Kategoria: Fernando Rey

Fernando Rey Escalera

Iruditzen zait ona dela gure blog honetan lan luze eta mamitsuak eta ttantta besterik ez diren kontuak tartekatzea. Nik, bederen, azterketa lan mardulak eskertzen ditudan bezalaxe, eskertzen ditut kontu arinagoak ere.

Lexikoa da gaia oraingoan: itzulpen lanean eta irakurle naizenean ere zer pentsatua eman didaten hiru hitz.

Aspaldi ohartu nintzen Euskaltzaindiak “korapilatsu” erabaki zuela eta ez “korapilotsu”, eta, egia esan, ez dut sekula ulertu zergatik. Ez da kritika inola ere. Are gehiago: ez dakit oharkabean edo ohartuki hartutako erabakia den, salbuespena ote den eta zer oinarri duen erabakiak. Halakoetan, nik, besterik gabe, onartu egiten ditut, nik baino gehiago dakitenek erabaki dutela pentsatuta, baina hona hemen nire zalantza, adituren batek argituko duen esperantzan.

-TSU atzizkiarekin sortutako hitz eratorriak asko dira. Oso atzizki emankorra eta bizia da, eta beste asko ere sortuko dira premiak bultzatuta. Agerikoa denez –hor behean duzue zerrenda bat; Euskaltzaindiaren Hiztegitik atera ditut hitzak, ez den-denak betiere–, izenondoak sortzen dituen atzizkia da, gehientsuenetan izena oinarri hartuta: izena + -tsu atzizkia. Badira, dena dela, izenondoa edo adberbioa oinarri duten hitzak ere.

Izenaren azken letra edozein izanik ere, bat ere aldaketarik gabe eransten zaio atzizkia. Errepasatu ditut denak, eta azken letra edozein bokal izan, edo kontsonante bat izan, bere hola sortzen da hitz eratorria. Hemen duzue zerrenda. Balio izan dit, bidenabar, aski ezezagun diren (nituen) hitz batzuk nire neurona-sarera sartzeko.

A letraz bukatutako hitzak

abantailatsu, adiskidetsu, adoretsu, ahalketsu, ahaltsu, aldapatsu, aldartetsu, apetatsu, arantzatsu, arduratsu, arrakastatsu, arretatsu, bateratsu, bezalatsu, burrunbatsu, dardaratsu, distiratsu, dudatsu, espatsu, ezkabiatsu, ezkatatsu, galernatsu, gatazkatsu, halatsu, harmoniatsu, hedatsu, holatsu, irrikatsu, jaieratsu, jakinguratsu, kakatsu, katramilatsu, kezkatsu, koleratsu, larderiatsu, likatsu, lingirdatsu, loriatsu, mainatsu, malenkoniatsu, maleziatsu, nahaspilatsu, nolatsu, noratsu, patxadatsu, premiatsu, setatsu, tematsu, tirabiratsu, txeratsu, txinpartatsu, zaratatsu, zarpatsu, zeremoniatsu, zingiratsu.

E letraz bukatutako hitzak

adoretsu, antzetsu, artetsu, atsekabetsu, azukretsu, baketsu, baretsu, barretsu, bertutetsu, bibotetsu, bihurgunetsu, boteretsu, burupetsu, entzutetsu, esnetsu, galbidetsu, gerizpetsu, gizabidetsu, haizetsu, hareatsu, haserretsu, herabetsu, hezetsu, iletsu, ilunpetsu, irribarretsu, jendetsu, karitatetsu, ketsu, kidetsu, koipetsu, leizetsu, lerdetsu, loretsu, neketsu, oinazetsu, ospetsu, paretsu, sufretsu, urretsu, urtetsu, zaporetsu, zornetsu.

I letraz bukatutako hitzak

abegitsu, argitsu, arraitsu, arranditsu, ausarditsu, berritsu, beteritsu, bihitsu, dirdaitsu, durunditsu, egonarritsu, eguzkitsu, erditsu, errukitsu, euritsu, garaitsu, garrantzitsu, haragitsu, harritsu, hazteritsu, hodeitsu, irritsu, izpitsu, izurritsu, lohitsu, mamitsu, menditsu, mintsu, mukitsu, neurritsu, ogitsu, orritsu, pozoitsu, sasoitsu, tantaitsu, trumoitsu, tuparritsu, ugaritsu, zorritsu.

	O letraz bukatutako hitzak
	anbiziotsu, animotsu, arazotsu, arrapotsu, artifiziotsu, asmotsu, baliotsu, berrotsu, bilotsu, biziotsu, bozkariotsu, errotsu, gogotsu, goroldiotsu, harotsu, heriotsu, hostotsu, kiriotsu, korapilatsu, laidotsu, lainotsu, lanbrotsu, misteriotsu, nolakotsu, oliotsu, oparotsu, porotsu, prestigiotsu, zurrunbilotsu.

