Kategoria: Isabel Etxeberria

Isabel Etxeberria Ramírez

Topikoak dio gailegoek beti galdera batez erantzuten dietela egiten zaizkien galderei. Ez dakit ingeles hiztunen artean ere zabalduta dagoen ohitura edo fama hori, baina hizkuntzak, behintzat, ematen die horretarako aukera. Aditz laguntzailea galdera estiloan errepikatu besterik ez dute, solaskideari adierazteko baietz, entzuten ari direla, eta baduela beraz hizketan jarraitzea, haiek han jarraituko baitute, adi entzuten. Ingelesa ikasten hasten garenean berehala azaldu ohi diguten erabilera bat da, oinarri-oinarrizkoa. Demagun:

―I met Elsa yesterday.
―Did you?

Eduki semantikorik gabeko adierazpide bat da, baina badu bere balio diskurtsiboa. Bi solaskideen arteko komunikazioa egituratzen laguntzen du. Atzo Elsarekin topo egin zuela dioen A solaskideak nola edo halako erantzun edo erreakzio bat espero du bere solaskidearengandik (horregatik hitz egin ohi diegu pertsonei, eta ez paretei… gehienetan behintzat), eta did you hori makulu halako bat suertatzen da B solaskidearentzat, haren bitartez berretsi egiten baitu bere arreta eta hizketan jarraitzera adoretzen baitu A solaskidea. Lagunaren hitzak entzuten jarraitzeko bere interesa zenbateraino den zinezkoa eta zenbateraino konpromiso sozialak agindutakoa beste osagai batzuetan bilatu behar da: intonazioa, begitartea, gorputzaren jarrera eta abar.

Euskal aditzak, bistan denez, ez digu horretarako aukerarik ematen. Ezta hizkuntza erromanikoetako aditzaren erabilerak ere gure bi erdara nagusietan ere. Euskaraz ezin izango genuke honela itzuli:

―Atzo Elsarekin topo egin nuen.
―*(Al) zenuen?

Eta hala ere, hainbat modutan eman liteke euskaraz ingelesaren erabilera horren gutxi gorabeherako itzulpena. Libre samar jokatuta eta B solaskidearen jarrera interpretatzen eta esplizitatzen ausartuz gero, aukera sorta zabal samarra osa daiteke. Interjekzio hutsak erabil daitezke, jatorrizkoan bezala eduki semantikorik gaineratzen ez dutenak; edo eduki semantikodun hitzak edo hitz multzoak, bestela, entzule den solaskidearen jarrera gehiago edo gutxiago agerrarazten dutenak:

1. Mmmmh.
2. Aja?
3. A, bai?
4. Bai, e?
5. Ene!
6. Hara!
7. Jesus!
8. Benetan?
9. Ez da izango!
10. Etzazu esan!
11. Bai, zera!
12. Halakorik!

Interjekzio hutsak direnak kenduta, gainontzekoetan, bistan denez, esplizitatu egiten da jatorrizkoan ez dagoen jarrera-hartze bat. B solaskideak eman berri dioten informazioaren aurrean zer sentitu duen azaleratu egiten da nolabait: poza, harridura, sinesgogortasuna, haserrea…

Itzulpengintza arloko ikerketan, 1990eko hamarkada inguruan, corpusen eta informatika-baliabideen aurrerapenei esker, itzulpenetako hizkuntzazko bereizgarriak aztertzeko saioak egiten hasi ziren. Sinpleki adierazteko, testu itzuli guzti edo gehienetan, testuok itzulpen izatearen ondorioz hain justu, ezaugarri, joera, jite komun batzuk bazirela pentsatu, eta halakoak atzematen ahalegindu dira hainbat ikertzaile. Itzulpen-unibertsal deitu izan diren horien artean, esplizitazioa (explicitation) da atzeman nahi izan dituzten bereizgarri komun horietako bat. Hau da, jatorrizkoan esplizituki ageri ez ziren zenbait informazio atal itzulpenean esplizitu egiteko joera. Eta pentsa liteke gure adibide honetan gertatzen denak baduela esplizitaziotik zerbait: hiztunetako batek jatorrizkoan zehaztu ez duen sentimendu edo jarrera bat agerrarazi egiten da itzulpenean.

Ikus dezagun orain beste adibide bat:

―I’ve just had an eye-opener. A shock.
―Have you?

Hau da:

―Ustekabe handia izan dut. Izugarrizko zartakoa.
―XXX?

Bigarren adibide honetan are nabarmenagoa da emandako informazioaren eta erantzuteko moduaren arteko aldea. A solaskideak azaltzen duen larritasunari (ezusteko handia, zartakoa) did you? hotz, neutro eta ia motz batez erantzuten dio B solaskideak. Kontua da, gainera, elkarrizketa zatitxo hori pasarte luzeago batean txertatzen dela, eta eszena luzeago horretan behin eta berriro errepikatzen direla bi jarrera horiek: Aren larritasuna eta Bren neutraltasuna. A solaskidea, adineko gizon normalean neurritsu eta zuhur bat, estu eta larri joan zaio bisitan bere auzokoari, B solaskideari, zapatak konpontzeko haren tailerrera. Eta A, gizon isil eta orekatua izan ohi dena, gertatu berri zaion ezustekoa guztiz aztoraturik kontatzen ari zaion bitartean, Bk did you? estiloko erantzunak besterik ez dizkio ematen. Are gehiago, momenturen batean eskuan duen bota erdizka konponduari begirada azkar bat botatzen harrapatzen du A solaskideak, eta konturatzen da lanera bueltatzeko gogoz dagoela laguna, baina ezin dio barrua husteari utzi.

B solaskidearen did you? estiloko erantzun segida hori ez da kasualitatea, baizik eta jatorrizko testuaren egileak berariaz lortu nahi izan duen efektua. Eta itzulpenean eutsi beharko litzaioke efektu (neutraltasun) horri. Ez dirudi, beraz, aurreko zerrendako interjekzioez aparteko formak ―eduki semantikodunak, entzulearen sentimenduak edo pentsamoldeak agerrarazten dituztenak― erabiltzea oso egokia denik. Hain zuzen, B solaskideak jarreraren bat hartzea ekidin beharra dago kasu honetan.

Baina, bestalde, ez litzateke oso dotorea elkarrizketa mmmhz eta ajaz jostea. Izan ere, nahiz eta gure eguneroko hizketaldi errealak hurbilago egoten diren eh, ai, oi, mmmh, aja, ufa eta antzekoen bilduma bat izatetik hasi eta bukatu egiten diren esaldi zentzuzkoen segida batetik baino, literatur lanetan fikziozko pertsonaien arteko elkarrizketek errealitateko elkarrizketen antz gutxi izaten dute. Idazle, irakurle eta editoreen arteko halako konbentzio inplizitu batek ezarria du literatur lanetan elkarrizketak egiantzekoak bai, baina ez direla errealak izan behar.

Badakit txikikeria bat dela hemen azaldu dudan arazotxoa eta, xehetasun hori ezin gorderik ere, ez litzatekeela galera handia izango testuarentzat. Baina jatorrizkoaren egileak zaindu nahi izan duen xehetasun bat da, irakurlearengan efektu zehatz bat sorrazteko baliatu duena. Eta horrelako xehetasunek ematen diote literatur testu bati bere kalitatea. Egile orori zor zaion errespetuagatik, beraz, kalitate maila bertsuarekin erantzutera behartuta gaude itzultzaileok.

