Kategoria: Santi Leoné

Santi Leoné

Urtea hondarreko egunetara ailegatzearekin, normala izaten da urteko liburu, film, abesti edo komiki hoberenen zerrendak han-hemenka argitaratzea. Nik ere 2022an irakurria gisa libreta batean apuntatutakoari errepasoa eman diot: trankil, ez zaituztet nire lan gogokoenen listarekin zigortuko; bai, ordea, errenkada –nahi nukeenaren aldean motzegi– horretarik bat aipatuko. Eginhardoren Vita Karoli Magni (Karlomagnoren bizitza) irakurri dut joan den 2022an, IX. mendean idatzitako enperadore frankoaren biografia.

            Oraindik nire baitan noizbait izan nintzen historialariaren arrastoren bat gelditzen delako da naski, baina testua arrunt interesgarria iduritu zait. Karlomagno gizaki gisa ezagutzen lagundu dit testuak: janean eta edanean neurritsua zen, baina edanean are neurritsiagoa (“in cibo et potu temperans, sed in potu temperantior”); udan, gustuko zuen fruta jatea bazkaldu ondotik (“aestate post cibum meridianum pomorum aliquid sumens”); eta siesta ere egiten zuen, lo kuluxkarik ez, bi edo hiru orduko siesta, arropa eta oinetakoak erantzita (“depositis vestibus et calciamentis, velut noctu solitus erat, duabus aut tribus horis quiescebat”). XXIV. atalak Karlomagnoren alde intimoa erakusten digun bezala, XXIX.ak, berriz, frankoen hizkuntzaz izan zuen interesaren berri ematen digu: hilabeteei izena eman zien frankoen hizkuntzan (“mensibus etiam iuxta propriam linguam vocabula inposuit”), eta frankoen antzinako kanta epikoak bilarazi zituen, bilduma haiek galdu badira ere.

            Etorri den urte berri honetarako, segur aski beteko ditudan asmo onekin batera –hala nola gimnasiora inolaz ere ez joatea edo Irulegiko oroigarririk ez erostea– baditut badaezpadako bertzelako asmo batzuk ere, pizgarriagoak direnak baina, aldi berean, betetzen zailagoak. Bertzeak bertze, Greziako eta Erromako klasikoak irakurtzen segitzea. Behin-behineko zerrenda ttiki bat egina dut: Suetonioren Hamabi zesarren bizitzak, Historia augusta, Tazitoren Germania, Longoren Daphnis eta Kloe. Zerrenda luzexeagoa da, baina bego horrela. Austral argitaletxeko edizioan irakurri gogo dut Suetonio; Cátedrakoan, Historia augusta; Daphnis eta Kloe, Gredosekoan, eta Tazitorena ingelesez, Penguineko itzulpenean, Gredosekoa ere iaz irakurri bai baina ez baininduen batere konbentzitu.

            Kontua da, gaurgero irakurle bizkorren bat ohartu izanen den bezala, bakar bat ere ez dudala euskaraz irakurriko. Tira, aipatu ez dudan bat izan ezik: Egeriaren Ibilbidea.

            Egeria euskaraz irakurriko dut Xabier Monasterioren lan editorialari eta Maite Lopez Las Herasen itzulpenari esker –esker mila anitz, jaso ezazue nire txalorik beroena–, baina hortik kanpo –Lopez Las Herasek Balea Zurian egindako bertze itzulpen batzuk eta Euskal Herriko Unibertsitateko Klasikoak bilduman dauden aleak kenduta– euskal irakurlearendako basamortua hasten da antzinako klasikoen eremuan. Bai, itzulpenak badira han eta hemen barreiatuak, baina erreferentziako bilduma bat eskas dugu. Aski adierazgarria da Egeriaren itzulpena eginahal indibidualaren ondorio izatea, argitaletxe handi edo ertain baten lanaren emaitza izan beharrean.

            Halere, argitaletxeek duten ardura dutela, hemen Karlomagnok bezala, gure hizkuntza aberasteko interesa duten erakundeak dira, bistan dena, falta duguna. Gure ikasle gazteek eta gure irakurle helduek Greziako eta Erromako klasikoak euskaraz jasotzeko ez dakit eskubidea baina bai premia badutela onartu eta, horren ondorioz, plan bat martxan paratzeko eta finantzatzeko prest dauden erakundeak. Urtez urte hainbat titulu on itzularazteko eta prezio arrazoizko edizioetan kaleratzeko konpromisoa hartu nahi luketen erakundeak. Utopia ote? Parentesi arteko goitiko aipuen despit, Eginhardo ez nuen latinez irakurri, alemanez baizik, Reclam argitaletxeak egindako edizio elebidunean. Gibeleko aldean paratzen du prezioa: 3,80 €. Horretarako, jakina, XXIV. ataletik XXIX.eraino ailegatu behar da; hau da, kulturaren siesta alde batera utzi eta lanean hasi.