	U letraz bukatutako hitzak
	arriskutsu, burutsu, errespetutsu, gandutsu, hanpurutsu, istilutsu, jeinutsu, kopurutsu, pisutsu, sutsu, urguilutsu.

Kontsonantez bukatutako hitzak

adartsu, adimentsu, adintsu, amultsu, bakartsu, behartsu, berdintsu, betantsu, bilgortsu, bizartsu, bulartsu, berdintsu, ekaiztsu, elurtsu, gartsu, gehientsu, gizentsu, heintsu, igualtsu, irintsu, itxaropentsu, itzaltsu, izartsu, izurtsu, jakintsu, kartsu, kedartsu, kementsu, legartsu, malkartsu, noiztsu, odoltsu, nontsu, nortsu, oraintsu, pikortsu, pindartsu, ugertsu, urintsu, urrintsu, urtsu, usaintsu, zenbatsu, zertsu.

Zerrenda horretan, nire ustez, arautik ateratzen den hitz bat bakarra dugu: “korapilatsu”.

Orotariko Euskal Hiztegiko adibideetan biak ageri dira, “korapilatsu” eta “korapilotsu”. Nolanahi ere, adibide gehienetan “korapilotsu” dago. Horregatik iruditzen zait are bitxiagoa “korapilatsu” erabaki eta zabaldu izana.

Ederki dakit hizkuntza salbuespenez betea egoten dela, baina ikusirik Orotariko Euskal Hiztegiak zer dioen, ez dut ulertzen zergatik erabaki den horrela.

korapilatsu.

♦ (H; -illa- Lar, Añ, H), orapilatsu (-illa- Añ), korapilotsu (Urt IV 404), orapilotsu, koropilatsu (T-L), koropilotsu (AN, L, BN ap. A ; Dv). Nudoso; (fig.) lioso, complicado. “Centrosus, korapillotsua, korapilloz bethea” Urt IV 404. “Hari korapillatsua, fil plein de nœuds” H. “Compliqué, difficile à comprendre” T-L. ⁕ Ebitatzera haritu naiz frasa modorrotsu eta korapillotsuak. Gy XII. Poesia bardikoaren arau oso korapilatsuak. Mde Pr 233. Argitasun biziz ainbeste gai korapilotsu nik askatzea. Or Aitork 99. Fray Luisen […] giroari bagagozkio, ondo korapillotsu dala esan bear. Gazt MusIx 68 (61 orapillatsu y 71 orapillotsu). Gertatzen zaizkigu arazoak istilu orapilatsuagoetan. MEIG VI 170. En DFrec hay 3 ejs. de korapilatsu y 7 de korapilotsu. ■ koropilotsu (Dv→A). (Ref. a personas). “Au fig. Gizon koropilotsu, se dit d’un individu rusé qui a toujours des réserves cachées dans les engagements qu’il se propose d’éluder” Dv. “Astuto” A.

Badago beste hitz bat, nire eskemetatik pixka bat ateratzen dena.

“Gantzatsu” hitza da. “Gantz” izanik hitza, “ganztsu” behar luke, “ekaiztsu” den bezala. Errazagoa da “gantzatsu” esaten, jakina, eta erabilera hori izan bada, aurrera, baina agerikoa da hitz hau ere hitzak sortzeko ohiko bidetik ateratzen dela.

Kasu honetan, dena dela, Orotarikoan adibide bakar bat dago, eta “gantzatsu” da. Beharbada, horregatik erabaki da horrela.

	gantzatsu.
	♦ (Lar→H, Bera). “Untoso, untuoso” Lar. “Gras” H. “Pingüe, craso, untoso, mantecoso” Bera. ⁕ Lur mami, apatz eta gantzatsuan. Eguzk GizAuz 52.

Eta lexikoarekin loturiko artikulutxo hau bukatzeko, aspaldi buruan ibili zaidan hitz bat komentatuko dut: “hartzatxo”.

Google-n ikusi besterik ez dago zenbat zabaldu den. Produktu askotan ageri da izena, umeentzako ipuin frankotan idatzi da horrela, baina, nik dakidala, hiztegi gehienetan ez dago. Hartz izanik izena, ez luke “hartzatxo” behar, jakina. Hitza ez dago ongi sortua.

Hitz honekiko problema lotuxeagoa dago itzulpenarekin, eta bistan da gaztelaniaren “osito” hitza dagoela problemaren jatorrian. Frantsesez “nounours” esaten omen da.

Hor dugu “harzkume” edo “hartzume”, ongi sortuak biak, nahiz eta ez dauden hiztegi askotan (Orotarikoan “hartzume” eta “hartz-ume” ageri da). Ez bata ez bestea ez daude Euskaltzaindiaren Hiztegian. Baina hitz egokiak dira biak ala biak. Dena dela, nik nekez esanen nuen “gure alabari harzkume bat oparitu diogu” alabaren zaintza kenduko ziguten beldurrez. Ez dakit nire kontua ote den, baina, “harzkume” bat esanda, nik bizirik dagoen hartz txiki bat ikusten dut.