Isabel Etxeberria Ramírez

Itzuli beharra bezalakorik ez dago hizkuntzen bereizgarriez jabetzeko. Gure familiako kide elebakarrak eta elebidunak elkarrekin solasean ari direnean (erdaraz, noski), kide elebakarretako batek egin berri duen bidaia edo bisitatu berri duen herri, jatetxe, paraje…. zoragarriren bat aipatuz gero, kide elebidunetako batek han botako du, buruaz baietz eginez, onespena edo mira edo inbidia adieraziz bezala: «¡Ahí también ya llegaremos!» Eta jarraian, beharbada, jiratu eta begi keinu bat egingo dio bidaide izan ohi duen pertsonari, edo ukitu bat egingo dio ukondoaz, jostari, saihetsean, proposamena egiteko.

Berez, ezer txarrik ez du «¡Ahí también ya llegaremos!» horrek. Zuzena da gramatikari dagokionez, eta ulergarria. Eta hala ere, entzuten dudan bakoitzean (behin baino gehiagotan: bidaiazaleak dira, antza, gure familian!), zerbaitek krak egiten dit nire gaztelera-senean. Esaldi hori, komunikazio-egoera horretan, ez zait naturala egiten. Hitz hoberik ez dut, sortzen didan harridura azaltzeko: ez zait naturala iruditzen.

Eta, aztertzen hasita, konturatzen naiz esaldi horren ezegokitasunak zerikusirik ez duela «ha venido la prima y ha dicho…» edo «lo he aprendido de cabeza» edo «te ayudo yo a casa» esaldietan ageri diren gorabeherekin. «Ahí también ya llegaremos» esaldian ez dago kalko morfosintaktikorik (mi prima > lehengusina > la prima), ez kalko lexikalik (buruz > de cabeza), ezta polisemia barruko ordezkapenik ere (lagundu = ayudar/acompañar → acompañar > ayudar). Orduan, zein da arazoa?

«Helduko gara horra ere!». Horrelaxe botako luke gure familiako kide elebidunak bere lehen hizkuntzan, euskaraz, ariko balitz. Ziur aski, badira esaldi horren hitzez hitzeko itzulpenean zenbait alderdi hizkuntza bakoitzaren barne-arauei eta erabilera-ohiturei lotuak. Heldu/llegar binomioa, adibidez. Gaztelera natural batean, ir aditza erabiliko genuke, translazioa adierazteko aditz bat erabili nahi izatekotan, eta ez helburua hain markatua duen llegar aditza. Euskarazko gu itzultzean gaztelerazko yo ohikoagoa baztertzeak eta nosotros gordetzeak ere (helduko gara = ya llegaremos > iré, tengo ganas de ir) ez dio naturaltasunari mesede egingo. Eta hala ere…

Nola edo zer erantzungo genioke, gazteleraz, leku zoragarri baten berri ematen ari zaigun norbaiti? Nire buru sortzetik erdaldunean, honelako aukerak bururatzen zaizkit: «¿Ah, sí? ¡Fíjate, qué interesante! ¡Que envidia! Ya tengo ganas de conocer aquello. No, no conozco ese lugar, pero ya me gustaría ir»… Horietakoren bat, edo horietako batzuen nahasketa bat. Hau da, helduko gara horren ordain, tengo ganas de ir, me gustaría ir edo antzekoren bat erabiliko genuke, halakorik esatekotan. Gauzak horrela, ez didazue ukatuko euskal hiztuna ausartagoa, adoretsuagoa, zirt edo zartekoagoa agertzen dela bere erantzuteko moduan. Harentzat, ez nahiko nuke, ez gustatuko litzaidake… Euskalduna, zirt edo zart, helduko da.

Kontua, nire ustez, ez da erdaraz ez genukeela horrela esango, baizik eta erdaraz ez genukeela hori esango. Euskarazko «Helduko gara horra ere» esaldiko lau hitzen atzean ―eta barkatuko ahal didazue gehiegikeria parodikoa― horrelako zerbait ulertzen dut nik: «Guri ere gustatzen zaigu hara eta hona ibiltzea, eta ibili ere ibiltzen gara, ez ezazu pentsa, eta ez, zuk aipatu duzun leku horretara ez gara heldu oraindik, baina aizu, zuri entzunda gogoa sartu zait, ba, eta bizitzak eta osasunak eta diruak hara-hona ibiltzeko aukera ematen diguten bitartean halaxe ibiltzeko asmoa dugunez, izango dugu aukera oraindik ere, eta helduko gara horra ere, ze demonio».

Adibide xume bat baino ez da hau, baina behin baino gehiagotan izan dut inpresioa, euskaldun peto-petoak erdaldunekin hizketan (erdaraz berriro ere, noski) ari direnean, elebakarrak harritu egiten direla elebidunaren zenbait adierazpide entzunda. Ziur aski, nire buru gaur-elebidun-baina-sortzez-elebakarrak aukera eskaintzen didalako bai elebidunaren gazteleraz komunikatzeko zailtasuna bai erdaldunaren harridura ulertzeko (euskaldun berria izateak ere izan behar du, ba, abantailaren bat!). Eta hizkuntzaren barne-arauetatik edo ohiko erabileretatik harago, ezegokitasuna beste zerbaitek sortu duela pentsatu izan dut maiz. Hau da, erdaldunen belarrietan bitxia edo ezegokia edo ulergaitza suertatzen den adierazpide horren gakoa ez datzala soilik gramatika-akatsetan edo erabilera ezegokietan edo lexiko-hautu okerretan. Eta zenbaitetan, zer esaten den, hots, hiztunak egoerari erantzuteko zer hautatzen duen, horrek ere zerikusia duela. Hiztunaren jarrera, nortasuna, mundu ikuskera…? Hitz potoloegiak dira horiek niretzat. Baina izan zerbait badela esango nuke.

Egia esan, Helduko gara horra ere esaldia beste adibide eta gogoeta baterako abiapuntu gisa nahi nuen erabili post honetan: ingelesezko bi hitz, sinpleak, ezagunak eta oso erabiliak. Esanahirik gabeak dira ia, baina era berean arazo handiak sortzen dizkidate niri, asko esan nahi dutela iruditzen baitzait. Oraingoan luzatu naiz, eta hurrengorako utziko dugu. Helduko gara horra ere.

Isabel Etxeberria Ramírez

Duela hilabete batzuk, gure etxeko txiki handiak bost urte bete zituen. Markinako lehengusuek patin (irristailu) batzuk ekarri zizkioten opari, eta haiekin batera, Mickey Mouseren rodillera (belaun-babes) eta kodera (ukondo-babes) batzuk. Berehala nahi izan zituen probatu, noski, eta kalera abiatu ginen, lehen pausoak edo ematera. Etxeko atea itxi, eta oraindik igogailuaren zain geundela, punba, han joan zitzaigun gure txiki handia, ipurdiz gora, lurrera. Gogorra bera, nola edo hala zutik jarri, eta lasaitu nahi izan gintuen: «Ondo nago». Eta jarraian, ideia zoragarri baten berri eman zigun, irribarretsu: «Igual ipurdi-babesgarri bat erosi beharko dugu».

