Kategoria: Jose Ignacio Hualde

José Ignacio Hualde

1560ko Eguberri egunean Labrit edo Albreteko Ioanak kristautasun erreformatua onartu zuen publikoki Paueko San Martineko elizan. Erabaki pertsonala zen, noski, ziur asko sentimendu erlijioso sakon batek eraginda. Baina Ioana ez zen nornahi. Nafarroako erregina eta Biarnoko bizkondesa subiranoa zen –Leizarragaren hitzetan “Bearnoko Andre gehien”– eta garaiko ohituraren arabera subiranoak eta bere subiranotasunpean bizi zirenek erlijio bera izan behar zuten. Hori zen bidezkoa eta zuzena. Latinez cuius regio eius religio esaten zuten; hitzez hitz, “noren erresuma, bere erlijioa” edo “erresuma norena, erlijioa harena”. Beraz, Ioanak derrigorrezko zuen erlijio berria bere lurraldeetan zabaltzea. Zabalkunde edo indoktrinazio prozesu hori aurrera eramateko, oztopo handi bat zen kalbindarren testuak frantsesez zeudela. Eta Nafarroako eta Biarnoko jende xeheak ez zuen ulertzen hizkuntza hori. Liturgia hizkuntza ulergarri batean egin behar zen. Latinaren erabilera liturgikoa, neurri batean, arima kristauen etsaia zen, arima kristau guttik ulertzen baitzuen hizkuntza hori. Baina frantsesak ez zukeen kontu hori konponduko euskaldunen eta biarnesen herrietan. Testu sakratuak biarnesera eta euskarara itzuli behar ziren! Kalbinoren katixima eta beste testu laburrak berehala biarneseratu ziren eta 1563an agertu ziren inprimaturik lehen aldiz. Baina hori ez zen nahikoa. Joan Kalbinoren irakaspenen arabera, betiko salbazioa soilik Jainkoaren graziaz erdiesten zen (sola gratia) eta bakarrik fedearen bidez (sola fide). Eta bazen hirugarren “sola” bat; hots, egia osoa Biblian zegoela (sola scriptura). Zehazkiago, egia Kalbinok jatorrizko hizkuntzetatik egin zuen Bibliaren frantsesezko itzulpenean zegoen. Kristauek Jainkoaren hitza ondo ulertu eta ezagutu behar zuten.

Erreginak Ioanes Leizarragari eman zion enkargua Kalbinoren Testamentu Berria, Salmoak eta Katixima frantsesetik euskarara bihurtzeko. Dakigunez, 1571n argitaratu zen Testamentu Berria Arroxelan, horrela Leizarragaren izenarekin lotzen den euskal eredu klasiko bat orduan sortuz.

Ez dirudi Albreteko Ioanak Biblia biarnesez jartzeko agindurik eman zuenik. Ziur asko predikarientzat eraginkorragoa zen bat-bateko itzulpenak egitea. Biarnoko herri xeheak frantsesa ez bazekien ere, Biarnoko elizgizon kalbinistek oso ondo zekiten. Frantsesez idatzita zegoena biarnesez irakurtzea ez litzateke lan zaila bi hizkuntzak ondo zekizkitenentzat. Besterik zen gauza bera euskaraz egitea. Kasu honetan, badirudi bi hizkuntzen arteko aldeak azaltzen duela itzulpenaren edo itzulpen ezaren zergatia.

Horretaz gain, elizako kanta berriak ere beharrezkoak ziren, populuak ulertzen zuen hizkuntzan; bereziki Dabiden salmoak. Denek batera salmo horiek kantatuz, fededunak komunitate berriaren nortasunaz jabetzen ziren.

Erreginaren aginduaz, Arnaud de Salettek Los Psalmes de David metuts en rima bernesa liburua idatzi eta eman zuen argitara 1583an, erregina hil eta gero, bere seme Henrike Nafarroako erregea eta Biarnoko bizkondea zelarik. Liburu hau ere itzulpen lana da, eta frantsesezko honako beste lan hau iturburu du: Clément Marot eta Théodore de Bèze-ren Les Pseaumes de David mis en rime françoise. Dena den, katixima eta antzeko testuak baino askoz konplikatugoa da itzulpen lan bezala, testua musikara egokitu behar baita, errimak ere kontuan hartuz.

Salettek frantsesezko salmoak ez ditu hitzez hitz itzultzen. Alderantziz, frantsesezko testuaren errima eta neurketa errespetatuz, Daviden salmoen esanahia bere erara adierazten du biarnesez. Gauza bat zen Scriptura-ren itzulpena, eta beste gauza bat, guztiz desberdina, salmoak glosatzen zituzten eliz kantak. Itzulpen artistikoaren eremuan sartzen da bigarren lan hau. Hain zuzen, Saletterena biarnesez idatzitako lehen literatur lantzat jo da.

Hona, adibide gisa, XIX. salmoaren (Coeli enarrant) bigarren eta hirugarren bertsoak, Marot eta Bèzeren frantsesezko bertsioan, lehenik:

Eta hona Arnaud de Saletteren bertsio biarnesa:

Darrigrandek honela jartzen du bere edizioan ortografia okzitaniar modernoan. Alboan gutti gorabeherako euskal itzulpen bat ematen dut:

Frantsesezko eta biarnesezko testuak desberdinak dira. Mezuak berdintsuak dira, baina itzulpena ez da literala. Mantentzen dena egitura da: 6 silabako bertsoak dira funtsean (azentua azken silaban dagoenean) eta errimaren eskema ere berdina da bi bertsioetan:

Nik dakidanez, Leizarragak ez zuen horrelako lanik ondu. Bere itzulpen lan erraldoiarekin hizkuntza eredu bat utzi digu, baina egia da ez diogula poesia-lanik ezagutzen. Nola itzuliko zituzkeen salmoak? Hori da nire buruari egiten diodan galdera eta, zuri, irakurle eta itzultzaile trebeorri, proposatzen dizudan desafioa. Adibide bezala eman dudan salmoa nola itzuliko zenuke Leizarragaren euskarara, neurria eta errima errespetatuz?

Erreferentziak

Arcocha-Scarcia, Aurélie & Lakarra, Joseba A. 2019. “Aspectos de la gramatización antigua de la lengua vasca: Humanismo, reformismo e imprenta (1545-1596)”. Lengas, Revue de Sociolinguistique 86. https://doi.org/10.4000/lengas.4115

Darrigrand, Robert (arg.). 1983. Los Psalme de David metuts en rima Bernesa Per Arnaud de Salette 1583. Argitarapen berria, ortografia modernoan, sarrera batekin, frantsesko itzulpen eta oharrekin. Ortès: Per Noste.

Darrigrand, Robert. 2012. “Le psautier béarnais d’Arnaud de Salette (1583)”. Bulletin de la Société de l’Histoire du Protestantisme Français 158: 303-321.

Marot, Clément & Théodore de Bèze. Les Pseaumes de David mis en rime françoise. Gallica izeneko Frantziako Biblioteka Nazionalaren webgunean irakurgai https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bd6t51026229r/f5.item

Salette, Arnaud de. 1583. Los Psalmes de David metuts en rima bernesa. Orthez/Ortès. Gallica izeneko Frantziako Biblioteka Nazionalaren webgunean irakurgai https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k8710432x?rk=21459;2

José Ignacio Hualde

Google translate tresna erabili baduzu inoiz, beharbada konturatu zara gauza bitxiak gertzatzen direla. Askotan itzulpena oso txarra da edo ez du zentzurik. Baina badago bitxiagorik. Egin dezagun ariketa bat. Sorburu-hizkuntza bezala euskara eta xede-hizkuntza bezala gaztelania aukeratuz, idatz ezazu honakoa: «denboraren euliei gezi bat gustatzen zaie». Zure bertsioa nik dudana bada, hauxe da Googlek emanen dizun itzulpena:

Zer gertatu da hemen? Txorakeria bat idatzi dugu eta Googlek gogoeta sakonago bat eman digu atzera itzulpenean! Normalean, kontrakoa gertatzen da, noski.

Hemen gertatu dena da, Googlek ez duela zuzenean euskaratik gaztelaniara itzuli: ingelesa erabili du zubi-hizkuntza bezala. Bidean kausitu duen ingelesezko esaldia anbiguoa denez (flies = ‘euliak’ eta ‘hegan egiten du’ eta like = ‘gustatu’ eta ‘bezala’ hitzekin homonimia baitugu), esanahirik normalena aukeratu du:

Denboraren euliei gezi bat gustatzen zaie > Time flies like an arrow > El tiempo vuela como una flecha.

Hau ez da euskara hizkuntza (erlatiboki) ttikia delako. Modu orokor batean itzulpen guztiak ingelesaren bidez egiten dira itzulpen-tresna honekin. Googlerentzat ingelesa «Jainkoaren hizkuntza» da: ingelesa ez bada zure sorburu-hizkuntza edo xede-hizkuntza, zubi-hizkuntza izanen duzu. Saia zaitez, adibidez, gaztelaniatik frantsesera beste edozein gauza itzultzen ingelesezko homonimoak erabiliz:

Google Translate algortimo multzo bat da, ez du pentsatzen; baina gai honi buruz pentsatzen hasteko balio digu. Itzultzailea haragi eta hezurrezkoa denean ere, jatorrizko testutik ez badu itzultzen, zubi-hizkuntzak itzulpenean izan dezakeen eragina ez da ttipia.

Itzulpena egitean, itzultzaileak aukerak egiten ditu beti eta aukera horiek nahitaez baldintzatuko dute itzulpenaren itzulpena. Hitzen esanahiak eta ñabardura semantikoak ere aldatzen dira hizkuntzaz hizkuntza, eta zubi-hizkuntzarenek izanen dute isla itzulpen bigarrenkarian halabeharrez. Honetaz egin nahiko nuke hausnarketa oraingo honetan.

Itzulpengintza-arazoak aztertzeko, askotan Biblia dugu adibide-iturririk oparoena, hainbeste aldiz eta hainbeste hizkuntzatara itzuli baita. Gaurkoan ere, zubi-hizkuntzei buruz gogoeta egiteko Bibliaren itzulpena ekarri nahi dut hizpide.

Umberto Eco zenak Bibliako Qohelet edo Ecclesiastes deituriko liburuaren hasierako bost lerroak aukeratu zituen testu zahar bat itzultzeko estrategia desberdinak erakusteko.[1] Hemen ere Ecok aukeratutako pasartea miatuko dugu, baina gehiegi ez luzatzeko, bigarren lerroa bakarrik aztertuz. Ariketa honetarako, Interneten aurkitu ditudan euskarazko hiru itzulpenak erkatu nahi ditut: Duvoisin kapitainarena, Jose Antonio Uriartek egin zuena, eta Elizen Arteko Biblia deitzen dena. Duvoisinek eta Uriartek Vulgata erabili zuten zubi bezala. Elizen Arteko Biblia, aldiz, antza denez, jatorrizko hizkuntzetatik zuzenean egindako euskal itzulpena da.