Horregatik, itzulpen ona egiteko hain beharrezkoa den goiburuari segituz –ahal bezain hurbil, baina behar bezain urrun–, “hartz-panpina oparitu diogu” esanen nuke.

Badakit kasu horretarako soluzioa dela, eta ez kasu guztietarakoa, baina hor dago nire proposamena: pelutxearen kasurako, bederen, balio digu. Edo onartu beharko genuke arautik kanpo dagoen “hartzatxo” hitza?

Fernando Rey Escalera

Juan Vicente Piqueras poeta Los Duques de Requenan jaio zen 1960an, eta gaur egun ikasketaburua da Algerreko Cervantes Institutuan. Poema hau egin eta eskaini zien itzultzaileei. Ederra iruditu, eta euskaratzea bururatu zitzaidan. Zuetako bakoitzak ikusiko du poetaren esperientzia berea ere baduen eta zertan.

 

Itzultzaileak

Borgesi eta traizionatzen ez duten itzultzaileei

 

Munduan barreiaturik bizi den
tribu bitxia dira,
mundua aldatzen baitute.
Munduak mugitzen dituzte hizkuntza batetik bestera.
Hori dute lanbidea.

Arabieraz eginarazten dute elurra,
izena aldatzen diote itsasoari,
gameluak eramaten dituzte Saharatik Suediara,
On Kixote Mantxatik Mantxuriara
ibilarazten dute Rozinanteren gainean.
Gauza bitxiak egiten dituzte, ia-ia ezinezkoak.
Haietako bakoitzak bere hizkuntzan esaten ditu
hizkuntza horrek lehenago sekula esan gabeko gauzak,
hizkuntzak berak esan zitezkeela ere ez zekizkienak.

Babelgo dorreak behea jo zuenean
jaio ziren,
eta amets bat izan zuten sorburu:
orain antipodetan bizi diren arimek
elkar ezagutu, aditu eta maitatzea.

Tribu mutua dira:
beste batzuei ematen diete beren ahotsa.
Apaltasunaren poderioz, ikusezinak bihurtu ziren.
Mendetan, anonimoa izan zen haien lana.
Izenen artean eta izenei esker bizi badira ere,
haiek ez zuten izenik.

Literaturaren liturgian
mezalaguntzat hartzen dituzte.
Baina pontifizeak dira: urruneko hizkuntzen uharteen artean
zubiak egiten dituztenak;
ongi dakitenak hizkuntza guztiak direla atzerrikoak,
gure artean dena dela itzulpen.

Munduan barreiaturik bizi den
tribu bitxia dira,
mundua aldatzen ari direlako,
mundua salbatzen ari direlako.

Fernando Rey Escalera

Marta Merajver esperientzia handiko itzultzailea da, idazlea ere bai. Argentinan bizi da, eta, berriki, El Ulises de James Joyce: una lectura posible argitaratu du. Txikitatik eginkizun zirraragarria iruditzen zitzaion itzulpen-lana.

Elkarrizketa bat irakurri nion orain dela hilabete batzuk, eta interesgarriak iruditu zitzaizkidan Martak esandako gauza batzuk. Erantzun honetan, zeresan asko ematen duten bi gai aipatu ditu: bata, itzulpen-lana zenbateraino den edo izan behar duen liburuaren bertsio bat; bestea, zer egin behar duen itzultzaileak jatorrizko liburua gaizki idatzia dagoenean.

Batean zein bestean, itzultzaile-lanaren irudi bat proposatzen digu: itzultzaileak zubi ikusezin bat izan behar du, oharkabean pasatu, eta egileari hitz egiten utzi.

Dena dela, hemen utziko dizuet elkarrizketa horretan irakurritakoa, neronek itzulia gaztelaniatik, eta balio diezazuela gogoetarako, niri balio izan zidan bezala. Iritziak, gero, libre. Eta eztabaida, jeneralean, aberasgarria.

Batzuek uste dute itzulpena ia-ia liburuaren beste bertsio bat dela, beste idazle baten lana. Zuri zer iruditzen zaizu?