Ipurdi-babesgarri bat. Grazia egin zidan ateraldiak. Nire lehen erreakzioa umeari laguntzea izan zen. Berbatzar ponposo eta artifizial hori erabili behar izan gabe, hitz arrunt eta jatorrago bat ematea ahora. Baina zein? Kodera, rodillera, muñekera… kulera?, kulero? Bigarren erreakzioa, noski, munduan edonork izango lukeen burutazio bat izan zen: «Hau 31 eskutik-en kontatu behar dut».

Harrezkero, izan dut aukera, behin baino gehiagotan izan ere, ipurdi-babesgarria gogoan hartu eta hitzaren deskubrimendu hartaz hausnarrean jarduteko. Gure etxeko txiki handiaren ipurdiari halako objektu bat existitzeak egiaz on egingo liokeela egiaztatu ahal izan dudan guztietan. Sarritan, alegia.

Eta konturatu naiz gure umearen ateraldia baino, hitz horren aurreko neure erreakzioa egin zitzaidala harrigarriagoa edo bitxiagoa.

Umeak, azken batean, espero bezala jokatu zuen. Bere elebitasun oraindik desorekatu horretan, ez zuen, noski, erdal mailegura joko. Eta gainera, zer mailegu hartu behar zuen, ba? Ba al da gazteleraz hitzik, existitzen ez den objektu horri deitzeko? Hortaz, eskura zituen baliabideekin sortu zuen adierazi nahi zuen horretarako adierazlea, eta horrela osatu zuen bi osagaiko izen-sintagma hura, eratorpena eta hitz-elkarketa, biak, baliatuta, zer-nola sortzen ari zen kontzienteki jakin gabe, hizkuntza-sen hutsez. Tatxarik gabe osatutako hitz bat, ulergarria eta funtzionala. (Oi, Guraso Harro Baboaren sindromea! Hilabete gutxiko kontua izango zela uste nuen, baina badira bost urte luze lehen sintomak agertu zirela, eta gaitz kronikoa ote den pentsatzen hasita nago dagoeneko).

Niri, ordea, artifiziala, irreala, zuzendu beharrekoa ia iruditu zitzaidan lehen kolpean. Nahiago nukeen hitz normalago bat erabili izan balu. Normalagoa, hau da, gizartean erabili ohi ditugunen antzekoagoa. Eta aurretik bizi izandako antzeko beste hamaika egoera etorri zitzaizkidan gogora. Euskara irakasten aritu, eta ikasleak beren bizitza arrunteko pasadizo arrunt bat kontatzen ari zirela hitz arrunt baten beharra zutenekoa, adibidez. «Eta orduan begiratu nuen… nola esaten da retrovisor euskaraz?». Eta nik, lotsa halako batez: «Atzerako ispilua». Eta jarraian: «Baina retrobisore esaten dugu denok». Eta horren moduan, xurgagailu/aspiradore, edo tximeleta-begizta/pajarita, edo arrautzesne/natillak… Berdin itzulpen-lanetan, hiztegian begiratu eta deseroso sentitzen garenean, edo puzka hasten garenean, edo, lankideak baldin baditugu inguruan, barretxo inozoak egiten ditugunean: «Hori erabili behar al dugu benetan?». (Esango nuke, dena den, azken jokamolde hori adinean gora egin ahala osatzen ari zaidan gaitza dela. Edo lanbidean esperientzia metatu ahala, bestela. Zorionez edo zoritxarrez).

Beharbada etxetik kanpo euskaldundu garenon konplexua baino ez da, edo neurea baino ez.

Gizarteratzeko halako ahalegin bat, besteak bezalakoa izateko (mintzatzeko) nahia. Kontua da gure txiki handiak, batere esfortzurik gabe, eskura zituen baliabideekin, hitz egoki, zuzen, ulergarri, funtzional eta dotore askoa sortu zuela boteprontoan. Hizkuntzak ematen zizkion tresnekin sorkari zoragarri bat osatua zuen. Eta hor nentorren ni, haren sormena eta asmamena kamustera. Gure umeak gizartean egin duen bere bost urteko ibilbidetxo horretan oraindik bereganatu ez dituen konplexuak, beldurrak, bizioak eta moztasunak kutsatu behar al dizkiot, ba? Zergatik nire beldur hori, umeari ukondo-babesa esateko? Zergatik eta zertarako ikasi du gure txiki handiak –nigandik, ikasi ere– objektu hori kodera deitzen dela, eta ez ukondo-babesa edo ukondo-babesgarria? Izan ere, ziur nago kodera horren jatorriaz eta osaeraz arrastorik ere ez duela. Harentzat ukondo izena duen gorputz-atala gazteleraz codo denik jakin ere ez du egingo oraindik agian. Zergatik, orduan, kodera erabili? Zer justifikazio du horrek? Eskolako patioan piztia arraro bati bezala begira ez diezaioten?

Eta damu naiz, nolabait. Zenbat eta zenbat aukera ez nituen galduko erdal alferrikako mailegua baztertu eta euskaraz sortutako hitza eskaintzeko umeari? Azken batean, harentzat maila berean dira arrotzak edo berriak kodera eta ukondo-babesa. Are gehiago, bigarrena, ukondo-babesa, ulertuz ikasiko duen hitz bat izango da harentzat. Kodera, aldiz, atzean zer ezkutatzen duen ulertu gabe buruz ikasiko du.

Pentsatzen jarrita, esango nuke horrexegatik hartzen dudala halako gozamena Koldo Izagirreren testuetan bere uztako hitzekin topo egiten dudanean. Lorea Gernika. Andrazko bat liburuan (Susa, 2015), adibidez. Pertsonaia tren-geltoki batean dago, ordutegi zerrenden alboan celloz atxikita dagoen afixa bati begira. Afixa gustuko izan ez, eta kendu nahi izan du: «Afixa kentzekotan egon da, baina segurmando bat hurbildu zaio norako trena hartu nahi duen galdezka, eta alde egin du». Segurmando bat, alajaina! Hain ederki sortuak dira, hizkuntzak eta bere buru argi eta jostalariak eskaintzen dizkioten baliabideak soilik erabilita, gizarteak (eta bestek) ezartzen dituzten ohikerietatik eta arauetatik bazter…! Gizarteratze-prozesuaren hasiera-hasieran dauden umeek bezala jokatzen du, azken batean. Eta hitza sortzen berak sentituko zuen plazer ludiko-estetiko bera sentitzen du irakurleak ere hitzarekin topo egiten duenean.

Amaitzeko, azken aldi honetan egin dudan beste irakurketa batekin beste lotura bat. Ez dakit zer pentsatuko duen Kepa Altonagak (Back to Leizarraga, Pamiela, 2015) honetaz guztiaz. Ipurdi-babesgarriak zehaztasun terminologikoa falta du, ziur aski. Ez dut uste itzulgarritasun biunibokorako bidea ematen duenik. Argi dago ez dela kanonikoa. Eta ez, ez du gure hizkuntza homologagarria egiten, inondik ere. Baina, a ze gozamena hura entzutean! Altonagaren liburuan sustut edo koiu irakurtzearen adinakoa. Eta, azken batean, zer axola du, ba, (zoritxarrez) existitzen ez den asmakizun baten izen asmatua baino ez da eta.