Vulgataren latina zubi-hizkuntza bezala erabili izanak zein neurritan baldintzatu du euskal itzulpena Duvoisinen eta Uriarteren bertsioetan? Kontuan har, kasu honetan printzipioz honek ez lukeela hain arazo larria izan behar, Vulgataren itzultzaile nagusia zen Hieronymus edo San Jeronimok esaten baitigu saiatu zela Jainkoaren hitza gertutik latineratzen, hitz ordena eta abar errespetatuz.

Euskarazko itzulpenak erkatu baino lehen, hona hebreerazkoa (diakritikorik gabe, arrazoi tipografikoengatik) eta San Jeronimoren itzulpena, hitzez-hitzeko euskarazko glosekin:

Hebreera	Transliterazioa	Vulgata	Euskarazko glosak
הבל	habel	vanitas	huskeria (lurrun, arnasa)
הבלים	habalim	vanitatum	huskerien
אמר	amar	dixit	esan zuen; dio
קהלת	qohelet	Ecclesiastes	Kohelet-ek
הבל	habel	vanitas	huskeria
הבלים	habalim	vanitatum	huskerien
הכל	hakkol	omnia	guztia
הבל	habel	vanitas	huskeria

Jatorrizkoa eta latinezko itzulpena konparatzen baditugu, garbi dago San Jeronimok esan bezala egin zuela (ahapaldi honetan, behintzat), latinaren joskera jatorrizkoari moldatuz. Hebreeraren superlatiboa, habel ha-balim, hitzez-hitz itzultzen du: vanitas vanitatum (egitura sintaktiko hau agertzen den beste leku guztietan egin zuen bezala: shir ha-sh:irim > canticum canticorum ‘kantuen kanta, kanturik onena’, etab.). Era berean, esaldi kopulatiboen joskera semitikoari gertutik jarraituz, omnia vanitas idatzen du, est ‘da’ aditza jarri gabe.

Bestalde, Qohelet izena itzuli zuen, ecclesia hitzetik eratutako Ecclesiastes izenaren bidez. Umberto Ecok esplikatzen duenez, Qohelet izen propioa izan daitekeen arren, qahal ‘batzar’ hitzarekin du lotura etimologiko garbia. Beraz, ‘batzarrean hitz egiten duena’ edo ‘batzarreko lehendakaria, batzarburua’ bezala uler daiteke. ‘Batzar’ zen, noski, ecclesia hitzaren jatorrizko esanahia grezieraz.

Ikus ditzagun orain hiru euskarazko itzulpenak. Esan bezala, Duvoisinek eta Uriartek Vulgata izan zuten zubi-testu. Elizen Arteko Biblia, aldiz, hebreeratik zuzenean euskaratua omen da:

Duvoisin: Hutsalkeriaren hutsalkeria, dio Eklesiastesak: hutsalkeriaren hutsalkeria, eta oro hutsalkeria.

J. A. Uriarte: Urgulleria txit andia, esan zuen Eklesiastesek, urgulleria txit andia, eta guzia da urgulleria.

Elizen Arteko Biblia: Huskeria hutsa —dio Koheletek—, huskeria hutsa, dena huskeria da.

Ikusten dugunez, Duvoisinek oso estuki itzultzen du Vulgatatik pasarte honetan, testu honen sintaxia —eta, beraz, jatorrizko hebreerazko testuarena— errespetatuz neurri handi batean. Modu honetan, vanitas vanitatum itzultzerakoan Duvoisinek Vulgataren superlatibo semitikoa gorde du, nahiz eta singularrean: hutsalkeriaren hutsalkeria. Beste bi euskaratzaileek, aldiz, ad sensum itzuli dute egitura hau.

Uriartek vanitas hitzari gaztelaniaz (vanidad) eta beste hizkuntza moderno batzuetan (vanité, vanity) hitz honek garatu duen esanahia eman dio, eta jatorrizko esanahitik (‘lurruna, arnasa, huskeria’) asko aldendu da (konpara ezazu baita ere «nada de nadas, dixo Coheled», Escorial 3 in www.bibliamedieval.es). Ohartzen bagara, Uriartek egin duena eta goian ikusi dugun Google Translateko adibidea ez dira hain desberdinak. Zubi-hizkuntza bat erabili duelako, jatorrizko testuaren esanahitik asko desbideratu da.

Bertsoaren bukaeran ere, Duvoisin hurbiletik lotzen zaio Vulgataren testuari eta oro hutsalkeria itzultzen du, aditz kopulatiborik gabe. Beste bi itzultzaileek, aldiz, da aditza jarri dute esaldia osatzeko.

Esan daiteke, beraz, Duvoisinena dela lerro honen itzulpenik zintzoena edo literalena. Baina, hemen dago koska, Duvoisin Vulgataren latinezko testuarekin da zintzoa, ez (ezagutzen ez zuen) jatorrizko hebreerazkoarekin. Beraz, Vulgatatik itzuli duten beste askok bezala, Eklesiastesa izena erabiltzen du jatorrizko Kohelet erabili ordez. Hemen ikusten dugu zubi-testuaren pisua. Nire ustez, izen hau itzultzeko aukera zuzenak bi dira: edo hebreerazko izena bere horretan uztea, aldatu gabe, ortografian ez bada, Elizen Arteko Biblian egiten den bezala (Qohelet > Kohelet), edo xede-hizkuntzan (euskaraz, gure kasuan) antzeko esanahia duen beste hitz baten bidez itzultzea. Itzulpen batzuetan ‘Predikaria’ (ing. Preacher, fr. Prédicateur, al. Predigter, sued. Predikaren, gazt. Predicador), ‘Maisua’ (ing. Teacher) edo ‘jakituna’ (port. o sábio) erabili da (ikus hemen).

Izenak itzultzea gehienetan ez da oso egokia. Adibidez Casanova izenak ‘etxe berri’ esan nahi badu ere, ziur asko gehienetan ez genuke Etxeberri bezala itzuliko. Dena den, kasu honetan ez dago guztiz garbi qohelet izen proprioa den edo zer den. San Jeronimok itzuli zuen eta pentsatu behar dugu erabili zuen itzulpena esanguratsua zela orduko kristauentzat, ziur asko ecclesia-ren jatorrizko esanahia bizirik baitzegoen grezieraz eta latinez. Umberto Ecok esaten duen bezala, Qohelet = Ecclesiastes ez da itzulpen txarra, itzulpena egin zen testuinguruan.

Bibliarena kasu berezia da, inork ez baitu inolaz ere Jainkoaren mezua aldatu nahi. Baina kasu berezi honetan ere zubi-hizkuntzaren eragina ikusten dugu. Ezin da saihestu. San Jeronimo oso latineratze literala egiten saiatu zen arren, testua latinez jartzerakoan egin zituen aukerek eragina izan dute ezinbestean bere itzulpena zubitzat hartu duten itzulpen berriagoetan. Pentsatzekoa da literatur lanetan zubi-hizkuntzaren eragina askoz handiagoa izanen dela normalean.

Itzulpengintzaren teorialari batzuek idatzi dute itzulpena, berez, ezinezkoa dela, itzultzailearen lana, zeregina eta betebeharra jatorrizko testua xede-hizkuntzara ekartzea bada, batere xehetasun semantikorik galdu gabe. Zubi-hizkuntza bat erabiltzen badugu, are gehiago urrunduko gara jatorrizko testutik, halabeharrez.

Hala eta guztiz, batzuetan zubi-hizkuntza bat erabiltzeak ezusteko onurak dakartza. Hona adibide bat. Soinujolearen semea nobelaren «Pirpo eta Txanberlain, hiltzaileak» izenburuko kapituluan, Atxagak behin eta berriz «kortsikarren patentea» errepikatzen du, zenbait irakurleren harridurarako (ikus hemen, adibidez). Atxaga ez bide zen konturatu gaztelaniazko esapidean patentea dutenak kortsarioak direla eta ez kortsikarrak (Quandoque bonus…). Euskaratik zuzenean beste hizkuntza batera itzultzerakoan Atxagaren «kortsikarren patente» hau tranpa ederra izan daiteke (What’s a “Corsican’s patent”?). Margaret Jull Costa ingeleseratzailea, hala ere, ez zen amildegi horretatik erori, gaztelaniazko bertsiotik itzuli zuenez gero.

Galde daiteke, dena den, kasu honetan zein den benetako sorburu hizkuntza. Eleberria jatorriz euskaraz badago ere, Atxagaren «kortsikarraren patentea galdu diagu» horrek ez du sinesgarritasunik. Ziur asko egileari bururatu zitzaiona beste hau zen: «patente de corsoa galdu diagu»; baina, kode-aldaketa saihesteko, itzulpen arina egin zuen paperean ipintzerakoan. Costak ondo itzuli zuen gaztelaniatik ingeles ederrean; hau da frantsesez: «We’ve lost our carte blanche»; ingelesez frantsesez adierazten baita kontzeptu hau.

________________

[1] Eco, Umberto. 2001. Experiences in translation (Alastair McEwen-en itzulpena). Toronto: University of Toronto Press.

José Ignacio Hualde

Orixek euskararen «doinu harrigarriaz» idatzi zuenean (ikus artikulu honen lehen partea), batez ere hobekien ezagutzen zituen hizkera nafarrak zituen buruan. Beharbada, beste inon baino hobeki Goizuetan gorde da Orixek aipatu zuen doinu harrigarri hori. Ikus dezagun nola den azentuera hau.

Goizuetako hizkeran, azentuaren kokagunea bereizgarria da: hitz batzuetan azentua lehendabiziko silaban kokatzen da eta beste batzuetan bigarrenean. Horretaz gain, silaba azentudunak daraman doinu mota ere bereizgarria da: hitz batzuetan silaba azentudunak goranzko tonua du eta bete batzuetan beheranzkoa. Badira, beraz, lau hitz mota ezaugarri prosodikoen arabera:

I. klasea: goranzko azentua bigarren silaban: até, mendí, basó ‘oihan’, alába, ittúrri, arrántza (astoarena), nekázari, emákume…

II. klasea: goranzko azentua lehen silaban: áte ‘ahate’, úme, áma, zéru, séme…

III. klasea: beheranzko azentua bigarren silaban: eskòla, basèrri, arràntza (arrantzaleena), arràno, belàrri…

IV. klasea: beheranzko azentua lehen silaban: bàso ‘edalontzi’, àrima, zèro, èuzki, lèngusu, bèste…

Alde handiz, hitz klaserik handiena I. klasea da; beste hiru klaseak askoz ttikiagoak dira. Hau da, arau orokorra azentua bigarren silaban kokatzea da —baita hitzaren azkena denean ere— eta azentu ez-markatua goranzkoa da.

