Kategoria: Oskar Arana

-(e)an bidalia

Hogeita batgarren mendea pentsatzen… euskararentzat eta euskarazko itzulpengintzarentzat

Oskar Arana Ibabe

Hogeigarren mende iraganaz gogoeta egiten dute Tony Judt eta Timothy Snyder historialari-pentsalariek Thinking the Twentieth Century[i] liburuan, mende horretan nagusi izan diren pentsamendu-ildo nagusien gaineko hausnarketa egiteko baliatuz Tony Judt heriotzara eraman zuen erialdiaren azkenetan Timothy Snyder adiskide eta lankideak egiten dion elkarrizketa, haren biografiako une garrantzitsuenak eta mendeko une esanguratsuenak uztartuz, eta hark bere bizitzari buruz egindako gogoetak mendearen gorabeherei buruzkoekin estekatuz.

John Maynard Keynesen aipu bat hartzen du goiburutzat abiaburuko orrialdeak: “Iritziaren historia ikasi behar da lehenik, adimena askatuko badugu.”

Eta, izan ere, liburu trinkoa eta mardula da, historian ezjakin samarrak garenok astiro irakurtzekoa, sakona. Ez dakit adimena askatuko didan, baina lana eragin, bai, eragiten dio nire buruari. Esker onekoa ere bada, zeren, gertaeren xehetasunetan galdu gabe, gertaera horiek ekarri zituzten egoeren, inguruabar, pentsamendu, ideologia, pentsalari eta joeren arteko loturak eta historiak ondoren hartu zuen norabidea argitzen baititu, orain arte irakurritakoan, bederen.

Baina, liburu hau hemen aipatu badut, ez da horregatik, baizik eta, Tony Judtek ikasle-garaia eta eskola aipatzen dituelarik, ingeles hizkuntzaren gainean egiten duen gogoeta batzuengatik. Itzuli egin ditut arreta deitu didaten pasarte horiek, ederrak iritzi dizkiedalako, zer pentsa eman didatelako, neure buruari galdera batzuk egitera bultzatu nautelako, eta gogoeta horiek, aski arruntak, agerkari honetan idatziz eman nahi ditudalako:

“Eskolak beste era batera egin ninduen ingeles: ingelesezko literatura ona irakurtzen genuen. Gure eskolak batxilergoko Cambridge programari jarraitzen zion, zeinari zorrotzena irizten ohi baitzitzaion arrazoiz. Poesia ikasten genuen: Chaucer, Shakespeare, hamazazpigarren mendeko poeta metafisikoak, hemeretzigarreneko augustar poetak. Prosa ere bai: Thackeray, Defoe, Hardy, Walter Scott, Brontë ahizpak, George Elliot. Sari bat irabazi nuen ingelesean, aski egokia,…”

“Hala, 1960ko urteetako ume batek oraindik ere aukera zuen heziketa bat hartzeko, aurreko belaunaldiei eman zitzaienaz ez oso bestelakoa, eta are agian hobea ere. Seguru asko, usadiozko kultur erreferentzien multzo horri esker, ez zehazki Ingalaterran baizik eta ingeles hizkuntzaren baitan etxean sentitzeko modu honi esker, izan genuen nik bezalako jendeak aukera bizitzan aurrerago gaztetako politika erradikaletik ildo liberalerako bidea eroso egiteko.”

“Nolanahi ere, eskolak erakutsi zidan ingelesa hizkuntza gisa prezatzen, bai eta ingelesez idaztea prezatzen ere, eta nigan iraun du preziamendu horrek harrezkero, atzerriko interes eta harremanak gorabehera. Nire garaiko historialari asko eta asko kontinenteko europar bihurtu ziren, halabeharrez, garaiko boladaren eraginez, kidetasunez hautu hori eginik, edo historialari-arreta han jarrita. Ni ere halaxe, ustez. Baina haietako gehienak baino hein handiagoan, irudipena dut ezen barru-barrutik ingeles sentitzen nintzela eta halaxe sentitzen jarraitu dudala, nahiz eta bitxia eman. Ez dakit beste batzuek baino hobeto idazten ote dudan ingelesez, baina badakit bene-benetako atseginez idazten dudala.”