(Goian kontatu dudana irakurrita, balirudike gure umea isolaturik eta gizartearen eraginetik aske bizi dela guztiz. Ez, noski. Jasotzen ditu inguruko eraginak. Aurrekoan, autoan gindoazela, autokarabanentzako parking horietako bat ikusi genuen errepidetik hurbil. «Hara, zenbat arrulot!», bota zuen berak. Arrulot ez, rulot (roulotte) zela jakinarazi genion. Eta berak temati, ezetz. Tito Yayori entzuna ziola hitz hori eta arrulot zela. Tito Yayo Espainiako Boing telebista kateko marrazki bizidun batzuk dira. Alferrik izan ziren gure azalpenak: una-rulot entzun eta un-arrulot ulertu, eta abar. Berdin dio aitak edo amak zer argudiatzen duten; Tito Yayok esan badu…).

Isabel Etxeberria Ramírez

Aurreko batean Segurako aterpetxera joan beharra suertatu zitzaidan. Eta han, bileraren eten batean komunera joan nintzenean, honako kartel hau ikusi nuen paretan itsatsita, pixatokiaren gainean:

Gustatu zitzaidan kartela. Hizkuntzazko xehetasunen bat gorabehera (ura aurreztu / aurreztu ura), oso testu egokia iruditu zitzaidan pragmatikaren ikuspuntutik. Mezua zuzena eta argia zen. Ez tanga hustu…, ez tanga erdia husteko…, ez 6 litro / 12 litro isuriko dira… Eta oso ondo egokitzen zitzaien testuinguruari, egoerari eta helburu zituen hartzaileei. Uler bedi: Segurako aterpetxea Gipuzkoako Foru Aldundiak kudeatzen duen egoitza bat da, eskola, elkarte eta bestelako taldeen esku jartzen duena beren ikastaro, jardunaldi eta egonaldiak antola ditzaten. Ez dirudi bertako erabiltzaileak (6-8 oheko geletan lo egin eta korridoreko komunak eta dutxak erabiltzen dituztenak) eskandalizatuko direnik txiza hitza irakurrita.

Grafismoari eta oro har kartelaren diseinuari dagokienez ere, oso egokia iritzi nion oharrari. Koloreen erabilera argigarria zen (kolore berak erlazionatzen zituen hitza —ekintza— eta zegokion botoia). Eta bazen beste ezaugarri bat ere, horrelakoetan oinarrizko betebeharra izanik ere beti-beti ikusten ez dena: kartelak irudikatzen zuen irudia bat zetorren errealitatearekin; hau da, pixatokian sakatu beharreko botoia benetan zen kartelak irudikatzen zuena bezalakoa.

Ez zirudien, beraz, araudi bati men egite hutsagatik jarria zenik kartel hura han, ordenagailuren baten disko gogorrean gordetako artxibo bat enegarrenez inprimatuta. Komun horren erabiltzaileek benetan ura aurreztea nahi zuen mezu hura paretan itsatsi zuenak, edo hori ikusi uste izan nuen nik behintzat.

Eta, hala ere…

Txiza baldin bada… / Bestea baldin bada… Zergatik txiza vs bestea? Zer arazo zegoen ba txiza esan den lekuan kaka esateko? Gogorragoa al da kaka txiza baino? (Ez nabil bataren eta bestearen tasun fisikoaz, noski, baizik eta gure belarrietan hitzok sortzen duten asalduraz). Ezetz esango nuke. Baina bai beharbada gazteleraz: Botón pequeño para el pis / Botón grande para la caca?

Gauza jakina da hizkuntza bakoitzak bere-berea duela erregistroen mailaketa edo gradazioa. Eta, beraz, A hizkuntzan hitz jakin batek markatzen badu ere onargarritasunaren edo zuzentasun politikoaren edo gizalegearen atalasea, B hizkuntzan horren ordezkotzat jotzen den hitza atalase horretatik gorago edo beherago egongo da beharbada B hizkuntzako erregistro-mailaketan. Euskarazko larrua jo, nire belarrietan, onargarriagoa da, eta testuinguru gehiagotan erreparo handirik gabe erabiltzekoa, gaztelerazko follar edo joder baino, hiztegiek bata bestearen ordaintzat ematen badituzte ere.

Kaka eta cacari dagokienez ere, antzeko zerbait gertatzen delakoan nago. Zergatik, bestela, guraso gazteleradunen ahalegin bitxi hori, caca cacota(s) bihurtzekoa? Uy, vamos a tener que cambiar el pañal, porque me parece que te has hecho cacotas (ez, noski, bularreko umea asaldatuko zaien beldurrez, inguruko helduak aintzat hartuta baizik). Ez dut gogoan guraso euskaldunen artean kaka hitza leuntzeko edo gozotzeko halako ahaleginik.

Gure kartelera bueltatuta, ez dakit bi bertsioetatik zein izan zen jatorrizkoa eta zein itzulpena: mezua euskaraz pentsatu eta gero gazteleratu zen, edo alderantziz gertatu ote zen. Baina esango nuke mezua euskaraz bakarrik plazaratzekoa izan balitz, txiza eta kaka agertuko zirela, arazorik gabe; alegia, gaztelerazko caca ezin esateak eta beraz lo otro irtenbidea bilatu behar izateak eragina izan zuela euskarazko testuan.

Hau dena hipotesi oso-oso pertsonala da, badakit; asmakeria hutsa, batere funtsik gabea. Ez kasu handirik egin, beraz. Balio ahalko du, hala ere, berriro ere ikusarazteko zeinen konplexua den itzulpen lana eta zenbat eta zenbat irizpide eta faktore neurtu eta balioetsi behar dituzten aldi berean itzultzaileek.

Isabel Etxeberria Ramirez

Bizitzaren arlo gehienetan bezala, sentimenduak eta afektibitatea tartean sartzen direnean sutsuak eta mamitsuak izaten dira itzulpengintzan ere eztabaidak eta gogoetak. Itzulpengintzako ikasleei Euskaratik Gaztelaniarako Itzulpen Praktikak ikasgaia ematea egokitu izan zaidanetan, Arantxa Urretabizkaiaren Zergatik panpox nobelako pasarte bat erabili izan dut, joko handia eman izan duena. Hauxe da pasartea:

Antxon, tira, alperrontzi, ikastolara joateko ordua dela, ez gero zapatilak eta bata jantzi gabe sukaldera etorri, oraindik fresko egiten du goizetan, tira, Antxon, gaur goizago oheratu beharko duzu, ez tele eta ez ezer, bestela, egunero komeri berdina, zure ohea zuk txukundu, lagundu egin beharko diozu amatxori, bestela, ilunabarrean ez dugu jostatzeko denborarik izango.

Arantxa Urretabizkaia, Zergatik panpox, Hordago, 1979

Lehen eztabaida ikastola hitzak piztu ohi du: escuela, ikastola, colegio, cole? Eta hurrengo desadostasun sakonagorako argudioak prestatzen hasteko balio izaten du: zer egin amatxo hitzarekin? Gehienetan, bi iritzi-talde sortu ohi dira: mamá eta mamiren aldekoak, batetik, eta ama eta amatxoren aldekoak, bestetik. Eta urtetik urtera, bi joera nagusi gailentzen direla iruditu izan zait (iruditu diot, ez baitut datu objektiborik jaso nire iritzi subjektibo hau indartzeko): etxe erdaldunetan hazitako ikasleak (eskolan euskaldundutakoak, alegia) ama eta amatxoren aldekoagoak izaten dira; etxe euskaldunetan hazitakoek, aldiz, mamá eta mami hobetsi ohi dituzte.