Hitz-erroak, berez, goranzko azentua badauka, eta laburra bada, beheranzko azentua hartzen du pluralean. Adibidez, ardí hitzaren singularreko formak ardía, ardík, ardíri, ardíkin dira, goranzko azentuarekin, baina pluralekoak, aldiz, ardìk, ardìri, ardìkin dira, beheranzko azentuarekin. Era berean, séme hitz-erroak goranzko azentua du lehen silaban singularrean: sémea, sémek, sémeri, sémekin; pluralean ere azentua lehen silaban darama, baina azentu hau beheranzko azentua da: sèmek, sèmeri, sèmekin. Hitza galdegaia denean eta beste zenbait talde prosodikoren amaieran tonu altu bat sartzen da bukaeran, erroan beheranzko tonua duten hitzekin, hitz klaseen arteko doinuzko diferentziak nabarmenagotuz. Bestalde, Bizkai-Gipuzkoetako hizkera gehienetan ez bezala, silaba azentuduna asko luzatzen da (eta azentugabeak murrizten). Hau da Nafarroako hizkeren ezaugarri bat, askotan bokal laburren galera eragin duena. Hona bi adibide goranzko eta beheranzko tonu kontornuen erakusgarri:

(1) sémekin (e)san dut ‘semearekin’

(2) sèmekin san dut ‘semeekin’

Irudietan ikusten denez, singularrean tonu altu bat dago lehen silaban. Pluralean, aldiz, lehen silabak tonu beherakada bat erakusten du eta hitzaren azken silaban tonu gorakada bat dago: sèmekín. Esan bezala, testuinguru guztietan azken gorakada ez da agertzen. Erroaren tonu bereizkuntza (altua/goranzkoa vs beheranzkoa) sistematikoagoa da eta kontestu batzuetan dagoen bakarra, adib. alában itxéa (sg.) vs alàban itxéa (pl.), edo mendík (erg. sg.) vs mendìk (pl.).

Orain arte ikusi ditugun euskal sistema prosodikoak erkatuz, hizkeren artean korrespondentzia ia sistematikoak aurkitzen ditugu. Salbuespenak salbuespen eta xehetasun batzuk albora utziz, Goizuetan beheranzko azentua duten hitzak Bizkaiko kostaldeko hitz azentudunak dira —eta Bizkai eta Gipuzkoako beste hizkera batzuen hitz markatuak edo bereziak—. Aldiz, Goizuetako I. klaseko hitzak —bigarren silaban goranzko azentua dutenak— azentugabeak dira Bizkaiko kostaldeko sistema prosodikoan. Adibide bat emateko, belàrri hitzak beheranzko azentua du Goizuetan eta azentuera markatua du Bizkaiko kostaldeko hizkeretan. Aldiz, ittúrri hitza, konparaketarako, klase ez-markatu edo orokorrean dago (Bizkaiko doinu-azentua duten hizkeretan, azentugabea da). Korrespondentzia hitzen banaketa edo sailkapenean aurkitzen dugu, eta ez azentuaren gauzatze fisikoan.

Gure oharmen test edo inkestan parte hartu zuten goizuetarrek ez zuten zailtasun berezirik hurrengo adibideak marrazkiekin identifikatzeko. Eta zuk? Zein da zein? Aipatu ditudan hizkeren arteko korrespondentziak kontuan hartuz beharbada asmatuko duzu, Goizuetako azentua zuretzat guztiz berria bada ere:

(3) arrántza:  A ala  B ?

(4) arràntza:  A ala  B ?

(5) frutéroa:  A ala    B ?

(6) frutèroa:   A ala   B ?

 

(7) ardíkin:   A ala   B ?

(8) ardìkin:   A   ala  B?

(9) zakúrran itxéa:   A ala   B ?

(10) zakùrran itxéa:  A  ala  B ?

Hona azken bi adibideon tonu kontornuak:

zakúrran itxéa: tonu gorakada silaba azentudunean

zakùrran itxéa: tonu beherada silaba azentudunean.

Sistema prosodiko hau inguruko hizkuntzenak baino askoz konplexuagoa bada ere, antzeko doinu-azentuzko sistemak beste zenbait hizkuntzatan aurkitzen ditugu, hala nola, Europatik atera gabe, suediera/norvegieraz, Linburgo eta inguruko hizkera germaniarretan, latvieraz eta serbiera/kroaziera/bosnieraren dialekto batzuetan. Antzinako grezierak ere antzeko sistema bat zeukan. Mota honetako doinu-azentuzko sistemetan,  tonu lexikalak aldatzen dira intonazio desberdinekin (galderetan, harridurazko perpausetan, etab.) eta sistema prosodiko osoa oso  konplikatua izan daiteke. Goizuetako hizkeraren sistema prosodikoaren kasuan, oso gutti dakigu oraindik. Ikerketa lan gehiago egin behar da.

Aipatu bezala, batetortze aipagarria aurkitzen dugu hitz markatuetan, [+markatu] vs [-markatu] bereizkuntza gorde duten hizkeretan. Hitz markatu batzuk oso mailegu zaharrak dira, erromatarren garaikoak (adib.  tipula, kipula [+m]). Aldiz, ‘fruta-saltzaile’ [-m] vs ‘fruta-ontzi’ [+m] kontrastea, adibididez, askoz modernoagoa da, noski,  baina Lekeition ere aurkitzen dugu. Beste adibide bat emateko, kafe hitzak azentuera markatua du Getxon (káfe) eta Goizuetan (kàfe) (eta garai batean bazuen Bergaran, ikus http://www.bergarakoeuskara.net/hiztegia/letra/K), nahiz eta gaztelanian azentua bigarren silaban izan. Mailegu hau nahiko zehazki data dezakegu, XVIII. mendean.

Kasu batzuetan azentu markatua garapen morfologiko berankor baten ondorioa da, hala nola pluralaren azentuera edo partizipio inperfektiboarena (adib. ikusten [+m] vs ikusi [-m]), edo kontrazio bat gertatu dela erakusten du, adib. barazkari > bazkari [+m] (vs. afari [-m]), *behagarri > belaarri > belarri [+m] (vs iturri [-m]).

Denak garamatza pentsatzera denbora luzean eta duela oso gutti arte sistema prosodiko bera erabiltzen zela Getxotik Goizuetara behintzat; ziur asko doinu-azentuzko sistema bat, gaur egun Bizkaiko eta Nafarroako hizkera batzuetan aurkitzen ditugun ezaugarriak biltzen zituena.

Goizuetako eta inguruko azentueraz gehiago jakiteko

Apalauza Ollo, A., 2010. Nafarroako ipar-mendebaleko hizkeren egitura geolinguistikoa. Doktoretza tesia, UPV/EHU, Gasteiz.

Hualde, J.I. & Lujanbio, O.,  2008. “Goizuetako azentua”. In: Artiagoitia, X., Lakarra, J. (arg.), Gramatika jaietan: Patxi Goenagaren omenez,  377-394. Bilbo: UPV/EHU

Hualde, J.I. & Lujanbio, O.  2009. “Goizuetako azentuaz zerbait gehiago: oharmena”. In: R. Etxepare, R. Gómez & J. Lakarra (arg.), Beñat Oihartzabali Gorazarre/Festschift for Beñat Oyarçabal, ASJU 43: 485-502.

Hualde, J. I., Lujanbio, O. & Torreira, F., 2008. “Lexical tone and stress in Goizueta Basque”. Journal of the International Phonetic Association 38: 1-24.

Hualde, J.I., Lujanbio, O. &  Zubiri, J.J., 2010. “Goizueta Basque”. Journal of the International Phonetic Association 40: 113-127

Ibarra, O. 1995. Ultzamako hizkera. Inguruko euskalkiekiko harremanak. Iruñea: Nafarroako Gobernua.

Olano, M. 2000. “Gipuzkoa ondoko bi hizkera nafar: Areso eta Leitzako paradoxa”. In: Zuazo, K. (arg.), Dialektologia gaiak, 123-147. Gasteiz: Arabako Foru Aldundia.

Ormaetxea, N. 1918. “Acento vasco”. RIEV 9: 1-15.

Ormaetxea, N. 1958. “Leitza’ko mintza-doiñua. Euskaltzaindian sartzerakoan Ormaetxea jaunak egindako itzaldia eta Mitxelena jaunaren erantzuna”. Euskera (2. garaia) 3: 29-36.

Zubiri, J. J. 2000. “Arano eta Goizuetako hizkera”. In Zuazo, K. (arg.), Dialektologia gaiak, 85-120. Gasteiz: Arabako Foru Aldundia.

Zubiri, J. J. & Perurena, P. 1999. Goizueta eta Aranoko hizkerak. Iruñea: Nafarroako Gobernua & Goizuetako eta Aranoko udalak.

José Ignacio Hualde

Artikulu honen lehendabiziko zatian ikusi genuen bezala, Bizkaiko kostaldeko hizkeretan —zentzu zabalean: Getxotik Ondarruraino eta baita Busturialdean ere—, badira hitz azentudunak eta azentugabeak. Plurala azentuduna da beti, eta, aldiz, hitz gehienen singularra eta mugagabea azentugabeak dira deklinabidearen kasu gehienetan; adib. hiru lagúnen etxea (plurala) vs hiru lagunen etxea (mugagabea).  Hona hemen beste adibide pare bat, Getxoko hizkeran: lagunena ‘lagunarena’ vs lagúnena ‘lagunena’. Irudietan ikusten denez, singularrean doinua laua da eta pluralean, aldiz, badago beherakada azkar bat silaba azentudunaren ondoren:

(1) hori lagunena da ‘hori lagunarena da’ (Getxo)

(2) hori lagúnena da ‘hori lagunena da’ (Getxo)

Esan bezala, hau honela da hitz gehienekin. Badira, hala ere, beste azentuera bat erakusten duten hitz batzuk: hitz bereziak edo markatuak. Hitz markatuetan erroak azentua darama beti eta singularra eta plurala ez dira bereizten azentuaren bidez. Adibidez, Getxoko hizkera tradizionalean léku hitza markatua da, Bizkaiko eta Gipuzkoako beste hizkera askotan bezala. Hitz markatuak azentudunak dira beti: singularrean, pluralean eta mugagabean. Konpara itzazu hurrengo irudiak: 3. irudian, gure herriko abade da perpausean, hitz guztiak azentugabeak dira berez, eta azentu bakarra perpausaren azken silaban dago (oharra: /p, t, k/ eta beste kontsonante batzuk ahots-korden dardararik gabe ahoskatzen dira eta arrazoi honegatik hutsuneak eragiten dituzte tonuaren kurban irudietan).

(3) hori gure herriko abade da (Getxo)

Aldiz, 4. irudian ikusten da lékuko hitza azentuduna dela eta tonu beherakada bortitz bat eragiten duela:

(4) hori gure lékuko abade da (Getxo)

Lekeition gauzak oso antzekoak dira, baina hitz azentudunen azentua hitzaren azken-aurreko silabara mugitzen da (adib. léku, lekúa, lekúko, lekukúa), Azkuek ikusi zuen bezala (Azkuek pentsatzen zuen Lekeitioko azentuera ia-ia orokorra zela euskaraz, baina hau beste kontu bat da):[1]

(5) Gure herriko abadia da (Lekeitio)

(6) Gure lekúko abadia da (Lekeitio)

Hitz markatuekin singularra eta plurala ez dira bereizten. Adibidez, herri, sagar edo esku hitzak modu desberdinetan  azentuatzen dira singularrean eta pluralean; baina leku hitza ez, markatua baita.