-Uste dut ez lukeela hala izan behar. Itzultzaileak gordean egon behar du, oharkabean pasatu, eta egileari bere ahotsez hitz egiten utzi. Kontua da hizkuntzen arteko desberdintasunek, bai kulturalek bai egiturazkoek, zenbait distortsio egitera behartzen gaituztela, ezin baititugu helburu-hizkuntzaren mugak hautsi, baina ahalik gehiena egin behar dugu egileari traiziorik ez egiteko. Egileak zerbaitengatik erabaki zuen hitz bat eta ez beste bat, eraikuntza gramatikal bat eta ez beste bat, esamolde edo hitz-segida jakin bat. Nire iritziz, itzultzaileak zubi ikusezin bat sortu behar du egilearen eta irakurlearen artean, eta, egia esan, hori ez da lan makala. Cien años de soledad liburuaren ingelesezko bertsioa harribitxi bat da, eta ohartu ere ez zara egiten itzulpena dela. Bestetik, maiz ikusten duzu obra bat oso gaizki egina dagoela; halakoetan, “hobetu” behar duzu liburua? Nik uste dut ezetz. Hori bai, jakin behar duzu jaso zenuen bezala uzten baduzu irakurleek zuri aurpegiratuko dizkizutela egilearen akatsak.

Fernando Rey Escalera

Oraingoan, poema bat uzten dizuet.

Literatura –poemak bereziki– iradokizun iturri handia da. Horregatik dute hainbesteko indarra.

Nire itzultzaile ibilbidean, gauza batez ohartu naiz: zerbait asko gustatuz gero, barrena ukituz gero, berehalaxe pizten zait hura euskaratzeko gogoa: itzulpen-lana, horrela, gozamen ere bihurtzen zait. Eta ohartzen naiz itzulpen lana, maiz, nekagarria gertatzen dela, baina, gustuko kontuak direnean, nekearekin batera gozamena nahasten dela.

Erraza izan edo zaila izan, gustuko itzulgaiek poxa ematen digute. Beharbada, horregatik lerratu gara itzulpen literariora astea testu juridikoekin eta administratiboekin pasatzen dugun hainbeste itzultzaile.

Lehengoan, bada, poema hau ailegatu zitzaidan, aste berezi batean. Eta gustatu zitzaidanez, euskaratu egin nuen. Hemen duzue.

Egilea Cora Coralina da, poeta brasildar bat (Ana Lins dos Guimarães Peixoto) (Goiás, Brasil, 1889-1995).

Saber viver

Não sei… se a vida é curta
ou longa demais para nós,
mas, sei que nada
do que vivemos tem sentido,
se não tocamos o coração das pessoas.

Muitas vezes basta ser:
o colo que acolhe,
o braço que envolve,
a palavra que conforta,
o silêncio que respeita,
a alegria que contagia,
a lágrima que corre,
o olhar que acaricia,
o desejo que sacia,
o amor que promove.

E isso não é coisa de outro mundo,
é o que dá sentido à vida.
É o que faz com que ela não
seja nem curta, nem longa demais,
mas que seja intensa, verdadeira,
pura enquanto ela durar…

* * *

Bizitzen jakin

Ez dakit… gure bizitza laburra ote den
edo luzeegia.
Baina ongi dakit
bizi dugun deusek ere ez duela zentzurik
pertsonen bihotza ukitzen ez badugu.

Maiz, izatea aski da:
babesten duen altzoa,
inguratzen duen besoa,
adoretzen duen hitza,
errespetatzen duen isiltasuna,
kutsatzen den poza,
isurtzen den malkoa,
laztantzen duen begirada,
asetzen duen irrika,
bihotz ematen duen maitasuna.

Eta hori dena ez da beste munduko gauza,
baina zentzua ematen dio bizitzari:
horri esker bizitza ez da ez laburra ez luzeegia,
baizik eta bizia,
egiazkoa, garbia… dirauen bitartean.

Fernando Rey Escalera

Hilabete honetako artikuluaren abiapuntua iloba batek WhatsApp bidez bidalitako argazki bat da. Beraz, lehenbizi, argazkia jarriko dizuet, ongi uler dezazuen nire gogoetaren ibilbidea.

Neronek ere ikusia nuen, gure etxe ondoan baitago, eta mina eman zidan begietan, baina, odoluzkiak bezalaxe, isilik jasan nuen.

Zer zuzendu erabaki baino lehen, edo zer hobetzen ahal den esan baino lehenago, ilobari piztu zitzaizkion dudak azalduko ditut, itzultzaileok-eta izaten ditugun eztabaidetarako aski adierazgarria eta aberasgarria baita ohartzea nolako ikuspuntua duten euskara eguneroko lan-tresna ez duten euskaldun normalek, hau da, gure deformazioa ez dutenek.

«-a behar du bukaeran, ezta? Eta ezin da esan elkartea edo etxea edo halako zerbait?».

«Eta erretiroduna esatea ez al da oso arraroa? Ez nuen sekula ikusi edo aditu».

Bai. Gure burutazioak eta eztabaidak arrazoiz beteak egoten ahal dira. Nahi dugun guztia argudiatuko dugu, Hiztegi Batua, Zehazki, Orotarikoa eta nahi den guztia, baina, maiz, euskaldun on eta alfabetatu bati min emateak zer pentsatua eman beharko liguke.