Ingeles hizkuntzaren alderako maitasunaren aitorpen hori hunkigarria izan zait. Irrika pizten du nigan, euskararen baitan etxean sentiaraztea erdiets lezaten gure eskolek, horretarako behar den literatura eduki lezaten, gure prosa noranahikoa (Etxeparek bezala, oraindik) gozatua eta malgutua eta zaildua eta landua eta usatua eta baliatua eta hedatua izan ledin. Irrika edo desira bat beraz, hizkuntzari berari buruz eta hizkuntzaren irakaskuntzan jarduten diren erakundeei buruz, lorpen bat, helmuga bat, eginkizun bat xede duena.

Baina, baita ere, irrika edo nahikunde bat, hizkuntzarekiko jarrerari buruz. Pentsalari-historialariak ez daki beste batzuek baino hobeto idazten ote duen ingelesez, baina badaki bene-benetako atseginez idazten duela. Eta etxean bezala sentitzen da ingeles hizkuntzaren baitan, etxea du ingelesa, prezatu egiten du ingelesa hizkuntza gisa, eta prezatzen du ingelesez idaztea. Ahalegin horretan ari gara itzultzaile eta idazlari asko, gure hizkuntzak idazteko tresna doia eta eraginkorra, eta atsegingarria, izan behar duela guztiz jabeturik.

Askok aipatu dute lehenago, gure artean aspaldiko kezka da, ezen, beste hizkuntza handien moduko literatur tradiziorik ezean, sortzea dagokigula, edo, itzulpenaren bidez, euskarara ekartzea literatur tradizio horietako egileak eta obrak. Horretan ari gara, badakit, gure ahalen neurrian, baina ez dakit kontu honek behar bezalako arreta ote duen eskola-agintarien aldetik, eta Euskal Herriko agintari nagusien aldetik. Ezetz esango nuke, ez beharko lukeen tamainakoa. Ezta ere, beharbada, herritarren aldetik, edo ikasle eta ikasle-gaien aldetik. Tony Judten hitzak irakurrita, euskarak gurean beharko lukeen duintasun eta garaiera jartzen zait begien aurrean.

Oroitarazi didate hitz horiek eskolan, filosofia ikasten ari ginela, gertatu zitzaidan zerbait. Ez geneukan garai hartan euskarazko filosofia-testulibururik, irakasleak bere kabuz apailatzen zituen apunte hala-moduzko batzuk baizik ez. Behin, ordea, Platonen elkarrizketa batzuk ekarri zituen fotokopiaturik, ez berak itzulirik. Testu haiek maitasuna eragiteko modukoak ziren, ederrak ziren, mira eragiten zuten, asmo estetiko nabarmena zerien, ez zuten erdarazkoen inbidiarik. Gero jakin nuen Jokin Zaitegik itzuliak zirela. Ingeles pentsalari honek bezalako zerbait sentitu nuen lehenbiziko aldietakoa izango zen, ahaleginik gabe, miraz eta atseginez, antzinateko pentsalari batzuen hitzak euskaraturik irakurri nituenekoa.

Gogoeta eragin didate pasarte horiek, orobat, hizkuntzaren funtzioez, eta hizkuntzaren normalizazioak iritsi beharko lituzkeen eginkizunez. Hizkuntzak literaturaz besteko goi-mailako eginkizunetan, hala nola historian, pentsamenduan, arte eta zientzietan, eman dezakeenaz eta eman beharko lukeenaz. Bistan da euskara bidea egiten ari dela arlo horietan ere. Nik ez nioke mugarik ezarriko bide horri, eta bistan da ingelesa izango duela bikote bide hori egiten, zientzialarien komunitatean eta akademian hizkuntza nagusia denez gero.