Azentugabetasunaren fenomenoa Bizkaiko parte batean bakarrik aurkitzen bada ere,[2]  Bizkai-Gipuzkoetako beste leku askotan ere singularra/mugagabea eta plurala bereizten dira azentuaz, beti ere hitz markatuen salbuespenarekin. Azentu arauak, hala ere, oso desberdinak izan daitezke hizkera batetik beste batera.

Ikus dezagun Azpeitiko azentu moldea, konparaketarako. Azentu sistema honetan, araurik orokorrena da azentua aitzin-hirugarren silaban kokatzen dela (hau da, hirugarren silaban, hitz-hasieratik kontatuz): alkatíe, izerdíye, alargúne, emakúmie, korrikálaiye, ikarágarriye, mendikúe, aldapákue. Patxi Altuna zenaren garaian, behintzat, guztiz emankorra zen arau hau azpeitieraz eta erdal leku-izenei ere aplikatzen zitzaien: Extremádura, Guadalájara, Txekoslóbakia, Torremólinos (ikus §23). Berezitasun aipagarria da hau, munduko hizkuntzetan oso maiztasun ttikia baitu arau honek. Hizkuntza askotan azentua lehen, azken edo azkenaurreko silaban doa normalean, baina oso oso hizkuntza guttitan hirugarren silaban. Tipologiaren aldetik, ergatibotasuna baino askoz bitxiagoa da Urolaldeko euskal hizkeren azentuera hau.

Azpeitiko arauak beste konplexutasun bat dauka: hitz-prosodikoaren azken silabak ez du azentua onartzen. Beraz, zehazkiago, azentu araua hauxe da: azentua aitzin-hirugarren silaban doa, baldin eta silaba hau hitz prosodikoaren azkena ez bada. Hitzak hiru silaba baditu, azentua bigarren silaban kokatzen da, baina hirugarrenera mugitzen da (edo mugi daiteke) aditz klitiko baten aurrean: lagúne, laguné da; etxíe, etxié da.

Pluralean, azentua atzeratzen da eta ez da mugitzen, hurrengo adibideetan ikusten den bezala:

Azpeitia

Sg	Pl	Sg	Pl
lagúne	lagúnek	alkatíe	alkátiek
laguné da	lagúnek die	alkatié da	alkátiek die
lagunéi	lagúnei	alkatíei	alkátiei
lagunéna	lagúnena	alkatíena	alkátiena
lagunéntzako	lagúnentzako	alkatíentzako	alkátientzako

Garai batean, Azkoitian erro bisilabadunen pluralean azentua hitzaren lehen silaban jartzen zen, lágunek, gízonak. Hau zen bi hizkera hauen arteko desberditasun nabari bat; baina badirudi Azkoitiko belaunaldi berrien hizkeran azentu patroi hau ez dela erabiltzen.

Esan dudana hitz gehienei aplikatzen zaie. Hitz markatuek, aldiz, azentua lehendabiziko edo bigarren silaban dute: báserriye, bílbotarra, éuskerie, éuzkiye, errúkiye.  Hauekin singularra eta plurala ez dira bereizten. Adibidez, bílbotarrai izan daiteke bilbotar bati zein askori.

Azentu arau orokorra oso desberdina da Bizkai-Gipuzkoetako beste eskualde batzuetan, baina singularraren eta mugagabearen vs pluralaren azentueren arteko bereizkuntza eta hitz markatuen kontua antzekoak dira eremu geografiko handi batean (adin batetik gorako hiztunen artean, behintzat).

Antzuolan eta Bergaran, adibidez, arau orokorrez, azentua hirugarren silaban kokatu beharrean,  azken-aurreko silabara mugitzen da hitz gehienekin. Urolaldeko arauarekiko diferentzia hitz luze samarretan ikusten da: lau ésku, eskúa, eskuandáko, eskuandakúa; lau lágun, lagúna, lagunána, lagunandáko; emakumía. Hala ere, pluralean azentua atzeratzen da, beste arau bat aplikatuz: lágunena, lágunendako. Hitz markatuetan azentua lehen edo bigarren silaban dago: áixkoria, líburua, zápatua, dómekia (Azpeitian edo Getxon bezala). Ikus Juan Martin Elexpururen Bergarako hiztegia.

Hitz markatuen zerrenda oso antzekoa da bereizkuntza hau duten hizkera guztietan, Iñaki Gamindek eta biok duela zenbait urte bildu genituen datuen arabera (ikus hemen).

Adibidez, leku gehienetan baso ‘oihan’ markatugabea da eta báso ~ básu  ‘edalontzi’, aldiz, markatua. Hitz markatu asko maileguak dira, batzuk oso zaharrak (liburu, denbora, kipula, aizkora). Beste asko konposatuak dira, zaharrak zein berriak, edo kontrazioren bat jasan dute, nahiz eta hori hain begi-bistakoa ez izan beti (eguzki, egia).

Zuretzat normalean singularra eta plurala bereizten badira azentueraz, zeintzuk dira hitz markatuak hurrengo hitzen artean, singularrean eta pluralean guztiz berdin azentuatzen direnak? (hurrenkera arbitrarioan ipini ditut hi hitzak bikote bakoitzean—beharbada da/dira aditzarekin esan behar duzu ikusteko):

iturri, belarri;  afari, bazkari; beste, este; arbola, alaba; indar, oilar; leku, esku; beste, este; baserritar, txistulari; osaba, lehengusu; sagar, intxaur; egia, gezur.

Azkenik, beste bilakaera diakroniko baten ondorioz, Gipuzkoako eta Bizkaiko beste herri askotan bereizkuntza beste modu batean egiten da. Oñatin, adibidez, hitz gehienek bigarren silaban daramate azentua (berriz ere, azkena ez bada): adárra baina ádar bat;  abáre, abária; burdíña, burdíñia, etab.; baina hitz markatuek lehendabizikoan: áje, ájia, díru, dírua; dénda, déndia; dénpora, dénporia. Adibideak Kandido Izagirreren hiztegitik hartu ditut. Oñatin singularra eta plurala ez dira bereizten azentueran, baina antzeko sistema bat duten beste hizkera batzuetan bai: gizónai ‘gizonari’vs gízonai ‘gizonei’, etab.

Gipuzkoan aurkitzen ditugun hiru azentu-arau nagusiak hauxek dira, beraz:

[+2, -1] = azentua aitzin-bigarren silaban, baina ez azkenean

[+3, -1] = azentua aitzin-hirugarren silaban, baina ez azkenean

[-2] = azentua azken-bigarren silaban

Hiru azentu-arauek emaitza berdinak ematen dituzte hitz laburrekin. Aldea hitz luzeagoekin bakarrik agertzen zaigu:

[+2, -1]	óna	gizóna	alkátea	emákumea	gizónantzakoa
[+3, -1]	óna	gizóna	alkatéa	emakúmea	gizonántzakoa
[-2]	óna	gizóna	alkatéa	emakuméa	gizonantzakóa

Hiru azentu-sistemek lotura historiko garbia dute eta Bizkaiko kostaldeko doinu-azentu sistemarekin ere lotzen dira diakronian.

Artikulu honetan Bizkai-Gipuzkoetako hizkera batzuen azentueraz aritu gara. Hala ere, beharbada euskal azentu sistemarik konplexuenak Nafarroako zenbait hizkeratan aurkitzen ditugu gaur egun. Horretaz, hurrengoan.

[1] Antzeko azentu-lerratze bat Ondarrun ere aurkitzen dugu. Bizkai-Gipuzkoetako hizkera gehienetan, aldiz, hitz azentudun edo markatuen azentua ez da mugitzen:  léku, lékue, lékuko, lékukue.      

[2] Bizkaiko doinu-azentu sistemaren isoglosak lan honetan saiatu ginen zehazten: Hualde, J.I., G. Elordieta, I. Gaminde & R. Smiljanić. 2002. “From pitch accent to stress accent in Basque”. In: C. Gussenhoven & N. Warner, arg., Laboratory Phonology 7, 547-584.  Berlin: De Gruyter.

José Ignacio Hualde

Dudarik gabe, munduko hizkuntzen tipologiaren ikuspegitik, euskararen berezitasunik interesgarrienetariko bat hizkera batzuetan aurkitzen dugun sistema prosodikoa da. Orixek honakoa idatzi zuen Euskaltzaindian sartzerakoan eman zuen hitzaldian:

Oraindio bizirik irauten du bere beretasun ederrean gure euskeraren doiñuak: eta beste alderdi askotatik begirata arrigarria baldin ba’da gure izkuntza, doiñuarengatik arrigarriago esan diteke. (Ormaetxea, Nikolas. 1958. Euskera, 2. garaia, 3: 29-36)

Nire iritziz arrazoi osoa zuen Orixek honetan. Ordutik hona gauzak asko aldatu badira ere, Orixek aipatzen duen «doiñuera harrigarria» oraindik ere entzun daiteke zenbait eskualdetan.

Bizkaiko kostaldeko hizkerek, adibidez, azentu bereizgarria dute —hau da, azentuak hitzak bereizteko balio du hizkera hauetan, gaztelaniaz bezala—; baina gaztelaniarekin konparatuta, oso bestelakoa da euskal hizkera hauen prosodia.

Entzun Lekeitioko bi adibide hauek:

• Gure lagúnen alabia allaga da
  

• Gure lagunen alabia allaga da
  

Lehen adibidean lagúnen hitzak azentua du bigarren silaban. Ikus irudia:

Irudi honetan, goiko partean soinu uhina ikus daiteke. Erdiko zatian esaldiaren doinu edo intonazioaren kurba duzue, goranzko eta beheranzko doinu aldaketekin. Beheko zatian, silabak ipini ditut, beste bi zatiekin lerrokatuta. Ikusten denez, gailur handi bat dugu lagúnen hitzaren bigarren silaban eta hurrengo silaban tonu beherakada arin bat. Hau da, azentu bat dugu –gú– silaban. Galdegaiaren bukaeran (alabia hitzaren azken silaban) beste azentu-gailur ttikiago bat dugu.

Ikus dezagun orain bigarren adibidearen doinu-kurba:

Ikusten denez bigarren adibide honetan azentu-gailur bakar bat dugu, galdegaigunean dagoen alabia hitzaren bukaeran. Bestalde, lagunen hitzak ez du erakusten lehen adibidean duen gailurra. Hau da: lehen adibidean, lagúnen hitzak azentua dauka bigarren silaban, eta bigarren adibidean, aldiz, lagunen hitza azentugabea da.

Beraz, azentu bereizkuntza bat badugu ere, bereizkuntza hau ez da gaztelaniaz sábana eta sabana edo canto eta cantó hitzen artekoa bezala. Egia esan, azentuera mota honek, hitz azentudun eta azentugabeen arteko bereizkuntza batekin, ez dauka parerik Europako hizkuntzen artean. Aldiz, antzekotasun harrigarria erakusten du japonieraren sistema prosodikoarekin.

Bi adibideon esanahia desberdina da. Badakizu zer esan nahi duten bi esaldi hauek? Euskara batuan nola izango lirateke bi adibideok?