Klub hitza hain biluzik jartzea, artikulurik gabe, gogorra da, eta batek daki noren akatsa den. Seguru nago itzulpena egin zuenak artikuluarekin idatziko zuela. Beharbada, obra egiten ari zirenean letra guztiak sartzeko tokirik izan ez, eta «por una letra no creo que importe mucho» esanen zuen norbaitek.

«Elkartea» jarri edo «etxea» jarri, ba, berdin zait. Klub hitza ez dut oso gustukoa, baina erabiltzen dugu, eta, tira, ba, zergatik ez.

Baina niri gutxiena «erretiroduna» gustatzen zait. Badakit Zehazkik hori proposatzen duela, baina, gustatu, ez zait gustatzen.

Badakit zenbait tokitan erretiratu esaten dela, edo erretiroa hartu, erretreta hartu edo erretretatu, baina jubilatu ere esaten da, eta jubilazioa. Eta erretiratua eta jubilatua dago esaten da. Nik nahiago jubilatuak elkartu dira, edo erretiratuak, erretirodunak baino.

Bestetik, ez dakit zer arrazoi dagoen Hiztegi Batuan jubilatu hitza ez onartzeko. Jubilazio hitza erretreta eta erretiro bezain mailegu dira, eta hirurak daude bizirik. Orotarikoan aipamen gutxi dago, bai, baina Ereduzko Prosa Gaur-era joatea aski da jubilatu hitza zeinen bizirik dagoen ikusteko. Toki askotako eta estilo askotako idazleek hamaika aldiz erabili dute, eta Berrian ere ehunka aldiz.

Ohartu beharko genuke, bestalde, hitz bat Hiztegi Batuan ez egoteak ez duela esan nahi ez dela existitzen. Sartuko dute noizbait ere, eta, sartu ezean ere, bizirik egonen da seguruena.

Eta, gustuak eta maniak ere sartzen direnez tarteka, utzidazue oso-oso subjektiboa den zerbait kontuan hartzen.

Niri, jubilatu eta jubilazioa adituta, berehala etortzen zait burura pozaren ideia: «júbilo: m. Alegría extrema que se manifiesta con signos externos».

Horregatik, jubilazioaren adinera iritsiko garen ere ez dakigun honetan, Hiztegi Batuan sekula onartuko ez balute ere, nik uste, behingoagatik, insumisio pixka bat eginen dudala, nire paperetan behinik behin, eta jubilatu eta jubilazioa esanen dudala.

Fernando Rey Escalera

“Bi haurdun Palermora (Sizilia) eraman dituzte, eta Lampedusako erietxera beste hiru lagun”

“Etorkinekin lan egiten duen Beni Znaffen erakundeko presidenteak, Hichman Barakak, hildakoen artean bi haurdun zeudela ohartarazi zuen”.

“Bi haurdun eta bi amatxo beren umetxoekin”.

Esaldi horiek Google-etik atera ditut, baina halakoak gero eta gehiagotan ikusten dira toki askotan. Erdarazko erabileraren kalko (egokia?), dudarik gabe.

Ez dakit euskarak inoiz bere eginen ote duen adierazpide hori, baina niri bitxia egiten zait, desegokia. Nire inguruan “haurdun”, gehien-gehienetan, adberbio modura erabiltzen da, eta oso gutxitan izenondo modura, baina hitzak ez du azkeneko salto hori egin.

Egia da –dun atzizkia duten hitz askorekin ez dugula problema hori, eta lasai esaten dugula “Hiru txapeldun elkarrekin pilota-partida berean”, edo “Fededunak bere esperientziaren berri eman du”, edo “Hartzekodunak badu eskubidea ziurtagiria eskatzeko”, edo “Bizardun asko ikusten ziren 80ko hamarkadan”, baina “haurdun” hitzarekin min moduko zerbait sentitzen dugu belarrian:

“Haurdunak badu eskubidea behar bezalako arreta izateko” (?)

“Hiru haurdun ospitaleraturik gripea dela-eta” (?).

Gehienok hobeki ulertzen dugu honela esanda:

“Haurdun dagoen emakumeak badu eskubidea behar bezalako arreta izateko”.

“Hiru emakume haurdun ospitaleraturik gripea dela-eta”.

Orotariko Euskal Hiztegian ibili naiz bilaka, baita Ereduzko Prosa Gaur-en ere, eta berretsita ikusi dut nire iritzia. Adizlagun: “Haurdun izan, egin, egon, geratu, gelditu, gertatu, sentitu…”. Eta bakarren bat, izenondo gisara.

Bakar bat ikusi dut goiko adibideen modukoa: Bere amak aurdunari erdi-egiten lagun egiten zionez. Zait Plat 84.

Hau guztia buruan nerabilela, gogora etorri zait noiz aditu nion lehenbiziko aldiz gizaseme bati –lankide bati– “haurdun gaude” esaten. Hark umore pixka batekin ohiko adierazpidea bihurritu zuen bezala, ontzat eta normaltzat hartuko dugu “haurdun bat” edo “bi haurdun” esatea?

