Kategoria: Garazi Ugalde

Garazi Ugalde Pikabea

Aspaldiko itzulpen bat berreskuratu nahi genuke gaurkoan: Jose Maria Arguedas idazle perutarraren Pongoq mosqoynin edo Pongoren ametsa, 1991n Pamielak Jose Manuel Bujandaren itzulpenean argitaratua. Arguedasek hirurogeiko hamarkadan idatzitako zenbait testu biltzen dituen bilduma da, jatorrian gaztelaniaz zein kitxuaz idatzitako testuek osatua. Bertan aurkituko ditu irakurleak Tupac Amaru gure aita sortzaileari abesti-ereserkia; Guayasamin, Jet-i oda eta Doktore batzuri deia poemak; Pongoren ametsa ipuina eta Kubari poema. Testu gehienak lehenago ere han eta hemen –batik bat aldizkarietan– argitaratuak izan arren­­­­­­­­­, euskaraz ezagutzen dugun bilduma 1976an atera omen zen Kuban, kitxuaz eta gaztelaniaz. Edizio huraxe izango zuen ziurrenik esku artean Jose Manuel Bujandak itzulpena egiteko, eta berezia izango zen lanaren emaitza: kitxuaz eta euskaraz ezker-eskuin ele bitan emandako liburu bat.

Jose Maria Arguedas (Andahuaylas, 1911- Lima, 1969), zuria izan arren, San Juan de Lucanako indioek hezi zuten eta, bederatzi urte egin zituen arte, kitxuaz baino ez zuen hitz egiten. Gaztelaniaz egin zituen ikasketak gero, eta Limako Unibertsitatean kitxua hizkuntza eta literaturako irakasle izan zen. Andeetako errealitatea islatu zuen bere literaturan, aparteko bi mundu: zuriena bata, indiarrena bestea. Gaztelaniaz zein kitxuaz idatzi zuen, baina batez ere gaztelaniaz eman zien ahotsa indioei bere literaturan. Salbuespentzat har daiteke aipagai dugun Pongoren ametsa. Haren obra nagusien artean dira, besteak beste, Yawar Fiesta (1940), Los ríos profundos (1958), El sexto (1961) edo Todas las sangres (1964), baina Pongoren ametsa baino ez dugu irakurtzerik gaur gaurkoz euskaraz (Nahi duenak eskura  du sarean, Armiarmaren “euskarari ekarriak” atalean).

Hauxe dio kritikariak liburuaz laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran: «Pongoren Ametsa ez da liburu bateratu bat, ez duela nobela edo osotoro pentsatutako poema liburu baten orokortasuna gordetzen alegia, ez, poema, kantu eta ipuin batez osaturiko liburua da ordea, hala ere gaiak ematen dio liburuari osotasuna: ketxuar jendea eta beren suntsiduraren aurrean sortu jarrera. (…) Borroka literatura edo lekukotasunarena. Ez da hau liburu handi bat, ez da obra borobil bat, poema xume, ereserki eta ipuin batez osatutako liburua da (…)». (Arguedasen ametskaiztoa, Juanjo Olasagarre / Argia, 1992-03-29)

Liburu horixe da kitxua literaturaren ordezkari bakarretako bat euskaraz; ez bakarra, ordea. Joseba Sarrionandiak euskarara ekarri dituen ahozko tradizioko poema anonimoen artean ere ba omen da kitxuatik datorrenik. Aiora Jakak (2012) Atahualparen heriotzaz aipatzen du horien artean, Hezurrezko xirulak (1991) liburuan argitaratua eta Jorge Zalamearen Poesia ignorada y olvidada (1965) antologia zubi-testu gisa hartuta egina. Eta, nork daki, izango da akaso besteren bat ere oharkabean gure artean.