Gehiago jakiteko:

Hualde, J. I.. 1997. Euskararen azentuerak. ASJU-ren gehigarriak 42.
Hualde, J. I., G. Elordieta & A. Elordieta. 1994. The Basque dialect of Lekeitio. ASJU-ren gehigarriak 34.
Hualde, J.I. & X. Bilbao. 1992. A phonological study of the Basque dialect of Getxo. ASJU-ren gehigarriak 29

José Ignacio Hualde

Joanes Etxeberri medikuaren itzulpen baten harira, jainkoaren izenaren auzia atera da plaza honetara (Gidor Bilbao, «Eskuarara ganbiatzea», 31 eskutik 2015/12/09). Gaur egungo euskaraz, jainko hitza, alde batetik, izen arrunta da; adibide hauetan ikusten den bezala: Antzinako Egiptoarren jainkoak; Neptuno edo Poseidon itxasoko jainkoa da. Bada, baita ere, jainkosa hitza: Venus jainkosa. Bestalde, kristauen jainkoaren izena Jainkoa da, besterik gabe, edo Jaungoikoa. Jainko honek ez dauka beste izenik euskaraz —eta antzeko zerbait aurkitzen dugu herri kristau guztietan. Hemen, alderdi teologiko guztiak alde batera utzita, itzulpen arazo bezala aztertu nahiko nuke gaia.

Testamentu zaharrean, judutarren jainkoak bazuen izena, hots, יהוה = YHWH; edo beste transliterazio batean, JHVH. Baina, izen hori kontuz erabiltzeko esaten digu Bibliako jainkoak berak: «Ez erabili alferrik Jaunaren, zeure Jainkoaren, izena, ez baitut hori egingo duenik zigorrik gabe utziko» (Irteera 20:7, Elizen Arteko Biblia). Jatorrizkora bagoaz, ikusiko dugu testuak esaten duena hauxe dela: «Ez erabili alferrik YHWH-ren, zeure jainkoaren, izena». Debeku hori dela-ta, judutarrek erabaki omen zuten komenigarriena zela, badaezpada, jainkoaren izena inoiz ez esatea, sekulan ere ez, ezta irakurtzean ere, jainkoa ez haserretzeko; eta ondorioz, ez dakigu nola ahoskatzen zen Biblian agertzen den hitz hori. Zehazkiago, izenaren kontsonanteak ezagutzen ditugu; bokalak ez. Judutarren tradizioan, testu sakratuan YHWH hitza agertzen den lekuetan adonai (= ‘jauna’) edo ha-shem (= ‘izena’) irakurri behar da. Antza denez, tradizio honi jarraituz, Vulgatan YHWH izena Dominus bezala itzuli zen; eta, ondorioz, kristauen jainkoa izenik gabe gelditu zen. Gaztelaniazko itzulpen askotan ere, el Señor aurkitzen dugu; eta ingelesezkoetan the LORD (normalean, horrela idatzita, «maiuskula txikiz», nolabait adierazteko ez dela benetako itzulpena): «Thou shalt not take the name of the LORD thy God in vain; for the LORD will not hold him guiltless that taketh his name in vain». Frantzesesko Biblia protestanteetan, aldiz, l’Éternel da ohiko itzulpena: «Tu ne prendras point le nom de l’Éternel, ton Dieu, en vain; car l’Éternel ne tiendra point pour innocent celui qui aura pris son nom en vain».

Argi egon behar du YHWH = ‘jaun’ ez dela itzulpen zehatza. Jaun hitzak ez du YHWH itzultzen, adonai baizik; eta adonai eufemismo bat zen jainkoaren benetako izena ez aipatzeko. Bibliaren beste itzulpen batzuetan itzultzaile kristauek judutarren tabu zaharra ez dute errespetatu eta Yahweh edo Yehovah~ Jehowah erabili dute. Itzulpen edo egokitzapen hauek hipotesiak dira YHWH, tetragrammaton sakratua, ahoskatzeko; besterik ez. Beharbada bi forma hauetariko bat zuzena da (eta bestea okerra, nahitaez), edo beharbada biak okerrak dira. Ez dakigu Bibliako jainkoaren benetako izena nola ahoskatzen zen eta ez dago modurik jakiteko.

XII. mendean, Aimery Picaud bidaiariak idatzi zuen ezagutu zituen euskaldunek Urtzia izena ematen ziotela (kristauen) jainkoari. Azkuek eta beste batzuek pentsatu zuten behabada urtzia ‘caelus’ edo zela, eta ez ‘Deus’. Picauden lagun euskaldunek ez omen zuten galdera ulertu. Hala ere, Mitxelenak (2011 [1964]: 52) eta Caro Barojak (1973: 20) ebidentzia ikusita ondorioztatzen dutenez, ez dago motiborik pentsatzeko Musde Picaud tronpatu zenik galdera honetan, ematen dituen beste itzulpen guztiekin asmatu baitzuen.

Zer da Urtzia, beraz? Ortz-egun = Iovis dies ekuazioak argi eta garbi erakusten digu kristautasuna baino lehen, euskaldunek Urtzia ~ Ortzi erromatarren Iuppiter jainkoarekin identifikatu zutela. Hau da, ziur asko, Urtzia euskal panteoiko jainko baten izena zen, erromatarren Iuppiter (Tonans) bezala, zeruetako edo ekaitzen jainkoa zena (nahiz eta teonimo hau erromatarren garaiko epigrafian orain arte ez den agertu).[1] Germaniarrek, bide batez, modu berean kalkatu zuten egun-izen hau, erromatarren Iuppiter beren Thor jainkoarekin berdinduz, cf. Iovis dies > ing. Thurs-day ‘Thorr-en eguna’.

Irudiko luke, kristautasuna Euskal Herrian sartu zen garaian, euskaldunek estrategia berbera erabili zutela bigarren aldiz eta kristauen izengabeko jainkoa berriz ere beren Urtziarekin identifikatu zutela.

XII. mendean kristauen jainkoaren euskal izena Urtzia bazen, zergatik galdu zen izen hau euskaraz? Beharbada, ertaroko euskal teologo-filologo batzuk konturatu ziren Urtzia kristautasunaren aurreko jainko baten izena izana zela, kristauen jainkoaren izena izan baino lehen, eta pentsatu zuten, arrazoi teologikoengatik, hobe zela izen hau ez erabiltzea kristauen jainko bakarra izendatzeko. Edo beharbada zerikusirik du galera honek hizkuntzaren bilakaera fonologikoarekin: Urtzia > Ortzia > Ostia (= hostia, homonimia deserosoa sortuz)?

Aipamenak

Caro Baroja, Julio. 1973. Estudios vascos. Donostia: Txertoa.

Michelena, Luis. 1964. Textos arcaicos vascos. Madrid: Minotauro. Berrarg., 2011, In Luis Michelena, Obras Completas, XII (J.L. Lakarra & I. Ruiz Arzalluz, arg.), ASJUren Gehigarriak LXV. Donostia & Gasteiz: Gipuzkoako Foru Aldundia & Euskal Herriko Unibertsitatea.

_______________

[1] Honek ez du esan nahi hori hitzaren esanahi bakarra zenik. Alderantziz, agian, hitzak jainkoaren izena eta agerpena adierazten zituen aldi berean. Julen Manterolaren bidez jakin dudanez, Euskaltzaindiko euskal hiztegi etimologikoak oso informazio interesgarria ekarriko digu ortzi eta egun hitzen jatorrizko esanahiaz eta erabileraz.

Jose Ignacio Hualde

Itzuli baino lehen testua interpretatu, ulertu behar duzu. Testuaren egilea bizirik badago, beharbada mezu elektroniko bat bidal diezaiokezu argitasun bila, zerbait ulertzen ez duzunean. Aldiz, testua beste garai batekoa bada, edo ahozko tradizioaren bidez ailegatu bada guregana, askotan lan gehiago egin behar dugu puntu ilunak argitzeko. Beste artikulu batean aipatu nuen adibide batekin hasteko, ziur asko San Mateoren garaikide greko-judutarrentzat pylai hadou ‘hadeseko/infernuko ateak’ esapideak esanahi gardena zuen; baina denbora iragan ahala, esanahia ilundu zen. Prudenek, nire artikuluari egindako iruzkin batean esaten digunez, Bibliaren itzulpen batzuetan esapide hau ‘herioaren indarra’ bezala itzuli bada ad sensum, hau interpretazio edo exegesi baten ondorioa izan da (ikus adibidez hemen azalpen baterako). Horrelako gauza asko aurkitzen ditugu Biblian eta beste testu zaharretan, noski.

Gauzak are ilunagoak izan daitezke. 1596ko Refranes y Sentencias liburuko “Gatzean, gatzean, ta ez Ibarguengorean” errefrauaren esanahia ezin da ulertu gertakari historiko jakin bat ezagutu gabe —eta gaztelania jakin gabe (ikus Urkixo 1919).

Ikus dezagun hirugarren adibide bat. Juan San Martinek (1966) hurrengo kopla jaso zuen Izaban, eta alboan agertzen den bezala itzuli zuen gaztelaniara, hasiera batean:

Bar baduk erosi túpla                     Si necesitas comprar cebolla
ene bartzian baratxuri                    en mi huerto hay ajos.
Paskalantonion eztieusa                 la negativa de Pascual Antonio
erkintzala gezur zuri                         que le saque mentira blanca (falsedad)

                                                                                  (San Martin 1966: 378)

Hemen badira hain ongi ulertzen ez diren hiru gauza, hirurak azken bi lerroetan: eztieusa, erkintzala eta gezur zuri. Aldizkariaren ale berean Mitxelenak (1966) beste itzulpen bat proposatzen du azken bi lerroetarako eta, San Martinek (1976) —Mitxelenaren zuzenketak onartuz— beranduagoko lan batean, honelaxe zuzendu zuen bere lehen itzulpena:

Paskolantonion ez dieusa,              El inútil de Pascual Antonio
Erkintzala gezur-txuri                      me ha salido falso.

                                   (San Martin 1976: 8, Mitxelenaren zuzenketak onartuz)

OEH-k eztieus hitzerako (s.v. ezdeus) ‘negativa, rechazo’ esanahia ematen du, Izabako jota honetan oinarrituta. Iturri bezala, Mariano Estornés Lasaren Oro del Ezka eleberria ematen du Orotarikoak; baina Estornesén liburuan aurkitzen dugun bertsioa apur bat desberdina da:

Paskual Antonio enez dieusa         Paskual Antonio ya no te quiero,
Erkin zitan gezur xuri                       porque me has salido falso
Si quieres comer tomate
En mi huerta hay baratxuri

                                                                    (Estornés Lasa 1958: 268)

Badirudi, beraz, OEH-ko sarreraren benetako iturria ez dela Estornés (1958), San Martin (1966) baizik. Edozein kasutan, Mitxelenaren (eta San Martinen 1976ko) irakurketa zuzena bada, OEH-ko eztieus hitzaren itzulpena ez da zuzena (beste adibiderik ez badago). Iruditzen zait Mitxelenak arrazoia duela. Kopla honetan, Mitxelenak esaten duenez, badirudi eztieusa ez dela ‘negativa, rechazo’ baizik eta ‘ezer eza; ezer balio ez duena’: Paskalantonion eztieusa = ‘el inútil/nada de Paskal-Antonio’. Modu honetan interpretatuta (eta ez ‘ezetza’ bezala), jotaren bigarren kopla elebiduna ere hobeki ulertzen da:

Paskolantonion ez dieusa               El inútil de Pascual Antonio
eltu dun ire bortára.                          ha llegado a tu puerta
Mecauen tu descendencia,
Grandísima descarada                                (San Martin 1976)

Hau da: ‘Paskal-Antonio funsgabea hire atera zatorren’.