            Nolanahi ere, euskal telebista –erran nahi baita, teorian jende frankok ikusiko lukeen zerbait– hondatu nahian dabiltzanengandik ezin espero lau txorok irakurri nahi lituzketen testu zahar xelebreak euskarara ekarri nahi izatea. Zeren hemen, sorionekuak izateko, aski dugu gure antzinakotasunaren fetitxismoa, bertzelako antzinakotasunik bilatu gabe.

NOTA BENE: Nik ez dakit latinez, baina edizio elebidunen aldekoa naiz, ahal delarik. Latinez dakienak jatorrizko testua ere irakurri ahal izateko, eta jakin ez baina itxurakerietan ibili nahi duenak jatorrizko testua bere artikuluetan aipatu ahal izateko.

Santi Leoné

Lagun baten arabera, euskaran hitz batzuek izan duten arrakasta printzipio honen arabera baizik ezin daiteke azaldu: “zenbat eta arraroagoa, orduan eta euskaldunagoa”. Badira solasak, teorian existitzen ez direnak edo gaizki eratuak daudenak, baina mamuak bezala nonahi agertzeko gaitasuna dutenak: txirrindula da horietarik. Nire ikasle gehien-gehienak txirrindulan etortzen dira eskolara, edo txirrindulan ibiltzen dira mendian barna, edo txirrindula erabili nahiago dute autobusa hartu baino. Txirrindula ez dator hiztegietan; Orotarikoan agerpen bakarra du, Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua liburukoa (“Txirrindulan etorri naiz oraintsu: aisa egiten da orrela lau kilometrotako bidea”), eta xori batek erran zidan ez ote zen huts bat izan; baina D ereduko ikastetxeak txirrindulaz beteak daude.

Solas horren kontrako borroka nire klaseetara eramaten dudalarik, normalean haren aldeko hiru arrazoi ematen dizkidate ikasleek: hitz polita dela (eta horrek parada ematen dit “zenbat buru, hainbat aburu” esamoldea irakasteko); txirrindularia-tik heldu dela (eta, horri esker, historialariek historiala ikertzen dutela ondorioztatzen dugu); eta, azkenik, hasmentan aipatu printzipioari men eginez, bizikleta espainola dela, baina txirrindula euskalduna. Hirugarren argudioa, halere, franko badaezpadakoa da, zeren txirrindula hartzen ez dutelarik, gehienek kotxea erabiltzen baitute, eta ia-ia inork ez autoa.

Nolanahi ere, hitza noraino hedatu den ikusita, nik bi aterabide ikusten ditut: a) Euskaltzaindiak txirrindula hitza onartzea eta Hiztegi Batuan sartzea; edo b) erakunde batek –akaso Euskaltzaindiak berak– lelo hau eramanen lukeen elastiko bat salgai jartzea: “Txirrindularik? Ez, eskerrik asko. Bizikleta”. Ni, bistan da, bigarren aukeraren aldekoa naiz.

Santi Leoné

Oraindik gogoan dut –eta, segur aski, Aritz Galarragak zorrotz salatu zuelako dut gogoan– nola Iñaki Lopezek multikultural deitu zion Iban Rusiñoli, euskaraz, frantsesez eta espainolez mintzatzeko gauza izateagatik. Nire ustez, ez zen kasualitatea izan hiztun hori Baionan harrapatu izana, susmoa baitut (baina susmoa bertzerik ez da, inolako oinarri estatistikorik gabea) euskaraz eta Euskal Herriko bi erdaretan ongi moldatzen den hiztun mota hori maizago gertatzen dela Ipar Euskal Herrian, Hego Euskal Herrian baino.

Horren harira, hil honetan eztabaida interesgarria izan zen Twitterren: Urtzi Urrutikoetxeak galdegin zuen ea zein hizkuntzatan aritu beharko luketen elkarrekin mugaz honaindiko eta haraindiko bi euskal herritarrek, bat erdalduna balitz. Eta bere erantzuna –eta iritzia– eman zuen: aukeran, ingelesez nahiago, frantsesez edo espainolez baino. Ekhi Erremundegi eta Bea Salaberri sartu ziren Urrutikoetxearen iritzia ñabartzera –eta, txiokaldian parte hartu ez banuen ere, nire bihotza bi haien aldera lerratu zen argi eta garbi–; eta, une batean, txio eder hau bota zuen Miren Artetxek: «Gauza da ingelesa aldarrikatzen dugun bitartean, hernaniar bat erosoago dagoela Santanderren poteatzen Baionan baino…». Nire iduriko, hautaturiko adibideak xarmantki laburbiltzen du egoera: susmoa baitut (eta, berriz diot, susmoa bertzerik ez da) adibideak ez lukeela alderantziz hain ongi funtzionatuko –senpertar bat erosoago…– eta problema dela hegoaldetar anitz trakets moldatzen dela frantsesez –eta hori, batere moldatzen baldin bada–; baina, Erremundegik proposatu bezala, Hegoaldean frantsesa ikastea muga gainditzeko modu bat izan daitekeela onartu beharrean, gure inguruko erdarak ahultzeko aitzakian, debatea balizko etorkizun ingelesdun utopiko batera begira egiten da. Bitartean, Bea Salaberrik azpimarratu bezala, atzentzen zaigu bi erdarak dakizkitenak badirela gure herrian. Horrelako bati, multikultural deitu zion Iñaki Lopezek. Nik eredugarri deituko nioke. Akastuna, nire ustez, aurkezlea baitzen. Eta ez soilik euskaraz ez dakielako.