Ikasleen arrazoiak entzunda, honela esplika liteke hautua. Jatorri erdalduneko ikasleak ohituta daude beren etxeko eguneroko gaztelerazko jardunean ama erabiltzen. Hau da, haien mundu afektiboan horixe da konbinazio normala: gaztelerazko diskurtsoan txertatuta, ama. Eta gogorskoa egiten zaie euskal herritarrak (ziur aski donostiarrak) irudikatzen dituzten nobelako ama-semeek mamáka jardutea. Etxe euskaldunetako ikasleei ere arrotza zaie amari mamá esatea, baina amari gazteleraz egitea arrotza zaien hein bertsuan. Eta, beraz, ikasle horiek beren mundu afektibotik urrun sentitzen dituztenez gazteleraz mintzo diren pertsonaiok, errazago irensten dituzte haien mamá eta mami guztiak. Inplikazio afektiborik gabe, errazagoa zaie diskurtsoaren barruko koherentzia hori onartzea.

Beste faktore eta argudio interesgarri asko ere aletu ohi dituzte ikasleek eztabaida horietan. Literatur obrari, argumentuari eta egilearen asmoei lotuak, batzuk; adibidez, zenbateraino den garrantzitsua nobelan pertsonaiak euskaldunak izatea, eta beraz zenbateraino den beharrezkoa bereizgarri hori itzulpenean ere islatzea (funtsezkoa ote da emakume protagonista euskalduna izatea edo besterik gabe XX. mendearen bigarren erdiko mendebaldar ama langile baten erretratua egin nahi izan du egileak?). Hartzaileei eta merkaturatzeari lotuak, beste batzuk: berdin jokatu beharko luke itzultzaileak Euskal Herriko erdaldunak helburu dituen itzulpen bat egin beharko balu eta mundu zabaleko gazteleradun ororentzat itzuli beharko balu? Hau da, erabaki berberak hartuko lituzke, demagun, Euskal Herriko gaztelerazko egunkari batek bere irakurleen artean euskarazko literatura ezagutzera emateko sortutako bilduma batean argitaratzekoa balitz itzulpena eta Hego Amerikako argitaletxe batean kaleratzekoa balitz?

Eta, hala ere, gogoeta horien guztien artean, ikasleak mamá eta amaren artean hautua egitera bultzatzen dituen arrazoi nagusia inplikazio afektiboa dela esango nuke. Haien esperientzia emozionala. Haien historia sentimentala. Itzultzailearen ideologiak itzulpenean eragin handia izaten duela esan ohi da. Bada, zenbaitetan itzultzailearen ondare emozionala ere oso garrantzitsua delakoan nago.

Hori esanda, uste dut argi geratu dela itzulpen ideal bakar bat ez dagoela pentsatzen dutenetakoa naizela. Ezin konta ahala faktorek bultzatzen gaituzte itzultzaile guztiok itzulpen lan bakoitzean erabaki hau edo bestea hartzera. Irizpide objektiboek zein subjektiboek mendean hartuta egiten ditugu hautuak. Eta hautuak zinez delikatuak izaten dira batzuetan.

Eskoletako saio horietan, behin eztabaida baretu denean eta denok besteen jarrera ustez ulertzera iritsi garenean, kasu nire ustez korapilatsuago bat landu dugu inoiz: Mikel Antzaren Atzerri nobelako pasarte bat. Ikasleak dokumentatu egiten dira, egileaz dakitena azaltzen diote elkarri, Interneten informazioa bilatzen dute, liburuaren kritikak irakurtzen dituzte Armiarma webgunean… Alegia, kokatu egiten dute liburua. Atzerrin, protagonistak, Mikel Antzaren alter egoak, erabaki garrantzitsu bat hartu behar du: Mexikora alde egin, paper faltsuekin bizimodu gutxi gorabehera lasaia egitera, ala Parisen geratu, ETAko kide gisa militantzia betean. Eta kinka horretan, pena du gurasoekin ezin hitz egitea:

Hain erraza litzateke orain telefonoa hartu eta gurasoenera deitzea: «Ama. Ni naiz. Ez naute atxilotu A.n. Larunbatean Prefekturan aurkezteko deialdia nuen arren Kortaturen kontzerturako gelditzea erabaki nuen, itxaron zezatela Prefekturakoek astelehenera arte. Eta gero, Iparraldeko atxiloketen berri izatean neure burua gordetzea erabaki nuen. Parisen nago babes-etxe batean. Bakarrik. Ez dakit noiz ikusiko dugun elkar berriro. Batek esan dit Mexikora joatea dudala hoberena. Zuei zer iruditzen zaizue? Hor al dago aita?».

Mikel Antza, Atzerri, Susa, 2012

 “Mamá. Soy yo. No me han detenido en A. (…) ¿A vosotros qué os parece? ¿Está papá?”.

Zuei zer iruditzen zaizue?

Isabel Etxeberria Ramírez

Ariketa polita iruditu izan zait beti hitzen erabileraren arrastoei jarraitzea. Egun batean konturatzen zara halako hitza —halako nobelan irakurri zenuena duela ez asko, eta ezezaguna edo ezohikoa zitzaizulako begira jo zizuna—, halako zutabegileak erabili duela bere eguneroko testuan. Handik gutxira hirugarren egile baten blogean agertuko zaizu delako hitz hori, eta hurrengoan laugarren baten txio batean. Hitzen berraurkikuntzak, zabalkundeak eta erabilera-modak fenomeno misteriotsuak dira. Nola uler daiteke, adibidez, azken urte hauetan begitandu hitzarekin gertatzen ari dena? Ziur naiz corpusen laguntzaz erraza litzatekeela hitz horren baturako berraurkikuntzaren bideari jarraitzea: zein mendebaldetar idazle edo kazetari garaikidek (ber)erabili zuen zein testutan lehenengoz; zer unetan egin zuen salto hitzak literaturatik prentsara, edo prentsatik literaturara, edo literaturatik sare sozialetara; zenbat hilabete edo urte behar izan diren Mendebaldekoak ez diren hiztunak hitzaren exotikotasunaz jabetu eta haiek ere (ondo edo gaizki) erabiltzen hasteko…

Batzuetan euskalki batek beste hiztunen belarrietan piztutako lilurak eragiten ditu halakoak. Beste batzuetan berrikuntzak izaten dira, nahitakoak zein laprast batetik sortutakoak (aix, ramegante dotore hura!, nik ikusten nizkion aukerak, ba, baina bidean galdu zitzaigun). Askotarikoak dira sorburuak eta pizgarriak. Eta horietako bat, beste hizkuntza-fenomeno askotan gertatzen den bezala, itzulpena delakoan nago: itzultzaileek erdal testuak euskaratzean testuok ezartzen dizkieten zailtasunei erantzun nahian proposatzen dituzten (ber)aurkikuntzak.

Aspalditik dut gogoa horrelako hitz bati arrastoa jarraitzeko, eta gaurko post hau erabiliko dut horretarako. Zuzenean, eta aurretiko probarik gabe. Itzulpen lan batek egindako ekarpen zehatz bat nola hedatu den aztertzen saiatuko naiz, Egungo Testuen Corpusa erabiliz.