Bestalde, lehen koplaren azken lerroa dela-ta, beharbada San Martinen hasierako irakurketa zuzenagoa da. Litekeena da erkintzala ez dela ‘erkin zaidala’, baizik eta ‘erkin dezala, atera dezala’, koplaren transmisioan eztieusak ergatiboa galdu duelarik. Ziur asko Mitxelenak Estornések ematen duen beste bertsioa (erkin zitan) zuen buruan, ‘me ha salido’ proposatzeko.

Azkenik, gezur zuri dugu. San Martinen lehen itzulpenean, ‘falsedad’ da, izen bat; bigarrenean, aldiz, adjektibo bat, ‘falso’. Hiztegi Batuak honakoa dakar: gezur-zuri izond. g[utxi] er[abilia] ‘faltsua’. Entzun dudan 1958ko grabaketa batean, Jacques Allières-ek galdetuta (‘zer da gezur zuri?’), gure koplaren bertsio bat kantatu berri zuen emakumeak honelaxe erantzun zion euskalari frantziarrari: ‘mentira blanca’. Ez oso argigarria. OEHan aipu hauxe aurkitzen dugu: “Zer da zurikeria? Beti sinistu nai genduken gezur polit bat”. (ArgEgut [Pierre d’Argaignarats, Argia’ren Egutegia] 1934:195). Bide batez, ingelesez ere ‘gezur zuria’ (a white lie) gezur ttikia da, kalterik egiten ez duena edo inori kalterik ez egiteko esaten dena. Gutti gora behera, zentzu honekin erabili nahi dut hemen.

Gure jota sortu zuen koblalari anonimoa aspalditik joan zitzaigunez mundu honetatik eta garai eta leku horretako testuinguru kulturalari buruz behar bezainbeste informazioa ez dugunez (beste gauzen artean bertako uskara galdu delako), ez dago biderik ziurtasun osoz jakiteko koplaren interpretazio zuzena zein den.

Dena den, testu bat ahozko tradizioaren bidez hedatzen denean, interpretazio bat baino gehiago izan dezakegu; baita kontrako interpretazioak ere. Honelakoetan ez dago hain garbi inork erabaki dezakeen interpretazio zuzena zein den. Hiztun bakoitzak bere interpretazioa egin dezake eta egiten du. Interpretazio desberdinak izan ditzakegu, inork gezur zuririk esan gabe.

Blog honetan Iratxe Goikoetxeak “bola dabilen artean ez dago txorrarik” errefraua azaldu ondoren, esaten digu, testu-azpiko ohar batean, Gotzon Garatek “dabillen bolie, ondo dabil txorra eiñ arte” atsotitza jasotzen duela eta gaztelaniazko baliokide bezala beste hau ematen duela: “piedra movediza no coge musgo”. Beharbada baliokideak dira, edo beharbada ez; edo bai eta ez. Kontua da bigarren esaera honen esanahiaz ez dagoela adostasunik. Dabilen bola, ondo dabil, bai, esaerak esaten duenez, baina dabilen harria? ondo ala gaizki dabil?

Atsotitzaren interpretazio batean, goroldioa gauza itsusia da. Beraz, gauza ona da mugitzea, goroldiorik ez atxikitzeko, ez herdoiltzeko: Mugi zaitez! Honela interpretatzen du Axularrek (Gero, II. kap: 24; 38 or.):

Dabilan harriari etzaikan goroldiorik lotzen. Ur irakinean eztu uliak pausatzen. Ardurako arropari, etzaika zerrenik egiten. Zuhaitz bethakorra, eztu nehork ebakitzen. Baina alferra, fauna, hutsa, bere sasoinean jasaiten eztuena, zertako da?

Aldiz, Urkixok erakutsi bezala, kontrako interpretazioa ematen zaio atsotitzari RS errefrau bilduman:

Arri ebil okiak oroldiorik ez, erle uzatuak abaarik ez
No tiene moho la piedra movediza ni haze panal la aveja espantadiza.

Goroldioa, beraz, aberastasuna da, interpretazio honetan, ondasunak. Asko mugitzen bazara, maiz aldatzen bazara lekuz, ez zara sekula aberastuko: Ez zaitez mugi!

Nork du arrazoia, Axularrek ala RS liburuaren autore anonimoak? Badirudi jatorrizko esanahia (latinez) RS liburukoa dela: ez mugi, ipin erroak zauden lekuan! Baina errefraua bizirik dagoenez, euskaraz eta Europako beste hizkuntza askotan, jatorrizko esanahia ez da nahitaez orain duena. Nori galdetu? Era demokratiko batean erabaki al daiteke auzi hau? jendeari galdetuz? Hau da B. Kirshenbatt-Gimblett-ek (1973) egin zuena. Ingelesez esaera zahar hau oso ezaguna da, eta beti modu berean esaten da gaur egun: “A rolling stone gathers no moss”. Kirshenbatt-Gimblettek, bere Texasko ikasleei galdetuz, aurkitu zuen bakoitzak bere filosofiaren eta ideien arabera interpretatzen duela. Are gehiago, modu batean interpretatzen duenak gehienetan ez daki beste interpretaziorik posible denik. Hau da, atsotitzak erabiltzen ditugu gure ideiak eta aurreiritziak baieztatzeko.

Badirudi Bob Dylan-entzat dabilen harriaren izaera ez dela guztiz positiboa: “how does it feel, to be without a home, like a complete unknown, like a rolling stone?” Goroldiorik ez edukitzea etxerik gabeko ezezagun bat izatea da Dylanek atsotitzaren egiten duen irakurketan. Hala ere, The Rolling Stones musika taldeak eta Rolling Stone aldizkariak izen hau hartu badute, modu positiboan interpretatu bide dute atsotitza, Axularrek bezala. Ziur asko, Ruper Ordorikarentzat ere ona da dabilen harria izatea edo nahi izatea. Zer esan nahi du, bada, dabilen harriari buruzko atsotitzak? Zeuk erabaki, gezur zuririk esateko beldurrik gabe. Tipula erosi nahi baduzu, ene baratzean baratxuri.

Aipamenak

Estornés Lasa, Mariano (1958) Oro del Ezka. Zarautz: Icharopena (Auñamendi saila, 1)

Kirshenbatt-Gimblett, Barbara (1973). “Toward a theory of proverb meaning”. Proverbium 22: 821-827.

Mitxelena, Koldo (1966) “Acotaciones de un lector”. BRSVAP 22: 260-263

San Martin, Juan (1966). “Fragmentos de canciones populares roncalesas”. BRSVAP 22: 375-388.

San Martin, Juan (1976) “Fragmentos de canciones del uskára roncalés”. Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, 8. urte, 22: 5-20.

Urquijo e Ibarra, Julio de (1911–1933). “Los Refranes y Sentencias de 1596: Estudio comparativo”. Revista Internacional de Estudios Vascos, 5-24, zatika argitaratuta.

José Ignacio Hualde

Batzuetan itzultzaileak baditu arrazoi indartsuak hitzez hitz itzultzeko, honela itzulpenak naturaltasuna galtzen badu ere; baita xede-hizkuntzaren egitura bortxatzen edo guztiz desegiten badu ere. Arrazoia sorburu testuaren sakratutasuna eta sorburu hizkuntzarenganako begirunea izan daiteke. Hau da, adibidez, sefarditen ladinamenduaren tradizioan aurkitzen duguna, hurrengo gaztelaniazko adibidean bezala:

Cuánto fue demudada la noche la esta más que todas las noches? (Agadá de Pesah)

Hona jatorrizkoa:

Ma nishtana ha-laila ha-ze mi-kol ha-leilot?
“Zertan bereizten da gau hau beste gau guztietatik?”

Ladinamendu edo hitzez hitzeko itzulpen honetan, egitura pasibo bat dugu gaztelaniaz hebreerazko testuan iraganaldiko forma bat erabiltzen delako eta —are harrigarriagoa dena— gaztelaniaren sintaxia erabat bortxatuz, la-noche la-esta hitz andanak hebreerazko sorburu-testuko ha-laila ha-ze itzultzen du gaztelaniara, hitzez hitz edo morfemaz morfema, verbum pro verbo: «a-gau a-hau».[1]

Hain urrun joan gabe, baina antzeko modu batean behintzat, ziur aski 1596ko Refranes y Sentencias errefrau bildumaren idazle anonimoaren gaztelaniazko itzulpenak askotan «demasiadamente a la letra» baldin badira —Larramendiren hitzetan (ikus J. Lakarraren RS-en edizioa)— arrazoia ez da egileak ez zuela gaztelania behar bezala menperatzen. Beharbada gure idazle anonimoak euskarazko atsotitzen jatortasuna erakutsi nahi zuen modu honetan, gaztelaniaz antzeko errafrau bat zegoenean ere. Euskarazkoa naturalagoa da iturria delako. Mezua hauxe da, beraz: Itzulpena euskaratik gaztelaniara egin da, eta ez alderantziz.

Literaturaren arloan ere, itzulpengintzaren teorilari batzuek (hala nola Friedrich Schleiermacher-ek eta bere jarraitzaileek), proposatzen dute itzultzaileak irakurlea jatorriko testuaren idazlearengana hurbildu behar duela, eta ez alderantziz. Irakurleak ohartu behar du, ia etengabe, itzulpen bat irakurtzen ari dela, eta ez bere hizkuntzan zuzenean idatzitako testu bat. Hein batean, itzulpenak ad verbum izan behar du. Arrazoia jatorrizko testuaren sortzaileari zor zaion begirunea izango litzateke. Ahal den neurrian, testuaren sortzailearen aukera estilistikoak errespetatu beharko lituzke itzultzaileak. Horretaz gain, irakurleak ikusi beharko luke itzulpenean testua beste ingurune kultural batean sortu zela. Testuaren arroztasunaz konturatu behar du. André Lefevere-k honelaxe esplikatzen du Schleiermacherren ikuspegia: «A translation should therefore sound ‘foreign’ enough to its reader for that reader to discern the workings of the original language that expresses the language game, the culture of which the original was a part, shining through the words on the translated page’» (1992 : 5). Irakurleak itzulitako hitzen artetik jatorrizko hizkuntzaren argia ikusi behar du Scheleiermacherrentzat. Walter Benjamin-ek ere esaten digu benetako itzulpen batek ez duela jatorrizkoa estaltzen, ez duela bere argia iluntzen edo oztopatzen (1996[1923]: 260).