Santi Leoné

Vienan izan gara aste sainduan (ez, ez naiz plural maiestatikoaz ari, familiarekin joan naiz-eta), eta, hotelera ailegatutakoan, gelako giltza hartu baino lehen, fitxa txiki bat bete behar izan dut: izen-deiturak, lanbidea, adina… Eta nazionalitatea: elebitan dago inprimakia, alemanez eta ingelesez –Staatsangehörigkeit / nationality–. Literalki, alemanezko solasak erran nahi du “estatu bateko partaide izatea”, baina hiztegiek “nazionalitate” edo “herritartasun” gisa bihurtzen dute termino hori. Nationalität ere existitzen da alemanez, baina nire hiztegiak behinik behin hitz jasoa dela dio. Kontuak jakin-mina pizten dit: Nationalität baztertu eta “estatu bateko partaidetza” erabiltzea betiko kontua izan da alemanez –adibidez, nazioa eta estatua nahitaez berdintzen dituen joera hegeliar baten emaitza?–, edo, esperientzia historiko berriagoen ondorioz, orain mundu alemanieradunean nahiago dute nazioa definitzean estatu batekiko lotura formala lehenetsi, balizko ezaugarri edo izaera bereziak baino? Erabateko sinonimoak dira Staatsangehörigkeit eta ingelesezko nationality, edo itzulpen hori bi ikuspunturen hurbiltze ariketa inperfektua bertzerik ez da? Akaso oin-ohar bat beharko zuen inprimaki hark. Nik bederen ez nuke problemarik izanen alemanezko bertsioan “espainola” paratzeko, Estatu espainoleko partaide bainaiz –gustura edo gogoz kontra, bertze kontu bat da–, baina ingelesezko bertsioari erreparatuta, gogorra egiten zait nire nazionalitatea espainola dela idaztea. Zeini egin kasu, jatorrizko bertsioari edo itzulpenari?

Erran bezala, kasu honetan, ni erosoago sentituko nintzateke alemanezko bertsioan –Staatsangehörigkeit–, baina nahiago izate horretarako azalpen alternatibo bat izan daiteke betidanik barnean daramadan esnobak jatorrizko bertsioa hautatzera xaxatu nauela. Horrela, barneko esnobak akuilatuta alegia, ez dira guti alemanez erosi baina gero irakurri ez ditudan nobelak: inkultura zabala erdietsi dut horri esker. Vienara joan baino lehen, ordea, adorea bildu eta Joseph Roth-en Kapuzinergruft –Kaputxinoen kripta– irakurtzeari ekin diot. Esperientzia apalgarria izan da, zinez: hamar hitzetik, sei ez nituen ulertzen, biri testuinguruari esker igartzen nien, eta bertze biak preposizioak ziren. Nire barneko esnoba ziega ilun batean giltzapetu ondoan, Vienari buruzko bertze nobela bat hartu dut –bidaiak ongi prestatu behar dira–, baina oraingoan espainolera ekarria –esnoba ez da fitsik erratera ausartu honetakoan–: Friedrich Torberg-en La tía Jolesch –Izeba Jolesch–, Alba argitaletxeak kaleratua. Ohitura zaharrak zer diren, ezin izan diot lehen orrialdeak alemanez leitzeko –Amazonen ikus daitezke– eta espainolezko bertsioarekin konparatzeko tentaldiari kontu egin: ikusi dudana, egia erran, ez zait sobera gustatu. Lehendabiziko orrialdean berean, adibidez, alemanezko testuak hauxe dio:

Es [das Buch] schöpft aus einem Erinnerungsbrunnen, den ich noch gekannt habe, als er (im doppelten Verstand des Wortes) gebraucht wurde

Itzultzaileak honela eman du testua:

El libro bebe de un pozo de recuerdos que no llegué a conocer hasta que tuve que hacer uso de él.

“Oroitzapen-putzu” bat? Bai, Brunnen putzua izan daiteke, baina iturria ere bai, eta kasu honetan hori litzateke, nire uste apalean, itzulpen egokiena: una fuente de recuerdos. Iturri hori, gainera, egileak ezagutu zuen artean erabiltzen zelarik eta beharrezkoa zelarik –hori dio alemanezko testuak, egilea zer zaharra den azpimarratzeko–: espainolezko testua –que no llegué a conocer, etab.– nahiko itzulpen librea da, itzulpen okerra dela ez errateko. Eta, akitzeko, non dago jatorrizko testuko parentesia? Hitz baten zentzu bikoitzari egiten dio erreferentzia parentesiak, eta itzultzaileak ezabatzea erabaki du, zentzu bikoitz hori espainolera ekartzeari zailegi iritzita. Lehen orrialdeko esaldi bakar batean, hiru trakeskeria. Ez da itzulpenari harrapatu diodan kontu bakarra. Liburua erosita ere, Tante Jolesch ez dut irakurriko. Ez, behinik behin, bertsio honetan.