2004. urtean, J.M. Coetzee hegoafrikar idazlearen nobela bat argitaratu zen lehenegoz euskaraz, Elkar argitaletxean, Oskar Arana blogkidearen itzulpen lanari esker. Disgrace zuen izenburu jatorrizko testuak, eta euskarazkorako Lotsaizuna aukeratu zuten. Ingelesezko Merriam-Webster hiztegiak honela definitzen du disgrace hitza:

1               a :  the condition of one fallen from grace or honor
                b :  loss of grace, favor, or honor

2               a source of shame <your manners are a disgrace> <he’s a disgrace to the profession>

Euskaraz desohore, lotsa, ahalke, ahalkeizun, laido edo lotsaizun, Elhuyar eta Morris hiztegien arabera. Gaztelerazko itzulpenerako Desgracia erabili zuten (deshonor edo deshonra egokiagoen kaltetan), eta eztabaidatxoren bat piztu zuen erabaki hark, Idoia Santamaríak duela gutxi argitu zigunez. Frantsesez ere gazteleraz bezala jokatu zuten: Disgrâce.

Nik lehenengoz irakurri nuen lotsaizun hitza 2004. urte hartan. Ez dut uste bakarra izan nintzenik. Eta harrezkero gero eta gehiago irakurri dudalako susmoa dut. Nobela ezagun bateko izenbururako hitz orain arte ezezagun samarra aukeratu izanak hitz horren erabilera bultzatu zuela uste dut, alegia. Eta Egungo Testuen Corpusa erabiliz saiatuko naiz susmo hori egiaztatzen.

ETCk 2001etik 2011ra bitarteko testuak jasotzen ditu une honetan. 204,9 milioi hitz guztira, prentsatik eta literatura lanetatik jasoak gehienak. Testu itzuliak zein zuzenean euskaraz sortutakoak. Bilaketa egin dut, bada, honako erabaki hauek hartuta:

1. Hiru multzotan banatu ditut emaitzak: literatura itzulia, euskaraz sortutako literatura eta prentsa.
2. Bi datu mota jaso ditut: zenbat agerraldi dituen hitzak, batetik, eta agerraldi horiek zenbat testutan biltzen diren, bestetik.
3. Bazter utzi ditut Lotsaizuna nobelaren literatur kritika eta abarretan eginiko izenburuaren aipamenak.

Hona datuak:

 

Eta testu kopuruak diagrama gisa adierazita

Onartu beharra dut: emaitza ikusgarriagoak espero nituen. (Lehenago ere esan dut: aurretiko probarik gabe egin dut bilaketa, post hau idatzi ahala, eta atzera egiteko asmorik —eta astirik— gabe).

Eta, hala ere, datuak interpretatu eta ondorio batzuk atera daitezke:

1. Hitzaren erabilera ia hutsaren hurrengoa zen euskal idazleen literatur lanetan Oskar Aranaren itzulpena argitaratu aurretik, eta zertxobait handiagoa harrezkero.
2. Hitzaren erabilera nabarmen handiagoa izan da hamar urteotan itzulpenetan euskal idazleen literaturan baino.
3. Erabilera proportzioek modu paraleloan egin dute gora eta behera literatura itzulian eta ez itzulian (marra urdina eta gorria paraleloak dira, eta behin baino ez dira gurutzatzen).
4. Prentsan gorakada handia izan du hitzaren maiztasunak 2008tik aurrera. Egia da erabilera zehatz batek pisua izan duela (lotsaizunaren/lotsaizuneko harresia), baina ez erabakigarria izateraino: azken lau urteetan lau testutan erabili da termino zehatz horretan.
5. Guztizkoei erreparatuz gero, erabilera handiagoa nabari da 2004tik aurrera.

Bistan da ezin dela ondorio erabatekorik atera (edo ez behintzat nik nahi eta espero nuen bezain erabatekorik), baina joera apalak identifikatzeko balio dute datuok: lotsaizun hitzaren erabilera ez behera, ez berdintsu; gora egin du azken urteotan. Coetzeeren itzulpenaren eragina ote den, frogatu gabe geratu beharko da. Oraingoz eta ziur aski betiko.

Isabel Etxeberria Ramírez

Egin dezagun jolas. Zer adierazten du motelgarri hitzak? Horrela, testuingururik gabe.

Hiztegietan begiratuta, zera topatuko dugu: Elhuyarren, atenuante; Euskaltermen, testuinguru motelgarri = contexto empobrecedor (hezkuntza eta pedagogia arloan); Labayrun, atenuante; OEHn, entumecedor. Euskaratik frantseserako hiztegietan ez da ageri.

Eta izen gisa, objekturen batekin lotzen al dugu motelgarri hitza? Esango nuke ezetz.

Orain, irakur dezagun pasartetxo hau:

Gero, motxilez kargatuta ikastetxerako bidean doan beste ume talde bat pasa dadin itxaron ondoren, martxan jarri du motorra Pilarrek atzeko atea ireki eta poltsa eta maletatxo txikia botatzen dituenean justuki. Albokoan jesarri da blusaren botoiak lotzen dituela. Ohikoa du auto barnean amaitzea janzten. Aparailuren bat itzaltzera edo leihoren bat ixtera igo behar izan duela ostera, hainbeste berandutu izana justifikatzeko. Kale irteeran jarri berria duten motelgarrira hurbiltzerakoan ia gelditzeraino apaldu du abiada eta lehenengo martxan gainditu du, poliki oso, Pilarren begiratua soinean nabari duela, harrituta pentsatzen du, hainbesteko presa izanda horren zuhur dabilelako.

Pasarte hori Ramon Saizarbitoriaren Martutene nobelatik hartu dugu. Eta hor, motelgarri hitzak, ikusten denez, egilearen erdara nagusian badén, resalte, resalto, bordo, guardia tumbado hitzen bitartez izendatzen den errealitatea adierazten du. Hiztegietan begiratuta, sakonune nahiz irtengune proposatzen da halakoei esateko. Itzul posta-zerrendan ere atera zen galdera, eta erantzun gutxi jaso zituen: pasabide goratua, errepideko muinotxoa. Saizarbitoriak hiztegiei muzin egin, eta beste bide batetik jo du bere proposamena egitean: objektuaren itxura fisikoa hautatu beharrean (planotik irten edo nabarmentzen den gunea), haren funtzioa edo erabilera aukeratu du objektua izendatzeko irizpide: abiada moteltzeko erabiltzen dena. Frantsesez bezala, bestalde. Internet eta hiztegiak azaletik kontsultatuta, halakoei frantsesez ralentisseur deritzela ondorioztatu dut.

Nire iritzian, bete-betean asmatzen du Saizarbitoriak pasarte honetan (eta nobelako beste askotan) lexikoa hautatzean. Testuinguruak eskaintzen duen informazio inplizitua baliatzen du ezohikoak, ezezagunak eta batzuetan guztiz pertsonalak diren lexiko hautuak egiteko, eta komunikagarritasun erabatekoa lortzen du. Irakurlea ez da esaldiaren erdian trabaturik geratzen, eta ulermena berez bezala gertatzen da. Esfortzurik gabe irensten eta ulertzen ditugu proposamen lexikalok.

Ez naiz ni terminologian aditua, eta suma ditzaket orain, entzun ia, post hau irakurtzen ari diren blogkide eta irakurle terminologoak beren eserlekuetan berregokitzen, deseroso, burua batera eta bestera mugitzen duten bitartean. Imajinatzen dut terminoek zenbait baldintza bete beharko dituztela egokiak izango badira, ondo aztertuta eta mugatuta egongo dela hori, eta komunikagarritasunaz gain, beste zenbait irizpide ere kontuan hartu beharko direla, hala nola esanahian espezifikotasun eta esklusibotasun gutxieneko bat izatea terminoak. Alegia, hartzaileak, terminoa irakurrita edo entzunda, izendatu nahi den errealitatea anbiguotasunik gabe identifikatu ahal izatea. Eta bistan da: enpresa batek udal bati aurkeztu dion aurrekontuan zazpi motelgarri kobratu nahi badizkio, ez dut uste dagokion udal teknikariak berehalakoan ulertuko duenik zer den ordaindu beharreko hori; zalantzarik ez du izango, ordea, siete badenes irakurtzen badu.