Fernando Rey Escalera

Maiz mila tokitan esandako eta idatzitako gai bat ekarri behar dut blogera. Ez da, beraz, oso gauza jakingarria, baina, lehengo egunean gure lantokian aditutako esaldi batek berriz kontua berrituta, hemen aipatzea merezi zuela iruditu zitzaidan, adibidea aski adierazgarria delakoan.

«Haur psikiatra bat» aipatu zuen batek, eta salto moduko zerbait sentitu nuen bularrean. Badakit logika erabiliz gero ez dagoela nahasbiderik. Gizarte honetan adoleszentzia izugarri luzatzen ari den arren, haurtzaroa laburtzen ari den arren, badakit pixka bat pentsatuta ongi ulertu beharko nukeela, baina susmoa dut ez ote den gertatzen hark esan zuena: «beharrik badakidan erdaraz; bestela ez nuke zure euskara ulertuko».

Infantil adjektiboa agertzen den aldiro izen-elkarketaz eta haur hitzaz baliatzeko joera badagoela jakin ezean, ez da berehalakoan harrapatzen; ez nik, behinik behin.

Eta esan diot neure buruari: «bazeudek beste batzuk aise barneratu dituanak. Haurtzain, aurzaia erdaraz ere erabiltzen ditek Nafarroako herri erdaldunetan, atera kontuak». Bai, bai, baina kostatzen zait. Kostatzen zaidan bezala, adibidez, «haur parke bat» irenstea.

Ohitura eta erabilera kontua da segur aski, bi hitzek sortzen duten elkarketa noiz dagoen fosilizatua, bi hitzak noiz dauden oso bat eginak.

Automatismo batzuk lagungarriak izaten dira, baina beste batzuek, jakina, kalte egiten dute. Bitartean nik –eta gehienok nik uste– nahiago dut deklinabide-atzizkiez baliatu. Naturalagoa egiten zait. «Haurrentzako parkea, haurren parkea», edo «haurren psikiatra, psikiatra pediatrikoa…».

Gogoan dut orain dela urte mordoa nola harritu nintzen Euskadi Irratian «kirol berriak» adituta. «Eta, orain, kirol berriak». Zinetan, aldi hartan, azken urteetan sortutako kirolez hitz egin behar zutela uste nuen. Ohitu naiz orain. Beharbada nire buru-zurruntasunak ere badu zerikusia, baina, tira. Nik, oraingoz, nahiago «kiroleko berriak».

Zailtasuna are handiagoa da hitz elkartuetako azkena adjektibo zein izen izan daitekeenean. Hor dugu betiko adibide hori: «Haur saltzaile bat» (‘saltzen lan egiten duen haurra’ / ‘haurrak saltzen dituen pertsona’). Haur saltzailea / haur-saltzailea.

Bakarren batek esaten zidan hori aise konpontzen dela marra erabilita (kirol-berriak, haur-psikiatra), baina elkarketa horiekin ohitu bitartean edo ditxosozko marra hori ahoskatzeko moduren bat asmatu bitartean, ni beste bideren bat bilatzen saiatuko naiz.

Fernando Rey Escalera

Nik maiz esaten dut itzulpen-lana, bakarlari-lanaren itxura hartzen bazaio ere, taldelana dela, baita lana etxezuloan bakarrik egiten dugunean ere. Egiten dugun edozein itzulpenetan beste askoren laguntza izaten dugu. Hori gabe, jai genuke.

Adibide hoberenetakoa hiztegiak eta hiztegigileak dira. Sekulako lana egin eta egiten dute, eta, haiei eskerrak, burua sobera estutu gabe izaten ditugu aukeran gure buruhausteetarako konponbide franko.

Baina behin baino gehiagotan gertatu zaigu guztioi hiztegietara jo eta ematen zaigun ordainarekin pozik ez gelditzea. «Honek ez zidak balio», «hemen tranpa egin ditek» esaten diot neure buruari. Hiztegia baliabide bat baita, lagungarri bat, baina ez itsu-itsuan jarraitu behar zaion zerbait.

Azkenaldi honetan aski sartua nagoenez anatomiarekin edo semiologiarekin ikustekoa duten gauzetan, arlo horretako problema batekin heldu naiz gaur, denon artean konponbidea aurkituko diogulakoan. Hogeitaka urte eman ditut nire lankide gehienekin, eta oraindik ere ez diogu behar bezalako soluziorik aurkitu.

Eta hauxe da: «espinilla» euskaraz nola esan, ez bernazakia, noski, baizik eta azaleko mutur beltzeko pikor mota hori. Gaztelaniaz, «comedón» ere esaten zaio, edo «barrillo». Nik frantsesez jakin ez, eta galdeka ibili naiz: «comédon» edo «point noir» esaten omen zaio.