Bazuen, gainera, Tonyk adiskide bat, unibertsitatean ezagutua, larreetan ibili zalea hura ere. Hizkuntzarekiko maitasun-harremanetan ez da lehena izango historialari hau, pentsalari hau. Guk artzain-bertsolariak ere izan ditugu, haietako bat eskola barruko eta eskolaz kanpoko eremuetan ezaupidea duena, hizkuntza maitatzen irakatsi izan diguna. Baina hona Tonyren lagun hori:

“Beste lagun bat, John Bentley, lehena izan zen beraren familian unibertsitatera joaten; horixe, ez beste askorik, izango genuen elkarren artean berdinetik. John Leedsen jaio zen, Ingalaterra iparraldean, langile-klaseko familia batean, eta, itxura batean, bizitzan gehien interesatzen zitzaiona, emakumeak, garagardoa eta erretzeko pipaz gain (garrantzi txikikotik handikora), larreetan ibiltzea zen. Eta, oraindik ere,  Ingalaterraz nolabaiteko maitasunarekin oroitzen naizenean, Johnen mundua etortzen zait gogora, ez neurea. Johnek ingeles-ikasketak egin zituen unibertsitatean, eta eskola maisu joan zen Ingalaterra iparraldera, Middlesboroug-a, eta ingeles literatura irakatsi du han lau hamarraldiz: hori izan ote zen  beti nahi izan zuena, ideiarik ez. Harreman alai, sarri dibertigarri, batzuetan zakar, nahiko estu eta maitekorra izan dugu beti, gaur e-mailaren magiaz suspertua.”

Beharbada, ingeles hizkuntzaren baitan bakarrik ez, Tony Judt, oharkabean, Ingalaterran ere etxean sentitzen zen, Ingalaterraz nolabaiteko maitasunez oroitzean gogora etortzen zitzaizkionei erreparatzen badiegu.

[i] Thinking the Twentieth Century, William Heinemann, 2012. e-book (www.randomhouse.co.uk)

-(e)an bidalia

Mirie eretxita egotea… eta erregistroak

Oskar Arana Ibabe

Inoiz, edo sarri, edo sarriegi, niretzat arruntagoak behar luketen esapideak, gogoan eskurago beharko nituzkeenak bilatzera joaten naiz hiztegietara, gaztelaniaz aiseago etortzen zaizkidanak euskaraz nola esan jakin ez-eta, edo gogoratu ez-eta. Gaztelaniaz barra-barra entzuten dira nonahi, kalean, irratian, telebistan, idatzita liburu, aldizkari eta berripaperetan, baina euskaraz zelan esan jakin ez, eta begiratu egin behar.

Eta inoiz, oso bakan, nahi baino gutxiagotan, lagun euskaldunen batekin berriketan ibili, edo herriko edo sendiko edo zaharragoen lagunarte bateko solasa entzuten jarrita, geureak izanik ezagutzen ez nituen esapideak edo hitzak entzun eta poz handi bat sortzen zait bihotzean, eta larritasuna ere bai, beldurrez eta lagunarte hori hain aspalditik ezagututa une horretara arte entzun ez dudan hitz edo esapide hori ostera ere entzuteko beste hogeita hamar edo berrogei urte igaro beharko ote diren. Eta arin abiatzen naiz, gogoan edo paper zati batean edo bihotzean edo oraindik lekuren bat hutsik duen adimeneko edo arimako zokoren batean gordetzera, bitxia balitz bezala, urre gorria.

Gero, beste ezagunen bati aurkikuntza pozgarri horren berri eman eta gertatzen zait entzutea baietz, eurenean hori erabiltzen dela, hitz edo esapide ezaguna dela, berriz ere mediterraneoa aurkitzera abiatu naizen edo zer, hori esapide arrunta dela… eta nahigabetu egiten naiz, zer ingurutan bizi ote naizen, nola narrastu ote zaidan horrela euskara.