Kitxuaz ere irakur daiteke jatorrian euskaraz sortutako literatur lan bat: 2013an argitaratu zen kitxuaz Linguae vasconum primitiae, Euskararen Nazioarteko Egunaren harira, obraren katalanerako, galegorako, errumanierarako eta txinerarako bertsioekin batera. Euskarazko lehen liburua kitxuaz irakur daitekeela esan dezakegu orain, baina itzulpen horren balioa ez da maila sinbolikotik askoz ere haragokoa. Maria Colera itzultzaileak aipamena egin zion itzulpen horri Elearazi blogean eman zuen elkarrizketan:

Azkenean, literatura elkarrizketarako bide bat da eta ez dakit zer elkarrizketa sor daitekeen kitxua-komunitatearen eta euskal komunitatearen artean LVPren bidez. Iruditzen zait baditugula beste testu askoz premiazkoagoak, beste hizkuntza batzuetan gure ikuskera zabaltzeko askoz pertinenteagoak direnak. LVPk bere garaiari erantzuten dio eta ez dut uste, gaur egun, beste kulturekiko zubiak eraikitzeko tresnarik egokiena denik. Ez ditut imajinatzen kitxua-hiztunak liburu horri buruz eztabaidatzen gaur egun, liburua eskuragarri izanda ere. Eta, azken finean, literatura bitarteko bat da galderak egiteko (Colera, 2014, Elearazi).

Euskararen eta kitxuaren arteko hartu-emanak agerian uzten du kanporako itzulpenak etxetik bertatik sustatzean bultzatu nahi dugun ereduaren auzia. Kasu egiteko gaia da, bai behintzat itzulpenak kulturen, jendeen eta hizkuntzen arteko elkarrizketa sortzea badu helburu eta sinbolismo hutsean erori nahi ez badugu. Hortxe, bada, irakurketarako eta hausnarketarako gonbita.

• Arguedas, J.M. (1965) El sueño del pongo, Ediciones Salqantay, Lima.
• Arguedas, J.M. (1983) Pongoq mosqoynin (Qatqa runapa willakusqan). El sueño del pongo (cuento quechua), Obras Completas I, Editorial Horizonte, Lima.
• Jaka, A. (2012) Itzulpenari buruzko gogoeta eta itzulpen-praktika Joseba Sarrionandiaren lanetan, Iker 28, EHU & Euskaltzaindia, Bilbao.

Garazi Ugalde Pikabea

Literatura unibertsaleko obra gutxik ikusiko zuten argia euskaraz hiru bertsiotan. Franz Kafkaren (Praga, 1883 – Praga, 1924) Metamorfosia kontakizunak merezi izan du horrenbeste. Obrak mendea bete berri duen aitzakian pilatu ditugu puska hauek, atari honetan ere izan dezan segida omenaldi sortak.

Orain bi hilabete pasatxo, Gregor Samsa protagonistaren zertasunaz aritu zen Martin Rezola Clemente «Labezomorroak eta kakalardoak» postean, eta, zomorroaren xehetasunak argitze aldera, euskarazko hiru itzulpenen hasierei jarri zien arreta. Hain zuzen, martxoaren 1ean bildu zituzten, Bilbo Zaharra Forumean, Die Verwandlung euskaraz eman duten hiru itzultzaileak: Xabier Kintana, Rufino Iraola eta Anton Garikano. Gaur egun Metamorfosia izenez ezagunago zaigun istorioa Itxura-aldaketa izenez ekarri zuen euskarara lehenengoz Xabier Kintanak 1970ean (Kriseilu argitaletxearekin), eta huraxe izango zen zenbait hamarkadatan kontakizun arrakastatsuaren euskarazko ordezkaria. Hiru hamarkada geroago ikusi zuen argia bigarren itzulpenak Rufino Iraolaren eskutik, Metamorfosia izenburupean (2000, Hiria). Hirugarrena, berriz, aurten bertan atera du Ereinek, jatorrizkoa argitaratu eta ehun urtera, Anton Garikanoren itzulpenean. Garai eta baldintza desberdinetan egindako hiru itzulpen dira, hasiera hartatik gaurdaino erruz aldatu baitira bai euskararen egoera, bai literatura unibertsalak gurean egin duen bidea, bai eta itzulpen joerak berak ere.

Die Verwandlung ez da inondik ere euskaraz irakur daitekeen Kafkaren idazlan bakarra; asko dira, izatez, aldizkaritan zein liburutan eman diren euskarazko testu kafkiarrak. Nolanahi ere, hura izango da, ziurrenik, imajinario kolektiboan sinbologia argiena utzi diguna.