Dermatologiaren zehaztasunetan sakondu gabe, nik hiru hitz esateko premia izaten dut.

a) Grano. Larruazaleko trastornoa izendatzeko hitz inespezifikoa, ez baitugu esaten pustula edo makula den edo nolako sintomak dituen. Nire aukera: pikorra.

b) Divieso edo forúnculo. Azaleko inflamazioa da, ile-folikuluaren eta inguruko azalazpiko ehuna infektatzean gertatzen dena. Estafilokokoa izeneko bakterioak eragiten du gehienetan. Pikor hauek zornea dute, materia. Nire aukera: erlakizten edo zaldarra.

c) Espinilla. Aknearen efloreszenzia primarioa. Hiperkeratosiaren ondorioz bilgor-guruineko folikulua ixten denean gertatzen da. Tapoi bat eratzen da, eta folikuluaren kanala erabat betetzen. Melanina, airearen eraginez, oxidatu eta belztu egiten da, eta puntu beltz gisara ikusten dugu azalean. Euskaraz nola? Hau da problema.

Nire euskaran eta nire ingurukoenean –galdeka ibili naiz han-hemenka–, «grano» esateko «pikorra», edo «granoa» da modu ohikoena, zabalduena. Hiztegiek zer dioten ikusita, ematen du pikorta eta pixika ere esaten direla.

Orotariko Euskal Hiztegiak aukera hauek ematen ditu:

bona. “(V-m-ger), granillos de la cara, que producen vivo dolor al querer hacerles supurar” A.

pikor.  Grano, erupción, absceso.

erlakizten, erlakaizten. “Divieso mayor” Lar. “Cirro, divieso sin ojo” A. “Divieso”

zaldar. Divieso. “Clou ou furoncle” O-SP 222. “Divieso mayor”

ZALDAR-BELAR (-bedar V; saldarbedar V-m). Ref.: A (zaldar-bedar); Arzdi Plant1 279. “Hierba para curar diviesos”

zuldar 1. “Divieso […] si es menor, susterra, (V) zulderra” Añ. “Cierto grano de la piel” A. “Barro, granillo de la piel” Ib. “Divieso, forúnculo.

Zehazgabetasuna da aurkitu dudan problema, gehienbat erdaratik euskarara ari garenean, zeren, grano, divieso, forúnculo edo espinilla begiratuta, hauxe aurkitzen dugu:

Adorez 5000

espinilla: f. 1 grano purulento: zaldar, bona
divieso: m. zaldar, erlakizten, bixika, basasto
forúnculo: m. (Med.) zaldar, erlakizten
grano: 4 m. (Med.) grano de la piel: zaldar, pinporta, pikor, bixika, pirikorna, borna.

Elhuyar hiztegia

forúnculo: erlakizten
divieso: ezlakizten
espinilla: zaldar. Me ha salido una espinilla en la cara: zaldarra atera zait aurpegian.

Zehazki

forúnculo m med erlakizten, furunkulo.
divieso m erlakizten
grano
_ 4 (en la piel) pikorta, pinporta, bixika: me ha salido un grano en la nariz, pikorta (bat) atera zait sudurrean.
_ 5 (con pus) zuldar.
espinilla 2 f (grano) zaldar.

Euskalterm

Nik gaizki begiratu ez badut, ez du ordainik ematen sarrera hauetarako: divieso, comedón, forúnculo, grano, espinilla.

Beraz, problema bat dugu «espinilla» esateko: zenbait hiztegitan «zaldar» eta «espinilla» elkarren ordain direla esaten zaigu, baina, oker ez banaiz, premia terminologiko bat nola edo hala bete beharrak bultzatuta. Zaldarra ez da espinilla edo puntu beltza, bikor gaiztotu eta materiaduna baizik. Hiztegiren batean horrela agertu izanak ez du justifikatzen erabilera hori, eta beste bide batzuk bilatu beharko genituzke.

Nik eta nire inguruko askok, esan, «espinilla» esaten dugu, gaztelaniaren maileguaz baliatzen gara, eta hori izan daiteke konponbideetako bat. «Puntu beltzak» ere ez litzateke soluzio txarra izanen. Nire lankide Joxemari Sestorain leitzarrak dioenez, «zoztor» erabiltzen dute. Jakina, testuinguruan erabilita ulertzen da, ez bestela, baina balio liezaguke oinarri gisa terminoa sortzeko («azaleko zoztorrak”?).

Ikusten duzuenez, nik problema bat aurkitu dut, eta plazaratu.

Hiztegigileek dute hitza, jakintza arlo bakoitzeko adituekin batera, jakina.

Baina bitartean, gustura irakurriko nituzke zuen iritzi eta proposamenak, tokian tokiko erabilerak eta euskara estandarrerako iradokizunak.