Halaxe entzun nuen aurreko batean «mirie eretxite egon» edo «mirie eretxi» esapidea. Zenbat aldiz begiratu ote dudan hiztegia, gaztelaniazko «echar de menos», edo ingelesezko «miss» euskaraz esateko zer baliabide ditugun jakiteko. Eta, entzun nuenean ere, begiratu nuen, jo nuen Zehazkira eta beste hiztegi batzuetara, eta ikusi nuen baliabideak baditugula eduki euskaraz, asko, hala nola «echar de menos, falta sumatu, faltan bota beh, mira egin goi, beharretsi goi: la echa de menos, mira egiten dio», Zehazkin; «faltea euki, hutsunea igarri, eduki, izan, sentidu edo sentitu…» Labayrun, eta  «-en mira izan, -en falta/hutsunea sentitu» Elhuyarren, honako adibide txit egoki hauekin: «Echo de menos el café que tomábamos a la tarde: arratsaldean hartzen genuen kafearen mira dut, Se le ha muerto la mujer y la echa de menos: emaztea hil zaio eta haren falta sentitzen du». Eta, hala, lehengo larritasun, poz eta nahigabeari, beste nahigabe berritu bat gehitzen zaio orain, ezagun batzuek ez ezik hiztegiek ere esapide hori ezagutzen zutela ikusita. Tira, ez da hirukoa izan saskiratzea, esan nion neure buruari, baina gorde dezagun poz txikiago bat, mediterraneoa aurkitu ez baina neuk ezagutzen ez nuen esapide bat, gure eskualdeko euskararena ere bazena, neureganatu izanagatik.

Hurrengo pausoa, berez dator. Zergatik, orduan, hiztegian jasota egonik, ez dut baliatu inongo itzulpenetan edo testutan? Zergatik aspaldiko lagun batek telefonoz lasai-lasai eta ahalegin berezirik egin gabe eroso-eroso erabili zuen esapidea, ez dut nik baliatu orain arte?

Hara zertarako erabili zuen adiskideak esapidea:

Haur bat daukat eskolan, Boliviakoa, eta hona ekarri zuen amak handik, engainaturik. Jakingo bazenu zer negarraldi egiten dituen hango bere bizimoduarekin eta lagunekin eta senitartekoekin gogoratuta. Ba omen zeukan Andeetako txirula bat han, eta nik ekarri nion beste txirula bat opari, baina ez zela berarena bezalakoa erantzun zidan. Bere txirularen «mirie eretxite» dago…

Zelan? Nirie eresten deutsela?

Ez, mirie, mirie eretxite dagoela…

Nahiko testuinguru arrunta da, ezta? telefonozko elkarrizketa bat izateko. Bada, ez dut inoiz erabili. Zerk atzeratu izan nauen hiztegi batzuetan jasota dagoen «mira izan» hori adiera horrekin erabiltzetik? Ezjakintasunak, edo entzungabetasunak, nahi baduzue, inoren ahotan inoiz ez entzun izana eta, beraz, zer erregistro dagokion ez jakitea. Eta, ezagutu izan banu ere, gure euskalkiaren eremutik kanpo zer hedadura duen ezin jakin ez eta uzkurtu egingo nintzen erabiltzera. Zehazkik goi erregistro ematen dio, Elhuyarrek (hau poza!!!) ez. Bidea libre, hartara? Ezin jakin.

Eta halako malenkonia batek hartzen nau, jakinik zein erraz erabiltzen duten «miss» ingelesek, «echar de menos» hemengo gaztelaniadunek, «extrañar» hego-amerikarrek. Haiek bezain aise eta natural erabili zuen nire solaskideak «mirie eretxite egon». Gure inguruan, gurean, ordea, «faltan bota» dago guztiz errotuta, eta «de menos bota» ere hasi naiz entzuten. Zergatik diodan txera handiagoa «mirie eretxita egon» horri? Garbizalekeriagatik… apika, nostalgiko petrala naizelako, menturaz. Faltan bota eta hutsunea sentitu-ren artekoa izan da orain arte nire zalantza itzulpenetan, erdarazko beste esapide horien euskarazko ordaina bilatzeko orduan. Falta sentitu-ri txukuna deritzot, faltan bota-ri baino txukunagoa. Baina, hala eta ere, zer egingo dugu mira iritzi horrekin, edo Elhuyar hiztegian jasota dagoen hain eguneroko esaldi horrekin («arratsaldean hartzen genuen kafearen mira dut»), poesiarako gorde?