Joseph Roth-en liburura itzuli naiz, eta ohitura zaharrak zer diren, espainolezko itzulpenei buruzko informazioa bilatzen ari nintzela, Olga G. Garciaren artikulu eder hau aurkitu dut, Cripta de los capuchinos-en itzulpenari kritika gogorra egiten diona. Nire harridurarako, Garcíak kritikatzen duen itzulpena –Jesús Pardok egina eta Sirmio argitaletxeak 1991n publikatua– da Acantilado argitaletxeak berriz kaleratu duena. Garcíak aipatzen duen akatsik nabarmenena –Slowenien Eslovakia gisa eman izana– zuzendua izan den arren, gainerako guziak testuan daude oraindik, eta batzuk nahiko larriak dira, hala nola Kaftanjuden “judíos de Kaftan” gisa itzultzea, kaftan hori leku-izen bat balitz bezala, eta ez Ekialde hurbileko jantzi mota baten izena. Tamalez, Olga Garcíak zerrendatu dituen akatsak, trakeskeriak eta itsuskeriak ez dira liburuan dauden bakarrak. Neronek gehiago aurkitu ditut, eta batzuek erakusten dute itzulpena tripus-trapus eta tarrapataka egina dagoela. Nobelako une batean, narratzaileak hiru hitz erabiltzen ditu pertsonaia batek Austriako funtzionarioei buruz duen iritzia adierazteko. Hitz horietarik, hirugarrena Pallawatsche da, eta itzultzaileak “matones” (harroputz larderiatsua, alegia). Hiztegian begiratzen duenak, ordea, aurkituko du Pallawatsche edo Ballawatsche Austriako argota dela “alfer-handi” errateko, eta esanahi horrek ederki egiten du bat solasa ageri den testuinguruarekin.

Zer ari gara irakurtzen itzulpen bat irakurtzen ari garenean? Hurbiltze ariketa inperfektu bat, segur aski; eta bai, badakit ez genukeela –barkatu, orain bai, orain plural maiestatikoaz ari nintzen: ez nukeela– esnobaren falazian erori behar: jatorrizkoa zuzenean irakurtzeak ez du ziurtatzen delako liburu horren ulermen hobea izanen dugula. Bertze kultura batetik abiatzen den heinean, jatorrizko testuaren irakurleak bere isilpeko itzulpena, bere isilpeko hurbilketa eta distortsioa eginen baititu, nahitaez. Hotelean, nire egoera azaldu nion harrera egin zigun langileari, eta hark erantzun zidan lasai aski euskalduna paratzeko Staatsangehörigkeit / nationality laukian.

Jatorrizko testuak ere maiz oin-ohar eta azalpen franko beharko lituzke, ongi ulertuko badugu. Nolanahi ere, aipatutako bi liburuak prestigio handiko bi itzultzailek eginak daude (batak alemanezko literatura irakasten du Unibertsitatean, bertzeak berrehun liburutik goiti omen ditu itzuliak), baina bien kalitatea nahiko badaezpadakoa da. Aukeran, kasik nahiago dut jatorrizko testuan galtzea eta interpretazio akatsak neronek egitea, horrelako testu kaskarren morroi izatea baino. Zer nahi duzue, zenbait itzulpenen kalitatea ikusita, nire barneko esnobak ziegatik ihes egin eta harroxko dabil berriz ere.

Santi Leoné

Berriki, artean blog honetarako sarreran zer idatzi ez nekiela –eta, entregatzeko data hurbiltzen ari baitzen, larritzen hasia nintzela–, lagun batek erran zidan kazetari ezagun bat mintzaldi bat ematekoa zela Friedrich Dürrenmatt-en Das Versprechen (Promesa) nobelari buruz. Tartetxo bat behar izan genuen, halere, titulua zein zen asmatzeko, eta ez da harritzekoa, zinemako bertsioan izenburu pare bat izan baitu Dürrenmatten lanak. 1958an argitaratua, urte hartan berean bertsio zinematografikoa zuzendu zuen Ladislao Vajda-k (sortzez ungariarra, Espainian ibilia zen Vajda, eta Marcelino pan y vino filmatua zuen 1955ean). Filmaren alemanezko tituluak, ordea –Es geschah am helllichten Tag (Egun argitan gertatu zen)–, ez zuen idazle suitzarraren onespena izan; ez dakigu –tira, nik bederen ez dakit– zer iritzi zuen bertsio espainolaren izenburuaren gainean: El cebo (Amua). Aldaketa ez baita munta gutikoa: alemanezko titulua sentsazionalismo aldera lerratu zen, baina espainolezkoak ikuspuntu aldaketa dakar: jatorrizko Promesak erreferentzia egiten dio Matthei komisario protagonistak haurra galdu berria duen ama bati egiten dion promesari; filmeko Amuak, berriz, hiltzaile pederasta harrapatzeko hark erabiliko duen metodo badaezpadakoa nabarmentzen du. Nobelaren izena –euskaraz– Promesa litzateke, bistan da, baina, euskaraz ari garelarik, nola izendatu beharko genuke filma? Espainian hedaturiko bertsioaren izenburua hartu beharko genuke aintzat, edo alemanezko titulua –bietarik bakar batek ez baitu idazlearen hautua errespetatzen–?