Eta, hala ere, a zer gozamena Martutenen halakoak irakurtzea.

Adibide gehiago: zer dira tantakakoa, haizegeriza, jertse mokoduna? Hara:

Abaituak binaka igo ditu orain ospitalera daramaten eskailerak. Bakarka nahiz taldean zigarroak ahitzen dituen jendea atarian. Batzuk bata zuriz. Gazte bat aulki gurpildunean kamisoia soinean zango meheak agerian dituela tantakako bati lotua, erretzen, aire malenkoniatsu batekin hori ere.

Well, esan du, eskua, eskuinekoa orain heldulekuan jarriz ostera, eta atea irekitzeko beste keinurik egiten ez duen arren, gizonak badaki orain bai, azkenean agur egiteko momentua iritsi dela. Isilik irautea erabaki du ezkerreko eskua bolantean, eskuinekoa balaztaren palankan, atea ireki dezan zain. Ez du berehalakoan egin. Aurrena haizegerizatik begira geratu da une batez, isilik bera ere, eta ireki ondoren beste apur bat iraun du, despeditzeko modua aurkituko ez balu bezala.

Aspaldiko partez blujinak ditu soinean, zetazko alkandora zuria, mokodun jertse urdin argia, eta perfume berri baten lurrina dario.

Inork zalantzarik izan al du hiztegietan ageri ez diren hitz horiek deskodetzeko orduan? Eta zer esan beste proposamen pertsonal eta ausartago honetaz:

Osteratu denean baretuagoa dirudi Pilarrek, baina ezagun du negar egin duela. Ez du deus esan eta berak ere ez dio deus galdetu. Isilik zirkulatu dute eta bi itzuli eman behar izan dizkio taloari irteera egokiaren bila. Seinale gehiegi. Amara, Erdialdea, Hernani, Frantzia. Hurrengoan Pilarrek seinalatu dio bidea ahots apalez, eta nola joan zaion galdetzen ausartu da.

Niri behintzat poz ikaragarria ematen dit ikusteak euskal idazleen liburuetan ere pertsonaien autoak motelgarrien gainetik igarotzen direla, edo autoko haizegerizatik begira geratzen direla pertsonaiak; eta beldurrik gabe aipatzen dela ospitalean gaixorik dagoenak tantakakoa duela besoari lotua; eta idazleak ausartu egiten direla halako pertsonaiaren janzkera xeheki deskribatzen, eta jertse mokoduna zeramala zehazten… Gure egunerokoan euskaraz izendatzen ez ditugun errealitate hain arrunt horiek euskaraz izendatzen direla, alegia, gure hizkuntzaren egoera anormala (edo normalizatu gabea) gorabehera, modu ulergarrian eta naturaltasun osoz aipatu ere.

Ramon Saizarbitoriaren izena erabili dut ahotan testuan honaino. Gauza jakina da, ordea, Koldo Izagirrek irakurri eta orraztu zuela nobela argitaratu aurretik. Ez dakit hona ekarri ditudan adibideak bietarik zeinen burutik atera diren. Nolanahi ere, Saizarbitoriak emanak balira, eskerrik asko, Koldo, haiek gordetzeko bezain jakintsua izateagatik; eta Izagirrerenak izan badira, eskerrik asko, Ramon, besteren proposamenak onartzen jakiteko bezain buruargia izateagatik.

Isabel Etxeberria Ramírez

Duela urtebete baino gehiago, Asier Larrinagak euskarazko bikoizketaren aldeko aldarria egin zuen (ez lehenengoz eta ez azkenekoz ere) blog honetan. Eta aitortza gisa egin zuen, irakurleoi euskarazko bikoizketaren bere historia sentimentala eskainiz. Ariketa polita iruditu zitzaidan hura, aitortza guztiek bezala hunkigarritik ere bazuena. Denbora aurrera doa, blog honetako postak pilatzen doaz, eta, gehiago edo gutxiago, 31 eskuotako bakoitzaren interesguneak, setak eta obsesioak agerian geratzen ari dira. Niri, honezkero, nabarituko zitzaidan itzulpenak euskal literaturari eta euskarari oro har ustez egiten dizkion onurak bistaratzeko tema. Dela literatur kanona osatzen laguntzen duelako, dela literatur estilo eta korronte berriak ekartzen dizkigulako, dela hizkuntzaren garapenean eta (ber)hornitze-prozesuan laguntzen duelako, ni ere, Anjel Lertxundik 1993 hartan esan zuenarekin bat, itzulpena euskal literaturako albiste esanguratsuenetako bat delakoan nago[1]. Itzulpenetako euskara ezaugarritzeko ahaleginari buruz idatzi ditudan azken post akademiko(egi)etan ere igarriko zitzaidan itzulpenak euskarari dakarzkion onurak frogatzeko asmoa. Oraingo honetan bazter utziko ditut akademiakeriak, eta Asierren ereduari jarraituz helduko diot nire tema pertsonalari: aitortza eta omenaldi subjektibo-sentimentalaren bidetik.

Esango nuke 1990eko hamarkadatik aurrera euskarazko literatur itzulpenak izan duen garapen kuantitatibo eta kualitatiboari esker, garai hartan nerabe edo gazte ginenok —alegia, literatura unibertsala esploratzen hasteko adin zoragarrian geundenok— literatur eta kultur erreferente asko zuzenean euskaraz jasotzeko zortea izan dugula, orduan eta harrezkero, lehenbiziko aldiz denbora luzean[2]. Eta ordutik hona gutako bakoitza osatuz joan den literatur ondarean —oso zentzu zabalean ulertuta literatur ondarea: irakurritako liburuak, baina baita izenburu hutsez baino ezagutzen ez ditugunak ere, edo pertsonaien esaldi ospetsuak— aurreko belaunaldienean baino pisu handiagoa duela euskarak. Euskalduntasun hori, jakina, norberaren gustuen, zaletasunen eta ibilbidearen araberakoa da; errepikaezina, beraz, literatur ondarea bezalaxe.

Nire kasuan —Hegoaldeko hiztuna, etxe erdaldun batean jaio eta eskolan euskaldundutakoa, literaturazalea, nahi baino gutxiago baina estatistikek zehaztutako batez bestekoa baino gehiago irakurtzen duena—, Faulkner-en obraren bat aipatzeko eskatuko balidate, honela zerrendatuko nituzke, ziur aski: Mientras agonizo, Hotsa eta ardaila, Santuario… Mientras agonizo aipatu eta gero, As I lay dying zehazteko gai izango nintzateke, modu automatiko samarrean. Eta Hotsa eta ardaila esandakoan, The sound and the fury. Eta luze gabe, El sonido y la furia itzuliko nuke. Baina, hara: lerrook idazten ari naizen bitartean wikipediara jo dut, ziurtasun bila, eta El ruido y la furia dela deskubritu dut.