Zenbat hitz, beste euskalki batzuetan arruntak izan eta guk literaturaren bidez geureganatuak, antzaldatzen diren, eta ematen zaien erregistro goragoko bat, pentsatu dut (Gogoratu naiz nola irakurri nuen poesia batean gaztetxotan haiduru, eta nola entzun nuen gero xiberutarren ahotik etxalde baten aitzinean, «behien haiduru» zirela laborari batzuk eta ez zihoazela herrira… eta zer pozgarria izan zen hori ere, kasu bera baina alderantzitara).

Otu zait halaber agian hotsek, esaterakoan zail, goxo, gogor, trakets, ezti edo arin, nola jotzen diguten belarrian, bihotzean, oroimenean, oroimen sentimentalean, horrek ere izan lezakeela kutsu lauso irrazionalago bat esapide batzuen edo besteen alde egiterakoan. «Haiduru», h ahoskatu eta guzti, zirraragarriagoa zen beharbada. «Miss», ingelesentzat eta ingelesdun berrientzat, coolagoa liteke; «extraña su flauta andina», latinamerikar doinuz, gure Debagoien eta Aramaioko «mirie eretxite egon» baino gozoagoa. Itxaropen ustela sortzen zait ondoren, alemanez gurea baino are eta luzeago eta belarrirako zakarrago ote den esapidea… (izango ahal da!).

Ez dakit izango dudan aukerarik esapide hori baliatzeko gure eskualdeko euskaldun gutxi batzuen artean izan ezean, eta hain noizbehinka ikusten ditut…! Baina Andeetako txirula bat zor diot Boliviatik gurera etorritako neskato horri.

-(e)an bidalia

Poema bat horman

Oskar Arana Ibabe

Teoriarako adimen kamuts honekin etsirik, edo arazo teknikoei buruz konponbide teknikoen bila hasita eskainiko nukeen emaitzaren murritzak lotsaturik, zertaz ariko eta pasadizo bat kontatzea otu zait, testu bat ingelesetik euskarara itzultzeko gogo bizia eragin zidana. Aurrerago, beharbada, beste aleren batean, ausartuko naiz teoriaren edo teknikaren ur handietan murgiltzera… arnasa laburrekoa naiz, ordea, eta litekeena, oso, saiatu eta otarra hutsik lehorreratzea.

Hiri handi batean oporretan, itzuli izan ditudan hainbat kontakizunen gertalekua ezagutu nahirik, egonaldi labur samar baina oparoa amaitu eta atzenengo egunean, pasieran joan nintzen auzo lasai eta gozoan zehar. Poz handia neraman bihotzean, hamaika kontakizunen gertalekua bertatik bertara ikusi berria, irudimena bor-bor, pertsonaia asko eta askoren ahots ordura arte irakurriz irudikatuak kalean entzuten nituen gizon-emakumeen ahoetan ipiniz, bihotza irribarrez.

Kaleak eta etorbideak bat egiten zuten izkinan eskuinera jo eta han agertu zitzaidan begien aurrean, horma batean dotore idatzita, poema bat, eta geratu egin nintzen irakurtzera. Eta irakurri ostean, hunkiturik, argazki bat atera nion. Gizon beltz bat zegoen horma barrenean eserita, gaztea, itxura abailduarekin. Baimena eskatu nion, horma berea izan ez  arren, poemari argazkia ateratzeko. Han zegoen eserita, horma beteko poemaren sinadura balitz bezala. Irribarre egin zuen nola hunkitu nintzen ikusirik. Ez zen bera egilea izango, ez poemarena, ez grafiti bitxiarena, baina egokia izan zen baimena eskatzea. Geureganatu egiten ditugu espazioak, eta hura ez zen, inondik inora, neurea.