Lawrence Venuti-ren iritziz, hau bereziki garrantzitsua da sorburu testua hizkuntza guttitu batean dagoenean eta itzulpena, aldiz, ingelesa bezalako hizkuntza hegemoniko batean. Ona da liburua ingelesez irakurtzen duena ohartzen bada idazleak beste hizkuntza batean eta bestelako testuinguru batean idatzi zuela. Kontu etiko bat da hau Venutirentzat.[2]

Nola aplikatzen zaizkio ideia eta iritzi hauek gaurko euskal literaturari? Askotan literatura liburu bat argitaratzen da euskaraz eta handik hilabete gutitara gaztelaniazko bertsioa agertzen da. Kasu batzuetan euskarazko liburuaren idazlea eta itzultzailea pertsona desberdinak dira; beste batzuetan, aldiz, pertsona bera. Hona galdera: Garrantzitsua ote da itzulpenean nolabait erakustea jatorrizko bertsioa euskarazkoa dela, eta ez gaztelaniazkoa? Eta nola? Gaurko euskal kontestuan badu zentzurik euskararen eragina nolabait erakusten duen gaztelania «arrotz» batean itzultzeak (Schleiermacherri jarraituz)?[3]

Itzulpena autoitzulpena denean, batzuetan gertatzen den bezala, ez dugu, noski, teorilari batzuek ikusten duten inperatibo etikoa, jatorrizko idazlea ez traditzeko. Itzultzailea testuaren jabea denez, printzipioz nahi duen moduan alda dezake testua itzulpenean inori azalpenik eman behar gabe.[4]

Baina, autoitzulpena izan edo ez izan, badu zentzurik Venutik hizkuntza guttitu eta hegemonikoei buruz esaten duena kontuan hartzeak? Gaurko egoeran, euskal idazleak egiten dituen aukeren artean, printzipalena hizkuntzaren hautua dugu. Axularrek ez bezala, gaurko euskal idazleak ez du idazten «guztiz ere euskararik baizen etziakitenentzat». Gaur egun euskaraz idazteko arrazoiak desberdinak dira. Aukera (est)etikoa da. Kontestu honetan, erdal itzulpenak aldarrikatu beharko ote luke itzulpena dela?

Esku artean Lourdes Oñederraren Intemperies (babes bila) izeneko azken eleberria daukat (Donostia, Erein, 2013). Mahai gainean, gaztelaniazko bertsioa dut (Donostia, Erein, 2015). Auto-itzulpena da. Zer nolako itzulpena egin du gure nobela-egileak? Badago biderik jakiteko zein den originala eta zein kopia? Hizkuntzaren erabileraren aldetik, nik esango nuke ezetz. Bi hizkuntzetan garbi dago Oñederra idazle bikaina dela; badakiela hitzak eta egiturak aukeratzen, hizkuntza erabiltzen. Bai euskaraz, baita gaztelaniaz ere. Hala ere, xehetasun batzuek erakusten diote itzulpenaren irakurleari jatorrizko sormen lana euskaraz egin zuela idazleak. Adibidez, euskarazko testuan hauxe kausitzen dugu bigarren partearen bigarren kapituluaren hasiera aldera:

Orduan usain txar bat etorri zaio gogora, hipotalamoak begiratzen ez duen gogoaren leku horretara. Usain txarra, zahar eta heze usaina, kanpamentu usaina, udaleku usaina. Garai hartan usaia esaten zuten, “n” gabe, sudurkaririk gabe, sudurretik sartzen den horren izenak ez bide zuen letra sudurkaririk behar. Orduan behintzat. (39 or.)

Eta gaztelaniazkoan, leku berean:

Y un mal olor le viene a la memoria, a ese sitio que el hipotálamo no controla. Mal olor, a viejo, a humedad, olor de campamento, de colonias de verano. Olor, usaina. En aquellos tiempos lo hubiera llamado usaia, sin la n, que le añadió luego al aprender el euskera estándar: usaia sin n, sin nasal, como si entonces no necesitara nasal el nombre de lo que entra por la nariz. Al menos entonces, no. (35 or.)

Alde batetik, xede-hizkuntzaren erabileran, Lourdes Oñederrak ez die jaramonik egin Schleiermacherri edo Benjamini. Ez du ad verbum itzuli. Inork ez luke esango gaztelaniatzen duela «demasiadamente a la letra». Baina aipatutako pasartean egiten duen gogoeta euskaldun baten gogoeta da. Guztiz posible zen Oñederrarentzat euskarari buruzko esaldi hauek kentzea edo aldatzea, bere testua da-eta. Baina gorde egin ditu. Jatorrizko hizkuntzak, euskarak, distiratzen du gaztelaniatutako orrialdean. Iruditzen zait Venutik onetsiko lukeela Lourdes Oñederrraren aukera.

Aipamenak:

• Benjamin, W. 1996 [1923]. “The task of the translator”[jatorrizkoan: “Die Aufgabe des Übersetzers”]. In: M. Bullock & M. W. Jennings, arg., Walter Benjamin: Selected writings, vol. 1, 1913-1926, 253-263 or. Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard Univ. Press.
• Lakarra, J. (Arg.). 1996. Refranes y sentencias (1596). Ikerketak eta edizioa. Bilbo: Euskaltzaindia eta Bizkaiko Foru Aldundia.
• Lefevere, A. (Arg.). 1992. Translation/History/Culture: A sourcebook. London: Routledge.
• Schleiermacher, F. 1973 [1813]. “Methoden des Übersezen” [jatorrizko hitzaldiaren izenburua: “Ueber die verschiedenen Methoden des Uebersezens”]. In: Störig, H. J. (Arg.), Das Problem des Übersetzens, 2. arg., 38-70. Darmstadt: Wissenchaftliche Buchgesellschaft.
• Venuti, L. 1995. The translator’s invisibility. London & New York: Routledge.
• Venuti, L. 1998. The scandals of translation: Towards an ethics of difference. London & New York: Routledge.

______

[1] Itzulpen teknika honen bidez egindako Testamentu Zaharraren itzulpen baterako, ikus 1553ko Ferrarako Biblia edo, daukan izenburuaz, Biblia en lengua Española traduzida palabra por palabra dela verdad Hebrayca, hemen: [https://books.google.com/books?id=3qViAAAAcAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false].
[2] Blog honetan, ikus Aiora Jaka, “Eta euskal itzultzaileok, ikusezinak ote?”, 31 eskutik, 2013/09/19
[3] Gai honen inguruan, blog honetan, ikus Karlos del Olmo, “Itzultzaile baten itaunak etikaren aurrean (I)”, 31eskutik, 2013/09/20
[4] ikus hemen http://www.eizie.eus/Argitalpenak/Senez/20080201/montorio autoitzulpenari buruzko eztabaida baterako.

Jose Ignacio Hualde

Churchgoers (Eliztarrak) izenburuko bere eleberrian, D. Kurtz-ek honako hitzak jartzen ditu predikari baten ahotan:

But the gates of Hell will not prevail. They will not prevail. They will not prevail, and that’s the promise of Jesus Christ. (Kurtz, Don. 2007, Churchgoers, Minneapolis, Cool of the Morning Press, 75 or.)

Pasarte llabur hau itzultzeko bi zailtasun ikusten ditut. Gurutze bi dauzka testuak bere laburrean. Hasteko, the gates of Hell ‘infernuko ateak’ dira, noski, baina zer dira infernuko ateak? Zer esan nahi du ez direla nagusituko horrekin?

Hitz hauekin predikariak Biblia aipatzen du zeharka, predikari amerikarrek askotan egiten duten bezala. San Mateoren ebanjelioaren hitzak —1611ko King James-en itzulpenaren arabera— ekartzen ditu entzuleen gogora. Hauxe da Bibliaren bertsoa bertsio honetan:

And I say also unto thee, That thou art Peter, and upon this rock I will build my church; and the gates of hell shall not prevail against it. (Mat. 16:18).

Leizarragak honelaxe itzuli zuen San Mateoren bertso hau:

Baina are nik erraiten drauat, ezen hi aizela Pierris, eta Harri hunen gainean edifikaturen dudala neure Eliza: eta ifernuko borthak etzaizkala hari garaithuren.

Haranederrek ere gordetzen du esapide iluna bere itzulpen ederrean:

Bada nik zuri erraten darotzut Piarres zarela eta harri horren gaiñean bastituko dudala ene Eliza eta ifernuko atheak ezin hari garaituko zaizkola.

Aldiz, Pedro Prudencio Hualde nire arbaso famatuak, Vulgatan agertzen diren portae inferi hitzen itzulpen literala eman ondoren, azalpena gehitzen du, honela korapiloa askatuaz bekatari erronkariarren onurako:

Eta nik erraiten daizud zu zrela Pedro eta arri konen gainian edifikaten duala ene Eliza; eta iburniko bortek edo poderak ez deila prebaleziten aren kontra.

Azkenik, Elizen arteko Bibliak “infernuko ateak” baztertzen ditu, argitasunaren mesedetan:

Eta nik hau diotsut: Pedro zara zu, eta harkaitz horren gainean eraikiko dut nik neure eliza; eta herioaren indarrak ere ez du menderatuko.

Bibliaren zein euskarazko bertsio aukeratu goian emandako Don Kurtz-en pasartea itzultzeko? Esan bezala, eleberriko predikariak James Erregearen Biblia erabiltzen du bere predikuan: “The gates of Hell will not prevail” esaten du, XVII. mendeko James Erregearen itzulpenean agertzen den moduan (edo ia han bezala, aditz laguntzailea modernizatzen baitu) eta ez, adibidez, New International Version delakoak dakarren “the gates of Hades will not overcome it”. Nobelaren zatitxo hau euskaratzeko, Joana Erreginaren —hau da, Leizarragaren— bertsio garaikidean agertzen diren hitzak erabiltzea izango litzateke aukera bat. Ez dakit, hala ere, aukerarik onena izango litzatekeen. Hemen D. Kurtz-ek predikari amerikar baten hizkuntza erreala erakusten du, Estatu Batuetako eliza ebanjelikoetan James Erregearen Biblia baita erabiltzen dena, modu orokor batean. XVII. mende hasierako ingeles hizkuntza zaharkituak nolabaiteko kutsu sakratua ematen omen dio Bibliaren bertsio honi gaurko bekatari amerikarrentzat. Denok ezagutzen ditugun arrazoiengatik (“Paris bien vaut une messe”), Albreteko Joana Erreginaren Biblia, aldiz, ez da ezagunena gaurko euskaldun fededunen artean (ikus Iñigo Roque “Joanes Haraneder (I): Garbiki eta fidelki”, 31 eskutik 2013/05/07). Ziur asko irakurle euskaldunentzat —filologo trebe eta zaletu batzuk alde batera utzita— ifernuko borthak esapidea, Leizarragaren hitzak testura ekarriz, konnotazio argirik gabekoa eta guztiz iluna izango litzateke nobelaren kontestuan. Beharbada, Osaba Prudentziori jarraituz, onena izango litzateke “ateak” aipatzea eta aldi berean beste hitz batzuekin esanahia argitzea.

Pasarteak daukan bigarren arazoa larriagoa da. Testuan “will not prevail” hitz andana hiru aldiz agertzen zaigu jarraian, baina azpimarratze desberdinekin:

…will not prevail. They will not prevail. They will not prevail.