Batzuetan, muturreraino eraman dute idazlearen nahia errespetatzeko asmoa: hor dugu Igelak argitaraturiko Historiarik goibelena, Ford Madox Ford-en maisulana. Jakina den bezala, The good soldier da jatorrizko izenburua, eta halaxe izan da ekarria auzoko erdaretara –El buen soldado, Le bon soldat–; egileak, ordea, The saddest story paratu nahi zion izena bere nobelari, eta azkeneko titulua editoreak idazlearen ironia bat ulertu ez izanaren ondorioa da –Madox Fordek berak aitzin-solasean azaltzen duen bezala–. Nolanahi, guziek dakigu Historiarik goibelena The good soldier dela, eta Igelako erabakia egokia den edo ez alde batera utzita –niri behinik behin ez dit trabarik batere egiten–, aitortu behar da ez dela nahasgarria. Problema bertze bat da.

Problema galbahea da.

Tituluetan egiten diren aldaketak traba izan daitezke komunikazioan: euskaldunek jakin beharko lukete –atzerrian zertaz ari diren ulertzea nahi badute bederen– Von Trapp familiaren zoritxar musikatua kontatzen duen filma The sound of music dela; baina barnera begira ere informazio hori interesgarria izaten ahal da; bertzenaz, baliteke euskaldunak baizik ez den konpainia batean gure gustuak arrunt diferenteak direla pentsatzea, mugaz honaindikoek Irribarreak eta malkoak –Sonrisas y lágrimas, alegia– maite dutelako, eta mugaz haraindikoek Zorionaren doinua –hau da, La mélodie du bonheur– (The Texas Chainsaw Massacre erabiltzekotan egon naiz adibide gisa –La matanza de Texas / Massacre à la tronçonneuse–, baina errealismo eskasekoa iduritu zait euskaldunak beldurrezko zinemak batzen gaituela pentsatzea).

Euskaraz aritzen garela ere, maiz erdaraz ematen ditugu liburuen eta filmen izenburuak. Euskaraz eman beharko genituzke? Baina, orduan, ez genuke jatorrizko bertsiora jo beharko, erdararen galbahetik pasatu gabe? Ez da beti erraza: nik aiseago euskaratuko nuke Sólo ante el peligro edo Le train sifflera trois fois, High noon baino; edo Con la muerte en los talones edo La mort aux trousses, North by Northwest baino. Muerte entre las flores euskaratzea ez da errazagoa Miller’s crossing gure hizkuntzara ekartzea baino? Jatorrizko bertsiora jotzea da bertze aukera bat (badaezpadako ahoskera erdipurdikoa bada ere), eta hala egiten dugu zenbaitetan, betiere Espainian edo Frantzian titulua jatorrizko bertsioan utzia izan bada. Sofia Coppolaren Lost in translation izan liteke horren adibide bat, eta, bidenabarkoan, gure egoeraren adierazle.

Eta bai, egia da maiz nahikoa da erdarazko titulua aipatzea edo hura itzultzea elkarri ulertzeko, eta itzuli ez itzuli dilema hori hedabideetan baizik ez dela problema; baina bada garaia egunerokoan ere gure burua deskolonizatzen hasteko. Diot nik.

Santi Leoné

Maite ditut, maite, kanpoko izenak, letra bereziak dituztenean: Stanisław Lem, Gabriela Adameşteanu, Jo Nesbø. Ez dakit nola ahoskatzen diren (ez dakit ez polonieraz, ez errumanieraz, ez norvegieraz), baina jakin-mina pizten didate. Aspaldian, artean gazteago eta berdeago nintzela, solas frantsesen bokalen gaineko azentu-marken ugaltzeak izugarri liluratzen ninduen: Hélène, Frédéric. Batzuetan, istorio interesgarriak altxatzen dira zeinu horien –edo zeinu horien faltaren– gibelean. Je suis né liburuan, Georges Perec-ek kontatu zuen frantses gehienek, haren izena entzunda, Perrec edo Pérec idazten zutela, frantsesaren idazkera sistemak hala ordezkatzen baitzuen idazlearen izenaren ahoskera. Azentua idazteari uko eginez, Perec-ek uko egin nahi izan zion bere deitura arruntean frantziartzeari: abizena, berez, sefardia zen –Peretz–, eta Perec Bigarren Mundu Gerran Frantziara emigraturiko Poloniako familia judutar bateko alea zen. Azentuaren eskasia zen kultura judutarrarekin zuen lotura bakarra: falta bat, absentzia bat.

Noizbait pentsatu dut istorioren baten bidez dotoretzea nire deituran atxikitzen tematzen naizen azentu hori, baina oraingoz ez zait deus ere bururatu. Polita eta eredugarria iduritzen zait Irati Iciarrek Twitterreko kontuan ematen zuen azalpena (“bai, abizena c-z idazten dut, alferra naiz eta”), eta horregatik egin nintzen haren jarraitzaile sare sozial horretan, kontu horren gibelean balizko frikikide bat sumatu baino aise lehenago.

