzio handia, baina agerian uzten du kontrol linguistiko baxua duten testuetan oraindik ere baduela bere txokotxoa.
• Azkenik, Web-corpusen Ataria dugu, zeinean norantza lemak agerraldien % 28 eman digun. Interneten dabiltzan testu asko eta asko kontrol linguistikorik gabekoak izateari zor zaio, seguruenik, proportzio altu hori.

Gogoetatxo honi bukaera emateko, nabarmendu nahi nuke erabileran ondo sustraitutako hizkuntza-elementu bati eragiten zaionean, ez dela erraza elementu hori guztiz desagerraraztea, behintzat, erabilera espontaneoetatik eta, bestalde, erabileran sustraitutako hiztegi-elementu bati zentzuzko arrazoi linguistikorik gabe eragiten zaionean, denbora aurrera joan ahala, azalpenik gabe geratzen garela konbentzitu nahi (/behar) ditugunean ikasle, irakasle edo hiztunak, oro har, estigmatizatutako elementua zuzentzeko edota ez erabiltzeko.

[1] SARASOLA, Ibon (1997) Euskara Batuaren Ajeak. Alberdania: 147-148

[2] GUILBERT, Louis (1965) La créativité lexical. Paris: Larouse: 55-104