Hizkuntzaz eta kontinentez beste egin, eta Kafka eta Borgesen artekoa ekarri nahi genuke orain gogora. 1938an Losada argitaletxeak atera zuen gaztelaniazko itzulpenak –Gregor Samsarenaz gain– beste istorio kafkiar bat ere badu bere baitan: Jorge Luis Borgesek itzulia balitz bezala aurkeztu zen obraren gaztelaniazko edizio hori, baina urteak igaro ahala zalantzan jarri zen itzulpenaren egiletza. Izan ere, ustez Borgesena zen bertsioa bat dator aurrez, 1925ean, José Ortega y Gassetek zuzentzen zuen Revista de Occidente aldizkarian argitaratu zen itzulpen anonimo batekin[1] (hara, hemen, itzultzailearen ikusezintasunaren adibide bat gehiago). Idazle argentinarra hartu bazen ere gaztelaniazko lehen edizioren itzultzailetzat, Borgesek berak aitortu zuen ez zuela berak itzuli La metamorfosis. Gerora jakin ahal izan denez, liburu bereko Un artista del hambre eta Un artista del trapecio lanak ere ez ziren haren itzulpenak izan. Itzulpenaren egiletzaren inguruko hipotesien artean emakumezko baten izena ageri da, Margarita Nelken idazle eta politikaria; baina, itxura guztien arabera, gaur gaurkoz ezin izan da misterioa erabat argitu[2].

Askotarikoak dira itzulpenaren zirrikituak, eta halakoak testuak bizi ditzakeen itxuraldaketak ere. Hizkuntza bat erantzi eta beste bat janzten asmatzen duten testuek, denboran irauteko eraldatzen direnek, zer ez dute ba jasaten, itxura aldaketa ez bada? Franz Kafkak ­alemanez idatzitakoek ibilbide luzea egin dute XX. mendearen hasieratik gaur arte: haren istorio eta pertsonaiak munduko hizkuntza askotara pasatu dira, bai eta idatzizkotik beste zenbait diziplinatara ere (zinemara, teatrora…), metamorfosia burututa.

Luzea du arnasa, gurean, aire kafkiarrak. Elena Odriozolaren ilustrazioek jantzita ageri da, esaterako, Jordi Sierra i Fabraren Kafka eta panpina bidaiaria (2008, Elkar, itzul.: Juan Kruz Igerabide). 2011n, berriz, gaztetxo eta ez hain gaztetxoentzako modukoa den istorio horixe gorpuztu eta taularatu zuen Ttanttaka antzerki konpainiak. Agertokian ikusi dugu, halaber, 2013an hasi eta gaur arte, musika, bertsolaritza eta literatura uztartu asmo dituen Kafkaren aulkia emankizuna, inprobisazioa maite duten edo ez duten sortzaileen topaleku gisa. Joan den urteko euskarazko nobedadeen artean aurkituko du, bestalde, saiakera irakurleak, Walter Benjaminen «Franz Kafka» testua (Walter Benjamin, Literatura oharrak, 2015, Sans Soleil). Mendeurreneko ospakizunen artean, Metamorfosia aukeratu dute aurtengoan Klasikoen IX. Irakurketa jarraituan hamaika ahotsetara berpizteko. Ekainaren 9an izango da hori, Bilboko Arriaga antzokian.

Eta, metamorfosiez ari garela, behar bada erantsi nahiko luke zer edo zer Pragako Olšany hilerrian datzan egileak berak, hiriak turisten joan-etorriagatik azken urteetan jasan duen itxuraldaketaz jabetuko balitz. Mende betez askotariko formak eta itxurak hartuta utzi digula arrastoa, Kafkaren zomorroak.

[1] Sorretino, Frenando. «El kafkiano caso de la Verwandlung que Borges jamas tradujo», Especulo, 10.
[2] Pestana, Cristina. «¿Quién tradujo por primera vez La metamorfosis al castellano?», Especulo, 11.

Garazi Ugalde Pikabea

Hizkuntzak ez dio errealitateari iskin egiten, eta ez dugu guk ere halakorik egingo atari honetako lehenengo postean. Bestelako burutazio posibleak ordenagailuko karpetan gerorako utzita, Warsan Shire gaztearen poema bat ekarriko dugu blogera: «Home».