Baina lot nakion harira: letra bereziak eta marka diakritikoak ez dira apaingarri hutsak, eta, ahoskera bideratzeaz gainera, batzuetan istorio inportante –edo banal– bat dute azpian. Horregatik, ez nago sobera ados Berriaren estilo liburuan hartua dagoen marka horiek guziak kentzeko erabakiarekin. Hala ere, ados egon edo ez, ez dagokit niri, bistan da, erratea nola jokatu behar duten hedabide batean. Bada bertze kontu ttiki bat, ordea, kritikagarriagoa egiten zaidana. Estilo liburuaren 2006ko edizioan, paperekoan, hau adierazten da: “erabiltzen den diakritiko bakarra zubererazko ü da. Alemanezko dieresia [¨] ordezkatzeko, digrafoa erabiltzen da pertsona izenetan”. Orain Interneten dagoen bertsioan, zehazten da digrafoa erabiliko dela “alemanezko a eta o letren gaineko dieresia”, eta, beraz, alemanezko ü linboan utzi dute, batek daki zergatik. Praktikari begiratzen badiogu, ordea, normalean digrafo hori ez da inoiz erabiltzen, eta alemanezko ä, ö eta ü burusoil azaltzen dira Berriako albisteetan: Heinrich Boll (2013-01-06), Herta Muller (2014-01-14) edo Wolfgang Schauble (2013-08-22). Eta pena da, digrafo horren bidez alemanak berak konponbide erraza eskaintzen baitu: Heinrich Boell, Herta Mueller, Wolfgang Schaeuble. Azken batean, Heinrich Böll (edo Boell) idazlea eta Uwe Boll zinema-zuzendaria ez baitira ahaideak.

Santi Leoné

Aspaldi honetan, modan dago euskalkiek eta euskara batuak osatzen duten bikote horretan bigarrena seme tontotzat hartzea: mundura ekarri dugunez ume itsusi eta motela dela disimulatu eta maitatzen saiatu bertze erremediorik ez dugu, baina, aukeran, euskalkiak –bizkorrak, ederrak, argiak– dira gozamena eragin eta harro sentiarazten digutenak.

Moda horren adibide franko izan ditugu: Ibon Sarasola irratian –Xabier Euzkitzek artikulu batean egoki kritikatu zuen bezala–, edo Iñaki Segurola blog honetan berean. Azken alea, Txerra Rodriguezen post bat Garagoikoa blogean, Jon Sarasuaren Hiztunpolis liburuaren kariaz. Komentario horiek guziak ongi ulertu baditut –baina beharbada euskaldun berri naizen honen moztasunak traba egin dit–, euskara batua da kritikatzen dena, eta ez haren makur jakin batzuk. Euskara batua bera tresna kamutsa da, jostetarako motela, sentimenduetarako eskasa, eta ez nahikoa, oro har, funtzio komunikatibo hutsetik haratago. Kontua ez da, antza, erdara nagusi den giro batean bizi den batendako bereziki zaila izaten ahal dela hizkuntzaren zenbait alderdi nahiko lukeen bezain ongi garatzea. Afera, nonbait, ez da soziolinguistikoa. Afera da hizkuntzaren jenioa euskalkietan dagoela eta euskara batua –behin ikasle batek, erdi lotsatua erdi etsia erran zidan bezala– plastikozko euskara dela.

Nafarroak –itsas aldekoak eta lehorrekoak– mundua txunditua utz dezan, iduri luke hizkuntza normalizatua gaitzetsi eta herriko hizkera dialektala eredu har dezagun tematuak dabiltzala batzuek. Eta ez dut erran nahi euskalkien iturritik deus ezin ikas daitekeenik (gure semeak, adibidez, euskalkidun ez alfabetatu artean ikasi zuen 5 dela “zinko”, 85 “otxentaizinko” eta 100 “zien”, eta ez –nik euskara batu motelean erakusten nion bezala– bortz, lauretan hogeita bortz eta ehun; eta, orobat, ikasi zuen zutitu aitzin erranera egokiena “a la de una, a la de dos y a la de tres”, eta ez “bat, bi eta hiru” estetikoki zikiratzaile hori; zeren gutitan aipatzen baita euskalkidun anitzen maingua –are gehiago, zenbaitek hainbertze maite dituzte makuluak, ezen behar ez direnean ere erabiltzen baitituzte–), baina nire ustez, toki zibilizatu normal guzietan bezala, hizkuntza estandarra da bultzatu beharra. Bertze kontu bat da euskara mintzatua eta euskara idatzia berdinak izan behar ote diren –eta bistan da ezetz.

Bertzenaz, komeniko litzateke Jon Sarasuaren liburua (edo potoloegi bada, Txerra Rodriguezen pilulak bederen) lehenbailehen itzultzea, ikasle hasiberriek jakin dezaten euskara ikasteko eginahal handiak egin eta gero, zerbait ikastekotan, bigarren mailako plastikozko hizkera ikasiko dutela, eta etengabe barkamen eskaka ibili beharko dutela beren mintzo motel bizitasun gabe hori dela-eta. Eta euskara batua hori bada, hobe hasieratik argi uztea. Bertzenaz, ez gaitezen harritu, ikasi eta gero, frustrazioak joak, ez badira jeniorik gabeko hizkuntza artifizial hori erabiltzera animatzen.