Honako hau zen poema, eta honela itzuli nuen:

Harrabots eta lehien artean, zoaz lasai,
eta gogoratu zer bake izan behar duen isiltasunean.
Ahal duzun neurrian eta etsi gabe,
onean izan pertsona guzti-guztiekin.
Esan zure egia lasai eta argi,
eta entzun besteei,
are aspergarriei eta ezjakinenei ere;
haiek ere badute beren istorioa.
Ez ibili pertsona zaratatsu eta erasokorrekin,
ernegagarri zaizkio espirituari.
Zeure burua besteekin alderatuz gero,
litekeena da harroputz eta mikatz bihurtzea;
zeren eta beti izango baita
zu baino gehiago edo gutxiago denik.
Gozatu zure lorpenez,
eta berdin zure asmoez.
Zaindu  arretaz zure karrera,
zein ere den apala,
ondasuna baita denboraren zori aldakorretan.
Ibili zuhur zure negozioetan,
mundua amarrukeriaz beterik baitago,
baina ez diezazula horrek ezkuta zer den egiaz bertutea:
pertsona askok borrokan egiten du ideal handien alde,
eta, nonahi ere, bizitza heroismoz beterik dago.
Izan zu zeu.
Batez ere, ez egin maitasun itxurarik.
Ez izan inoiz zinikoa maitasuna dela eta,
zeren eta, idortasun eta desengainu ororen aurrean,
belarra bera bezain betierekoa baita.
Onartu goxoki urteen aholkua,
duintasunarekin etsiz gaztetasunaren dohainak uztera.
Elikatu espirituaren indarra,
zorigaiztoak bat-batean jotzen duenean zeure burua babesteko.
Baina ez zaitezela atsekabetu gogoeta ilunekin;
beldur asko akiduratik eta bakardatetik sortzen dira.
Diziplina bertutetsuaren gainetik,
izan bihozbera zeure buruarekin.
Unibertsoaren umea zara,
ez zuhaitzak eta izarrak baino neurri txikiagoan;
baduzu hemen egoteko eskubidea,
eta, zuk argi ikusi edo ez,
unibertsoa behar lukeen bezala ari zaigu agertzen.
Hala bada, egon bakean Jainkoarekin,
zein ere den Hari buruz duzun ideia,
eta, zure langintzak eta asmoak direnak direla,
egon bakean zure arimarekin bizitzako anabasa zaratatsuaren erdian.
Bere iruzur, neke eta amets hautsi eta guzti ere,
mundua ederra da.
Izan alaia.
Saiatu zoriontsu izaten.

 
Go placidly amid the noise and haste,
and remember what peace there may be in silence.
As far as possible without surrender
be on good terms with all persons.
Speak your truth quietly and clearly;
and listen to others,
even the dull and the ignorant;
they too have their story.
Avoid loud and aggressive persons,
they are vexations for the spirit.
If you compare yourself with others
You may become vain and bitter;
for always there will be greater and lesser persons than yourself.
Enjoy your achievements as well as your plans.
Keep interested in your own career, however humble.
it is a real possession in the changing fortunes of time.
Exercise caution in your business afairs;
For the world is full of trickery.
But let this not blind you to what virtue is:
Many persons strive for high ideals;
and everywher life is full of heroism.
Be yourself.
Especially, do not feign affection.
Neither be cynical about love;
for in the face of all aridity and disenchantment
It is as perennial as the grass.
Take kindly the counsel of the years,
gracefully surrendering the things of youth.
Nurture strength of spirit to shield you in sudden misfortune.
But do not distress yourself with dark imaginings.
Many fears are born of fatigue and loneliness.
Beyond a wholesome discipline,
Be gentle with yourself.
You are a child of the universe,
no less than the trees and the stars;
you have a right to be here
And whether or not it is clear to you,
no doubt the universe is unfolding as it should.
Therefore be at peace with God.
whatever you conceive Him to be,
and whatever your labors and aspirations,
in the noisy confusion of life keep peace with your soul.
With all its sham, drudgery, and broken dreams,
it is still a beautiful world.
Be cheerful.
Strive to be happy.