Fernando Rey Escalera

Personas infantiles / Personas de categoría infantil

Lehengoan esan nuen bezala, Iruñerriko udal batean dudan adiskide batek maiz deitzen dit aholkua eskatzeko, edo euskaratzen duenari begiratu bat emateko. Euskara teknikaria da, eta euskara teknikariek maiz egin behar izaten dituzte itzulpen lanak, eta, egia esan, logikoa iruditzen zait zalantzak sortzen zaizkionean deitzea. Trebea da itzulpenean, eta sen ona du, eta ederki daki behar adina urruntzen jatorrizko testutik euskarazko testu egokiak sortzeko, baina ongi dakigu denok itzultzaile bakartiaren sindromea zein gogorra den, eta zer ondorio latzak izan ditzakeen.

Lehengoan, mezu-truke hau izan genuen:

Kaixo, Fernando:

Mezu hau ez diat bidaltzen zuzenketaren bat eskatzeko, perlatxo bat erakusteko baizik. Horrelako perlen zerrenda bat bildu eta liburu bat argitaratuko dudala uste diat.

Orain berriro, aipatu genian ba, gaztelaniazko aldrebeskeriaren bat? Gogoratzen haiz? Ba… Esaldi pare bat bidali zidatek itzultzeko, eta, hasi naizenean, begira zerk egin didan salto begietara, atzapar eta guzti: «Las personas infantiles no vecinas…». Polita, e? (Emaiok hori itzultzaile automatiko bati eta… Hori masakre linguistikoa!)

Kontua hauxe omen zen: igerilekuetarako tarifak finkatu ditu udalak, eta igerilekuetarako udako abonuaren prezio desberdinak daude, pertsona heldua edo haurra izan, herrikoa izan edo herritik kanpokoa izan.

Irri ederrak egin genituen, eta, jakina, euskaraz, «haurrak» jarri zuen nire lagunak. Baina, iruditu zitzaigun ona zela gaztelaniazkoa ere aldatzea, barregarri geldi ez zedin.

Ander Irizar lankide eta adiskideak txiste polita ere egin zuen horren kontura:

–Oye, tú te casaste, ¿verdad?
–Sí.
–¿Y tienes alguna persona infantil?
–Sí, tengo dos personas infantiles: un niño de 9 y una niña de 7.

Itzulpenaren eskatzaileari gaztelaniazko testuaren desegokitasunaz ohartarazten saiatu zen nire laguna, baina, egia esan, oso emaitza onik gabe. Zeren, handik laster, beste mezu hau bidali zidan:

Kiroldegitik bidali zidatek eta ez diat aguantatu, eta deitu egin zioat. Esan zioat: una persona infantil no es un niño/a (generalmente es un/a imbécil; hori ez zioat esan). «Niños/as» ez omen zian jarri nahi, eta, «personas infantiles» desegokia zela esan eta gero, «personas de categoría infantil» jarri ditek, kiroletako sailkapena erabilita (beste katastrofe bat). «No vecinas del pueblo» beste kategoria bat bezala zeukatek kiroldegian. Euskaraz «herriko bizilagunak ez diren haurrak» jarriko diat, eta esan diezadala horiek ez direla kiroldegiko kategoriak. Bueltan nokierokoren bat adituko dik. Hori, ez gaztelaniaz eta ez euskaraz, ez dela hizkuntza, ezta hitz egiteko modua ere; ez haurrei eta ez helduei (kar, kar).

Eta Anderrek bigarren txistea sortu zuen:

Ez zekiat zer den okerragoa…
Hala ere, itzulpenean «haurrak» jarriko zian, ezta?
Y Jesús les dijo: «Dejad que las personas de categoría infantil se acerquen a mí».

Ez dut hizkera sexista saihesteko proposamenei buruzko eztabaidarik piztu nahi.

Besterik gabe, denok ederki dakigun zerbait nabarmendu nahi dut: problema, maiz, jatorrizko testuan izaten dugu, eta, itzulpena ez ezik, jatorrizkoaren zuzenketa lana ere egitea izaten da gure eginkizunetako bat.

Azkenaldi honetan, adibidez, pertsona hitza bultzatu behar dela diote batzuek. Euskaraz, jakina, gehienetan, ez da beharrezkoa. Erdaraz zer jarri nahi duten eta zergatik beste kontu bat da, nahiz eta niri, askotan, min pixka bat ematen didan begian eta belarrian.

Lehengoan ohartu ginen, esaterako, Nafarroan argitaratu behar genuen lege batean «pertsona jabeak» genuela idatzita. Zergatik? Erdaraz «personas propietarias» zegoelako. Bistan da non dagoen jatorria: «propietarios»etik «propietarios/as»era egin zuten salto lehenbizi. Hurrena, hori saihesteko, «personas propietarias»en alde egin dute. Eta norbaitek (edo guk), azkenean, amua irentsi. Oraingoan, garaiz ohartu, eta zuzentzeko modua izan dugu.