Warsan Shire (1988) Nairobin jaiotako poeta somaliarra da, Londresen hazia, eta egun ere hiri britainiarrean bizi da. Idazle eta aktibista, idatziz lantzen ditu traumaren zirrikituak eta joan-etorrien inguruko istorioak. 2011n eman zuen argitara lehen liburua (Teaching my Mother How to Give Birth, flipped eye publishing, 2011), baina haren poemak han-hemenka aurki ditzakegu aldizkari eta antologietan ere (esaterako: The Salt Book of Younger Poets, Salt, 2011 eta Ten: The New Wave, Bloodaxe, 2014). Dena dela, inon izatekotan, sarean zabaldu dira batik bat Shireren poemak —poema bakoitzaren bertsio bat baino gehiago ere bai zenbaitetan—, bereziki, errefuxiatuen krisia bere gordinean ikusten hasi garenetik. Azken urteotan hainbat sari eskuratu ditu somaliarrak, tartean, African Poetry Prize, eta 2013an hiriko lehenengo poet laureate gazte izendatu zuten. Britainia Handian ez ezik nazioartean ere ibili da poemak irakurtzen, besteak beste, Hego Afrikan, Italian, Alemanian, Kanadan, Ipar Amerikan eta Kenyan.

Badirudi batzuetan hizkuntzak hozka egin nahi izaten diola errealitateari. Halakoxeak behar lukete nazioarteko larrialdi neurriek.

Etxea

inork ez du etxea uzten
etxea marrazo-aho izan ezean
mugarantz egiten duzu korri soilik
hiri osoa ere korrika ikusten duzunean

bizilagunak zu baino azkarrago korrika
eztarrietan odoltsu arnasa
eskolara zurekin joan zen mutila
lata fabrika zaharraren atzean mozolo musu eman zizuna
gorputza baino handiagoko fusila eskuan
etxea uzten duzu soilik
etxeak geratzen uzten ez dizunean

inork ez du etxea uzten etxea jarraika izan ezean
oinpean sua
odol beroa sabelean
inoiz ez zenuen halakorik egiterik pentsatu
erre zizun arte labana-ahoak lepoa
mehatxuz
eta orduan ere himnoari eutsi zenion
ahopean
pasaportea aireportuko komunetan negar-zotinka puskatzeak
paper ahokadaka bakoitzak baino ez zuen argi utzi
ez zenuela atzera egingo

ulertu behar duzu
inork ez dituela seme-alabak ontziratzen
ura lurra baino seguruagoa izan ezean
inork ez ditu esku-ahurrak erretzen
trenen azpialdean
bagoipean
inork ez ditu egunak eta gauak ematen kamioi baten urdailean
egunkariak janez, egindako kilometroak
bidaia baino zerbait gehiago izan ezean
inor ez da hesi azpitik arrastaka igarotzen
inork ez du jipoirik
errukirik nahi

inork ez ditu errefuxiatu-eremuak
edo gorputza minberaturik uzten duten
arroparik gabeko miaketak hautatzen
edo espetxea,
seguruagoa delako espetxea
suzko hiri bat baino
eta espetxe-zaindari bat
gauean
hobe delako zure aitaren eiteko
kamioikada bat gizon baino
inork ezingo luke jasan
inork ezingo luke pairatu
inoren larrua ez litzateke hain sendo

zoazte-etxera
beltzak
errefuxiatuak
immigrante zikinak
asilo-eskatzaileak
gure herrialdea xurgatzen ari zaretenak
eskuak kanpoan dituzten beltzak
usain arraroa dute
basatia
beren herrialdeak hondatu eta orain
geureak hondatu nahi dituzte
nola erortzen ote zaizkizue hitzak
begirada zikinak
bizkarrean behera
akaso kolpea leunagoa delako
gorputz-adar erauzi bat baino

edo samurrago direlako hitzak
zure hankartean
hamalau gizon baino
edo errazagoak irensten
irainak
zaborra baino
hezurrak baino
zure haur gorputz
zatikatua baino.
etxera joan nahi dut,
baina etxea marrazo-ahoa da
etxea arma baten kanoia da
eta inork ez luke etxea utziko
etxeak kostaraino jarraitu ezean
etxeak esan ezean
azkartu hankak
utzi atzean arropak
zoaz arrastaka desertuan
igaro ozeanoak
ito zaitez
salbatu
izan gose
ibili eskean
ahaztu harrotasuna
kontuzkoago zaizu bizirautea

inork ez du etxea uzten etxea belarrian ahots izerditu izan artean
esanez:
zoaz,
zoaz orain nigandik urrun
ez dakit zer bihurtu naizen
baina badakit seguruago zaudela
hemen baino beste inon

Jatorrizkoa interneten: http://www.revistafogal.com/2016/03/15/warsan-shire-dos-poemas/