Santi Leoné

Jose Maria Iribarrenek 1952an argitaratu zuen bere Vocabulario Navarro. Bertan, liburuan horrela inoiz adierazten ez den arren, Nafarroako erdararen hiztegi bat egin nahi izan zuen idazle tuterarrak. Halere, erdarazko hiztegi horretan euskarak badu tokia, eta bildutako hitz batzuk nahiko harrigarriak dira, batez ere egilearen ideologiari erreparatzen badiogu: inoiz EAJtik hurbil ibili bazen ere, gerra ondoko navarrismo ofizialaren figura nagusietarik izan zen Iribarren.

Nolanahi ere, badira ustekabe batzuk Nafar hiztegi horrek dakartzan hitzen artean: Euskalerria, Euskaria, euskaro, euskera (eta escuara). Iribarrenek euskal hitz anitz bildu zituen bere hiztegian, eta, sarreran, hiru arrazoi eman zituen horretarako: lehenik, bildu nahi zituen euskara galdu den zenbait tokitan artean erabiltzen ziren euskarazko hitzak; bigarrenik, bildutako hitz gehienak ez omen ziren euskal hiztegietan ageri; eta, azkenik, Hiztegiko zenbait hitz interesekoak izanen ziren etorkizuneko ikertzaileendako.

Geroaldiak zer ekarriko duen alde batera utzita, interesgarria da ikustea Iribarrenek aipatzen dituen solas anitz eta anitz, lehenagoko hiztegietan agertzeaz gainera, ez direla euskara galdua zen eskualdeetakoak, eremu euskaldunekoak baizik. Adibidez, Iribarrenek aipatzen du mendian («en la Montaña») «ach» erraten dutela min hartzen dutelarik; Baztanen eta Malerrekan, goizerdian hartzen den mokaduari «amequetaco» deitzen diote, eta bi toki horietan «meta» erabiltzen dute «una pila de hierba en forma cónica» izendatzeko; Leitzakoendako, lanik egiten ez duena «alperra» da; eta, Luzaiden, «pelar el maíz» da –nola izanen da, bada, bertzenaz– «artoxuritzea». Adibideak erraz biderkatzen ahalko nituzke, baina bertze bat baizik ez dut hona ekarriko: «unat» (batuan, hona) solasaren ondoan, honako definizio hau dugu: «Bataioetan haurrek oihukatzen dutena, dirua edo gozokiak bota diezazkieten [Malerreka]». Eta, ondoren, itzulpena: «Es voz vasca que significa ¡aquí!».

Iribarrenek artean navarrismoa euskararen etsai ez zelarik prestatu zuen bere Hiztegia, eta garaiko badaezpadako euskaltzaletasun ofizial baten islatzat har daiteke. Alde horretatik, esanguratsua da idazlearen ikuspuntua. Euskara, batetik, hitz xelebreen bilduma da, baina, bertzetik (eta batez ere), baserri giroari edo herri txikiei lotua dagoen eta testuinguru etnografikoa behar duen hizkera osatu gabea eta dialektala da; unat ez da bertzerik gabe «aquí»: unat da haurrek bataioetan egiten duten oihua, etnografo bati egoera erritual bat ulertzeko giltza emanen liokeen hitza alegia.

Batzuetan, vascuence-ren tradizio luzea aipatzen da erdal usadioan, eta berriki hitz hori berreskuratzeko aldarrikapen bat ikusi ahal izan dugu blog honetan. Nire ustez, vascuence-a, unerik eta kasurik hoberenetan, Iribarrenen hiztegikoa da: herriko hizkera xamurra eta xinplea, maitagarria hain zuzen ere herrikoa eta xamurra eta xinplea delako. Alde horretatik, bahitu omen diguten hitz horren truke nik ez nuke inolako bahisaririk ordainduko: erdaraz ari garelarik, gure hizkuntzari erreferentzia egiteko euskara ez zait gaizki iduritzen, edo, bertzenaz, vasco. Jose Javier Uranga Diario de Navarrako zuzendari ohiak azpimarratuko lukeen bezala, vasco hori XIX. mendean mugaren alde honetara hedaturiko neologismoa da, baina, egia erran, euskara ere, euskara batua (ezen ez vascuence-a) nahiko gauza berria da. Eta zer hobe, neologismo bat baino, fenomeno berri bat izendatzeko? Zeren, neurri handi batean, euskara batuarekin mendeetako tradizioa ukatzen eta urratzen ari gara. Baina, batere ahalketu gabe, harro egon beharko genuke horretaz.