Hau da benetako gurutzea. Hemen irekitzen dira “ifernuko borthak” pasartea itzuli nahi duenarentzat.

Honetan ere Kurtz-ek predikari baten hizkera erreala islatzen du zehatz-mehatz. Errepikapen hauek, prosodia aldatuz, maiz erabiltzen dira estilo honetan ingelesez, hizkuntza honek daukan azentuzko malgutasunaz baliatuz.

Ingelesez, ahozko jardueran, azentu nagusiaren kokagunea oso garrantzitsua denez ñabardura pragmatikoak adierazteko, batzuetan ahozko hizkuntzaren ezaugarri hau markatzen da idatziz tipografiaren bidez, gehienetan letra etzanez. Hona Dave Eggers-en, The Circle eleberritik (2013, New York: Vintage) atera dudan adibide pare bat (eleberri honetan askotan erabiltzen da azpimarratze prosodiko hau):

•  You want me to read them to you? (131 or.)
• What, you want me to tell them? (162 or.)

Bi adibideok oso antzekoak badira ere, galdegaia —euskal gramatikaren terminologia erabiliz— desberdina da. Lehendabizikoan want ‘nahi’ da galdegaia eta bigarrenean, aldiz, me ‘nik, neuk’.

Nola itzuli ingelesaren prosodia testuaren egileak markatzen duenean? Hau da eztabaidara ekarri nahiko nukeen auzia. Posible izango litzateke, noski, ingelesez azentuaren bidez adierazten diren xehetasun pragmatikoak albora uztea itzulpenean, honela esanahiaren parte bat galtzen bada ere (traduttore traditore). Baina nago itzultzaile jator batek ahaleginak egingo lituzkeela iturriko testuaren xehetasunak ez galtzeko. Ingelesez ez bezala, euskaraz —edo gazteaniaz— ez dago tradiziorik prosodia markatzeko idatziz; baina hitzordena ingelesez baino askeagoa denez, neurri batean erabil daiteke itzulpen lanetan. Gai honi lotuta, D. Bolinger-ek (1954)[1] honako korrespondentziak ikusi zituen espainolaren eta ingelesaren artean: suena el teléfono = the phone rings; el teléfono suena = the phone rings. Euskararen hitzordena eta prosodia desberdinak badira ere, uste dut konparaketa hau kontuan hartzekoa dela.

Badira beste baliabide batzuk ere euskaraz. Adibidez, you want me itzultzeko badirudi izenordain indartuen bidez adierazi daitekeela enfasizko ñabardura. Beharbada, goiko bi adibideak, hurrenez hurren, honela itzul litezke: ‘Benetan nahi duzu nik zuri irakurtzea?’ eta ‘Zer, haiei neuk esatea nahi duzu?’. Beste norbaitek itzulpen egokiagoak proposa ditzake, agian.

Agian ez litzateke ideia txarra euskaraz ere esaldiaren azentu nagusia letra etzanez adieraztea, ingelesez bezala, kasu markatuetan; adibidez, galdegaia aditzaren atzetik datorrenean (gai honetaz, ikus Juan Garzia “Galdegaia aditzaren atzean”, 31 eskutik, 2013/06/21) edo galdegaia baieztapena denean eta azentu nagusia aditzak daramanean: “Zure laguna etorri da gaur goizean” vs “Gaur goizean zure laguna etorri da” (marka berezirik gabe, laguna = galdegaia, azentu nagusiarekin) —noski “Gaur goizian zure laguna etorri egin da” hirugarren gauza bat da, hizkera batzuetan edo hiztun batzuentzat, behintzat.

Hasierako testuan, hala ere, azentu nagusiaren txandaketa tresna erretoriko bat da. Iruditzen zait kasu honetan beharbada egokiena dela hitz desberdinekin ideia bera errepikatzea. Litezkeen bi itzulpenekin bukatuko dut artikulua, testua berriro hona ekarri ondoren:

But the gates of Hell will not prevail. They will not prevail. They will not prevail, and that’s the promise of Jesus Christ.

• Baina herioaren indarra ez da nagusituko, infernuko ateak ez dira garaile aterako; ez, infernuaren indarrak ez du irabaziko, eta hau da Jesukristoren agindua
• Baina herioaren indarrak ez du menderatuko Eliza. Infernuko ateak ez zaizkio garaituko. Ez, ez zaizkio garaituko, eta hau da Jesukristoren agindua

Beste itzulpenik? (Badaezpada, argi utzi nahi dut ni ez naizela itzultzailea eta ez dudala nobela hau euskaratzeko asmorik. Ariketa bezala proposatzen dut).

[1] Bolinger, D. 1954. “English prosodic stress and Spanish sentence order”. Hispania 37: 152-156.

Jose Ignacio Hualde

Hizkuntza batzuen esapide idiomatikoen artean konparaketa ihartuak aurkitzen ditugu: elhurra bezain xuri, ekhia bezain ederrik. Konparaketa hauek balio intentsiboa dute: elurra bezain zuria erabiltzen da ‘zuri-zuria, oso zuria’ adierazteko.

Egitura sintaktikoa ez da bera hizkuntza guztietan horrelako esamolde konparatibo tinko edo aldagaitzetan. Ingelesez eta frantsesez, adibidez, berdintasunezkoak —hau da, «IZENA bezain ADJEKTIBOA» tankerakoak— dira (white as snow, black as coal; blanc(he) comme la neige, noir(e) comme le charbon); gaztelaniaz, aldiz, konparaketa idiomatikoak superioritatezkoak izan ohi dira —«IZENA baino ADJEKTIBOagoa» (más blanco/-a que la nieve, más negro/-a que el carbón)—. Ingelesez superioritatezko konparaketa generikoekin bakarrik erabili ohi da: hotter/colder/stronger/etab. than hell/the dickens ‘infernua baino beroagoa/hotzagoa/indartsuagoa’. Konparaketa generiko hauek bereziak dira: hauetan, besteetan ez bezala, izenak (adib. hell ‘infernua’) askotan ez du zerikusirik adjektiboaren nolakotasunarekin (ikus harder than hell). Euskaraz, mota honetakoak itzultzeko, konparaketaren ordez kristo(re)n edo beste intensifikatzaile bat erabil daiteke, nire ustez, adjektiboa nominaliza badaiteke: kriston beroa/hotza/indarra.

Bigarrenik, konparaketa ihartuetan prototipo bezala ematen den izena askotan desberdina da hizkuntza desberdinetan, eta hemen sortzen da arazoa itzulpenerako. Askotan itzulpen literala ez litzateke egokiena izango.

Goian eman ditudan bi adibideetan, zuri kolorea elurrarekin konparatuz eta beltza ikatzarekin, konparaketa berbera egiten da ingelesez, euskaraz, espainolez, frantsesez eta ziur asko beste hizkuntza askotan ere. Hauek ez dira kasu bakarrak. Hona beste bat, ez hain begien bistakoa: ugly as sin = laid(e) comme le péché = más feo/-a que un peca(d)o. Hiru hizkuntzetan bekatua da itsusia. Orotarikoak ere bekatu mortala bezain itsusia (P. Lafitte) dakar.

Hala ere, ingelesa eta gaztelania erkatzen baditugu, adibidez, eta zerrenda luzatzen badugu, ikusiko dugu desadostasunak adostasunak baino gehiago direla honelakoetan. Gaztelaniaz ‘ogia baino hobea’ (más bueno que el pan) esaten da eta ingelesez, aldiz, ‘urrea bezain ona’ (good as gold). Era berean, gaztelaniaz más loco/-a que una cabra esaten da, baina ingelesez ahuntzak ez dira asoziatzen zorotasunarekin, baizik eta apetitu desordenatuarekin (jateko edo sexu kontuetan). Aldiz, gaztelaniaren zorotasunari buruzko esapide idiomatiko horren ingelesezko itzulpen idiomatikoa crazy as a loon edo mad as a hatter izango litzateke. Beste adibide bat emateko, espainolez hartzak itsusiak dira (más feo que un oso); ingelesez, berriz, goseak daude beti (hungry as a bear).

Beste adibide batzuk emateko, ingelesez cute as a button ‘botoi bat bezain polita’, esaten da eta frantsesez joli comme un coeur ‘bihotz bat bezain polita’. Euskaraz beruna bezain astuna esaten da eta ziur asko beste hizkuntza askotan ere beruna oso astuna da. Baina, honetaz gain, ingelesez adreiluak oso astunak dira, logikaren kontra bada ere (heavy as a ton of bricks ‘adreilu tona bat bezain astuna’ —tona guztiek ez al dute pisu berbera?—), espainolez behiak dira astunak, bereziki inoren besoetan (más pesado/-a que una vaca en brazos) eta frantsesez, aldiz, astoak, batez ere hiltzen direnean (lourd(e) comme un ân mort).

Hona beste hemen adibide batzuk (Estatu Batuetako) ingelesez, euskarazko itzulpen literalekin:

• Pretty as a picture ‘argazki bat bezain ederra’
• Easy as pie ‘pastela bezain erreza’
• Hard as nails ‘iltzeak bezain gogorra’
• Thin as a rail ‘errail bat bezain argala’
• Smart as a whip ‘zartailu bat bezain argia’
• Dumb as a doorknob ‘atearen eskutokia bezain ergela’
• Hot as an oven ‘labe bat bezain beroa’
• Happy as a clam/clown/ lark ‘txirla/pailazo/ alauda bat bezain pozik’

Hauetariko konparaketa batzuek aukera bat baino gehiago onartzen badute ere (cf. adib. esp. más tonto que…), jeneralean aldagaitzak dira, adjektiboak sinonimoak edo kuasi-sinonimoak direnean ere. Adibidez, hurrengoak ez dira esaten ingelesez: *crazy as a hatter, *mad as a loon, *pretty as a button, *cute as a picture.

Badira gizatalde batzuek bakarrik erabiltzen dituzten konparaketak ere, eta hauek arazo bereziak sortzen dituzte itzulpenerako. Adibide bat hauxe izango litzateke, Estatu Batuetako ingelesez: slow as molasses in January ‘melaza urtarrilean bezain motela’. Nekez erabiliko luke konparaketa bitxi hau gazte moderno batek, nekazaritzarekin eta adineko jendearekin lotzen baita.

Hona galdera zuretzat, irakurle. Zure ustez emankorra da konparaketa intentsiboa euskaraz? Zein dira euskaraz ezagutzen dituzun konparaketa ihartu bereziak, gaztelaniaz edo frantsesez bezalakoak ez direnak? Euskal lokuzioak sarean izeneko weborrian, tankera honetako 40 lokuzio baino gehiago zerrendatzen dituzte: ardatza bezain zuzena, baratzuria bezain fina, birigarroa bezain berritsua, pika bezain ergela, etab. Zein neurritan ezagutzen dira esapide hauek, zure iritziz? Eta zilegi izango litzateke itzultzaile batentzat konparaketa berriak sortzea? (azken finean, erabiltzen diren guztiak norbaiten burutik sortu ziren momenturen batean).