 

Googleri galdetu eta jakin nuen Desiderata duela izena poemak, eta Max Ehrmann legelaria izan zela egilea (1872-1945, Terre Haute, Indiana, AEB). 1920. urtearen inguruan idatzi omen zuen, eta 1927an onarrarazi egile-eskubideak. Frederick Kates izeneko abadeak bere eliztarrentzako poesia inspirazionalen bilduma batean (nork bere buruari laguntzeko liburuen tankerakoa, nonbait) jaso omen zuen, 1959an, baina hainbeste zabaldu omen zen Baltimoreko Old St. Paul’s Church hartatik hasita, non, 1970. urtearen azken aldera, astean 40 bat lagunek galdetzen omen baitzuten elizan poema hura norena zen.

Oporretako atzenenego egun hartan Brooklynen pasieran egitera bultzatu ninduen haize hark bultzatu du nire gogoa poesia hau itzuli eta hemen agertzera, agerkari honetan irakurritako zenbait artikuluren aztarnari jarraituz, aztarna horiek gogoan ereindako zenbait galdera eta gogoetaren bidezidorretik: poema bat aurkitu nuen horma batean goxoki idatzia, desiderata izenekoa; euskaraz aurkitu nahiko nukeen, hori edo beste bat, euskaraz bizi den komunitate linguistiko sendo baten herrialdean, auzo bateko horma batean. Zeren inguruan sendotzen dira komunitate linguistikoak, garai batean meza ostean elizako atartean euskara hutsez berriketan egitera biltzen ziren euskaldunen tankeran?

Gogora etorri zait, orobat, ez bainaiz poesia itzultzen trebatua, Gerardo Markuletak joan den udan Eibarren Udako Euskal Unibertsitatearen eskutik poesia itzultzeaz emandako hitzaldia. Orduan entzundakoak ahaztu samarrik, hartara jarrita beste ezer gabe ausartu naiz lantxo hau egitera. Baina bai langintza zaila, poesia itzultzea; bai langintza zaila gurea, itzultzaileona, bakardade osoan aritzeko.

Gogoan izan dut, orobat, zein itzulpen ederrak egin ahal izango liratekeen talde-lanean, zenbat eztabaida, azterketa eta ikerketa sor litezkeen hemengo hau bezalako lan soil baten haritik, hainbat lagunen artean lan egitera. Gogora etorri zait “Elizen arteko Biblia” lana ere, eta gure itzulpengintzaren historian atzeragokoak, beharbada lagun bakar batek itzulita baina hainbaten eta hainbaten zuzenketa eta gomendioak jaso ostean jendarteratuak… Eta nola trinkotuko zen gure komunitate linguistikoa testu haien inguruan…

Literatur itzulpena zergatik zaidan handi, eder, ezinbesteko, bizigarri, hunkigarri azaltzeko ere balio lezake lekukotza honek.

Geure buruari esateko MEREZI DU, jarrai dezagun euskarazko literatur testu hunkigarriak ekoizten, denon artean, egongo da eta irakurlerik (egongo da, bai, Iñigo), haizea lagun gogoa elikatzera pasieran aterako denik liburu, kontakizun eta poesien karriketan barrena!

-(e)an bidalia

Mediterraneoa aurkitu eta han surfeatu

Oskar Arana Ibabe

Surfeatzera bidali omen zituen lehengo batean itzal handiko norbaitek garbizaleak, eta, nik, itzultzaile, txakurraren salara edo antzarrak perratzera edo pikutara bidaltzeko erabilitako eufemismoa izan ote zen, neure artean. Hobeto, bai, surfeatzen, txakurraren salan edo antzarak perratzen baino.