Santi Leoné

Lewis Trondheim-en Approximativement espainolez irakurri nuen, Mis circunstancias izenburuarekin Astiberrik egindako itzulpenean. Itzulpen txukuna, erraz irakurtzen dena, trabarik batere egiten ez duena, puntu batean izan ezik. Une jakin batean, pertsonaia batek (ez dakit Trondheimek berak edo bertze marrazkilari batek –liburua ez dut eskuar, galdua baitabil nire gauzen anabasan, eta, hortaz, buruz ari naiz–) besta bat eman du bere etxean, eta, gonbidatuen arabera, dena xarmantki joan da, primeran; izan ere, hara bildutakoek gauza txar bakarra dute aipatzeko: bikote bat komunean harrapatu zuten, musuka –besándose, espainolezko bertsioan–. Esaldia gutienez bi aldiz ageri da liburuan (berriz diot, buruz ari naiz), gertaerak pertsonaiei atentzioa eman zien seinale. Harritzekoa da, halere, musu tonto batzuek, komunean eta ezkutuan emanda ere, jende gazte desinhibituaren artean hainbertzeko eskandalua sortu izana, eta, beraz, uste izatekoa da komuneko bikote hura en train de baiser ari zela atzeman zutela, larru jotzen alegia, eta ez (bakarrik edo nahitaez) musuka.

Zinez liluragarria da baiser aditzaren balio bikoitz hori: erromantikoa izan daiteke, melenga izateraino, Charles Trénet-ek haurtzaroan huts eginiko amodio baten oroitzapenak zerrendatzen dituelarik bezala (Toutes les joies, tous les désirs, toutes les larmes, / La jalousie, les cris, les pleurs et les baisers…), edo zakarra eta are desafiatzailea ere, Virginie Despentes-en Baise-moi hartan bezala.

Filma ere egin zuen gero Despentesek (Coralie Trinh Thi-rekin batera), baina AEBko bertsioan ez zuten ongi eman titulua, han Fuck me (jo iezadazu larru) behar zuena, Rape me (bortxa nazazu) bihurtu baitzen. Eta, Trondheimen liburuaren itzulpenari esker, badakigu Kiss me ere ez zatekeela egokia izanen. Baina AEBko honetan, Astiberriko hartan ez bezala, ez dugu hutsune bat itzultzailearen ezagutza linguistikoan; ez dugu nahi gabeko akats bat. Filmaren kasuan, itzultzaileak bere aurreiritziak ekarri ditu itzulpenera, eta luze eztabaida liteke baise-moi-berdin-rape-me horretan ageri den ikuspuntua soilik itzultzailearena den edo xede kulturan nagusi den ikusmolde baten isla ote den.

Nolanahi ere, egia da hizkuntza guzietan aurkitzen ditugula ideologiaren zantzuak, eta bakar bat ere ez dela matxismotik edo arrazismotik libre. Eta ongi da, nire ustez, gure hizkuntzan harrapatzen ditugun arrasto horiek agerian uztea eta kritikatzea (Iñigo Aranbarrik, konparaziorako, maisuki egiten duen bezala), eta bertze hizkuntzetan ikusten ditugunak nabarmentzea, baina etxekalte ariko ginateke gure aurreiritzien ondarea kanpokoekin aberasten ibiliko bagina.

Miguel de Unamunoren erbesteko sonetoak kaleratu berri ditu Maiatzek, Jean-Louis Davantek euskarara eta frantsesera bihurtuak. Ehun eta hiru poemaren itzulpen bikoitza: lan izugarri handia, beraz, gure esker onak merezi dituena. 77. sonetoan, baina, gauza batek atentzioa eman dit (gaiari heltzeko manera bat da: egia aitortzeko, Twitterreko txio batek eman zidan abisua). Unamunok «Un mariquita aquí, una marimacho / por allí» idatzi zuen tokian, Davantek honela eman du euskaraz: «Pederasta bat hemen, lesbiana bat han». Uste izatekoa da Unamunok, «marimacho» hori idatzi zuelarik, lesbiana erran nahi zuela (nahiz eta Davantek frantsesez «hommasse» aukeratu duen –jatorrizkoaren esanahi literaletik hurbilago, beraz–, eta ez «lesbienne»). «Pederasta», ordea, neketan iduritzen zait onargarri (frantsesez, «hommelette» izan da Davanten hautua).

Egia da frantsesez «pédé» irain gisa erabiltzen dela homosexualak izendatzeko, eta hori bezain egia da, hiztegian, «pédéraste» hitzaren bigarren adiera hauxe dela: «Homme qui a des relations sexuelles avec d’autres hommes», beti ere esanahi horrek ondoan «par extension» edo (non begiratzen dugun) «abusivement» zehazten duen oharra duela. Baina frantsesez nolanahi den ere, galdera da, batetik, erabilera horrek tradiziorik duen euskaran (nik ez dut horrelako adibiderik kausitu ez Orotariko Euskal Hiztegian, ezta Ereduzko Prosa Gaurren ere); eta, bertzetik, ea horren kutsu iraingarria eta nabaria duen solas bat –homosexualak eta pederastak nahierara nahasten dituen erabilera linguistiko bat– inportatu nahi dugun. Gure aurreritziak aski ez eta auzoarenak ere ekarri behar? Bada, aukeran hobe ez.

Oharra: goian ageri diren irudiak honako argitalpen honetatik hartuak dira: Mis circunstancias, Lewis Trondheim (Astiberri Ediciones)