Badira hainbat urte atlantiar Arabatik mediterranear Arabara etorri nintzela lanera eta bizitzera ─surfeatzera, esan dezagun, itzal handiko hark bezala, ez inork behartuta edo kondenatuta, bizimoduak ekarrita baizik─ (edo Euskal Herri berdetik Euskal Herri horira, hala nahi izanez gero). Eta garaitsu hartan jakin nuen bazirela gure euskararen mediterranear ahaidearen hainbat eta hainbat aztarna Gasteizen, lekuen eta auzoen izenetan, lehenengo, eta hamaseigarren mendeko italiar batek Gasteizko berri-emaileak erabiliz (antza) egindako hiztegian, geroago.

Gurean ─Aramaion, kalean (ez baserrian), umea nintzela, diktadorea hil berritan─, euskara higatzen hasia zegoen, etxeko sutondoan bertan ere bai. Aita-amek ez zuten ezagutzen zaldia izena (caballue, esaten zuten, bai aitak, kaletarren familiakoa izanik, bai amak, baserritarren familiakoa izanik), ezta bilera (reunixue), erratza (eskobie), leihoa (bentanie), aulkia (sillie), edo gabiraia (kabellerie) ere; horietako batzuk, bilera eta zaldia, esate baterako, geroago ikasi zituzten, ez euren etxeko edo gurasoen euskaratik, seme-alabek ikastolatik ekarrita baizik, edo handik urte batzuetara euskaraz ikasi zuten telebistan eta irratian entzunik.

Bitxia da zein arrotza eta erdalduna iruditzen zitzaidan Gasteiz umea nintzela, medikuarenera edo erosketak egitera etortzen ginenean. Baina gure hiruburua zen Bittoixa, Debagoiendar askorena bezala. Bittoixa erdalduna zen. Bertan bizi ziren senitartekoak ere aspaldi erdaldunduak ziren. Harako bidean aitak beldurtu egiten gintuen, esanez ezen autobidetik ez hain urruti, galsoroetan barrena, Gao Lacho Drom izeneko herri bat zegoela eta han ijitoak bizi zirela. Handik urteetara, hona bizitzera etorrita, ohartu nintzen euskalduna izana zela Gasteiz noizbait, auzoen izenetatik: Zaramaga, Errekaleor, Judimendi, Zumakera, Lakua…

Landuchioren hiztegian ere oso higaturik ageri da euskara. Baina gure mediterranear euskara da, Aramaiokoaren oso antzekoa. Eta erdarazko jatorria duten hitz askorekin batera, badira ezagutzea merezi duten hitz, aldaera, adiera, esapide eta itzulinguru asko ere euskararen iturrikoak, haietako batzuk hilak, baita Araba berdeko euskaran ere. Badira orduko hiri-euskararen arrasto asko ere, ziudadeko bizimodua sasoi hartan nolakoa zen irudikatzen lagundu ahal digutenak. Hitzaurre polita egin zion Mitxelenak 1958an, Gipuzkoako Foru Aldundiak egin zuen argitalpenean, fonetikaz eta filologiaz dexente jakin behar den arren osorik eta xehetasun guztiekin ulertzeko.

Han ageri dira gaizki erdia (abortado), besaka egin (abrazar), argiketan du eguna (aclarar el día), etzin (acostarse), belatza (azor), gobernazioa (administrazioa), administradorea (administrador), alkate txikirra (alcalde menor), eskunarrua (guante), gabiraia (gavilán), zamarginan kalea (pellejería), zapatari kalea (zapatería)…

Ez dugu idazten kalean euskaldunen ahotan sarriegi entzuten dugun euskararen eta erdararen arteko mordoiloa, ezta itzultzen dugunean ere. Denok gara apur bat garbizaleak, alde horretatik. A… eta dilistak jaten zituzten gasteiztarrek, guk gero ikastolaren bidez geureganatutako latindar maileguzko izena daramaten egoskari goxo horiexek.