Bartleby, ordea, hein berean da escribiente eta izkribatzailea nire garunean. Eta haren esaldi ospetsua gogoratu nahi badut, aukeran nahiago ez eta preferiría no hacerlo-ren artean duda egiten dute nire neuronek. Ziur aski garai bertsuan irakurri nituelako Ereinen argitaratutako euskarazko itzulpena eta Augusto Monterroso eta Barbara Jacobs-en Antología del cuento triste hartan topatu nuen gaztelerazko bertsioa.

Primo Levi-ren Sistema periodikoa iltzatuta geratu zitzaidan gogoan. Hau gizon bat bada-k, aldiz, heldu samarra nintzela harrapatu ninduen, eta susmoa dut liburu hori Si esto es un hombre izango dela niretzat betiko.

Duela ez asko, Spike Jonze-ren azken filma ikustera joan nintzen zinemara, eta gure auzoko Carrefoureko langileetako baten ondoan esertzea egokitu zitzaidan. Handik egun gutxira, supermerkatuan erosketak ordaintzen ari nintzela, filmaz galdetzera ausartu nintzen azkenean, eta Jonze-ren filmografiari buruzko elkarrizketa labur bat izan nuen mutil harekin, salgaiei barra-kodea irakurtzeko gailua pasatzen zien bitartean. Duda egin nuen ikaragarri gustatu zitzaidan film bat aipatzean: Donde viven las bestias edo Donde viven los monstruos? Filma inspiratu zuen liburua Where the wild things are da, Maurice Sendak-ena. Gure etxean Piztiak bizi diren lekuan da; halaxe irakurtzen diogu umeari gau askotan, eta halaxe geratu zait grabatuta nire literatur ondarean.

Garai bertsuan edo, El país egunkarian Bohumil Hrabal-en Trenes rigurosamente vigilados liburua aipatuta ikusi nuen. Ezaguna zitzaidan zerbaiten oihartzuna ekarri zidan izenburu horrek, baina ezin izan nuen erabat kokatu itzulpen intrakraneala egin nuen arte: Zorrotz begiratutako trenak obraz ari ziren.

Aurreko maiatzaren 24an, Europako Parlamenturako hauteskundeen bezperan, UEFAko Txapeldunen Ligako finala jokatu zuten Espainiako bi taldek Lisboan. Partida Estádio da Luz delakoan izan zen, Benfica auzoan, S.L. Benfica futbol-taldearen zelaian, hain zuzen. Egun hartan, edo aurreko egunetako batean, komunikabideren batean Benfica lehenengoz aipatzen entzun nuenean, harritu eta poztu egin nintzen nire ezjakintasun erabatekoan. “Hara, orduan, Lobo Antunesen nobelan hainbestetan aipatzen den Benfica horretan estadio bat dago!”. Eta Lobo Antunesen nobela, jakina, euskaraz irakurri dut: Gauzen ordena naturala[3].

Zerrenda amaigabea da. Coetzee Lotsaizuna obrari esker deskubritu nuen (bide batez, nola itzuli zuten gaztelerara: Desgracia? Deshonor?). Boris Vian Ttu eginen dut zuen hilobietan-en bidez. Flannery O’Connor ere euskaraz ezagutu dut. Eta Horace McCoy, eta Irène Némirovski, eta Raymond Carver, eta Steinbeck, eta…

Eskerrak ematea baino ez zait geratzen euskarazko nire literatur ondarea aberasten lagundu didaten guztiei: Maria Garikano, Juan Garzia, Mikel Irurtia, Koldo Izagirre, Fernando Rey, Oskar Arana, Juantxo Ziganda, Itziar Otegi, Xabier Olarra, Eider Rodriguez, Mikel Garmendia, Jose Antonio Sarasola, Juan Mari Mendizabal, Koro Navarro, Iñigo Errasti, Iñigo Roque… Bihotz-bihotzez.

[1] “Itzulpengintzan egin den ahalegina jotzen dut, batere zalantzarik gabe, azken urteotako euskal literaturan gertatu den albiste esanguratsuen”. Anjel Lertxundi (1993) Jakin 79, 59-60.

[2] Baina ez ezinbestean lehen aldiz euskal literaturaren historian. XVII-XVIII. mendeetan Kempisen Kristoren imitazioa edo XIX. mendean Brabanteko Genobebairakurtzen zutenek ere orduko bestsellerrak irakurtzen zituzten euskaraz zuzenean.

[3] Inork azken anekdota honetan pose bat ikusi usteko balu, jakin dezala ez dela hala. Inondik inora harrotzen ez nauen ezjakintasun baten seinale da, besterik ez.

Isabel Etxeberria Ramírez

Aurrekoan itzulpen-unibertsalen auziaz aritu ginen, eta azaldu genuen ahalegin ugari egin direla azken bi hamarkadetan hizkuntza itzulia ezaugarritzeko, edo, bestela esanda, testu itzuli orotan, edozein direlarik ere sorburu- eta xede-hizkuntza, nabarmentzen diren jokaera linguistiko ustez unibertsalak identifikatzeko. Unique item edo osagai esklusiboak dira itzulpen-unibertsala izateko hautagaietariko bat. Labur azalduta, hizkuntza bakoitzak bere-bereak dituen egitura linguistikoak dira osagai esklusibook, beste hizkuntzetan baliokide zuzenik ez dutenak. Pentsatzekoa da itzultzaile batek gutxi(ago)tan erabiliko dituela horrelakoak bere itzulpen lanetan; izan ere, molde hori hautatzera bultzatzen duen estimulurik ez badago sorburu-testuan, nekez aktibatuko da aukera hori itzultzailearen gogoan. Corpusak konparatuz egin diren ikerketa guztiek ez dute, ordea, hipotesi hori berretsi. Zenbaitetan, antzeko erabilera-maiztasunak hauteman dira testu itzulien eta ez itzulien corpusetan (edo are apur bat handiagoak itzulpenetan). Guk ere emaitza gorabeheratsuak lortu ditugu euskarazko corpusekin egindako saio honetan eta honetan, besteak beste.

Sandra Halverson[1] ikertzaile norvegiarrak diziplinartekotasunari probetxu atera, eta kognizio-hizkuntzalaritzaren ekarpenak aldean hartuta hurbildu da itzulpen-unibertsalen auzira. Proposamen interesgarria da Halversonena, handik eta hemendik datuak eta ideiak hartu eta ikusmolde integratzaile batez bateratzen dituena. Eta interesgarria da, orobat, beste ikuspuntu eta diziplina batzuetako ekarpenei atea zabalik uzten dielako.

R. Langacker[2] hizkuntzalariaren hitzetan oinarrituta, Halversonek kognizio-gertakarien (eta horietarikotzat jotzen ditu hizketa-gertakariak ere) sorrera azaltzen digu:

«[A cognitive event] is a cognitive occurrence of any degree of complexity, be it the firing of a single neuron or a massive happening of intricate structure and large-scale architecture. We can assume that the occurrence of any such event leaves some kind of neurochemical trace that facilitates recurrence. If the event fails to recur, its trace decays; recurrence has a progressive reinforcing effect, however, so an event (or more properly, event-type) becomes more and more deeply entrenched through continued repetition».

Alegia, gure neurona zirkuituetan kognizio-ekinaldi bat piztu eta gertatzen denean, gure garunean arrasto neurokimiko bat geratzen da. Kognizio-ekinaldi hori bera berriro burutzen badu gure gogamenak, arrastoa finkatu eta errotu egiten da gure neurona-zirkuituetan, eta aiseago gertatuko da, beraz, etorkizunean.

Halversonek asimetriaren eta gailentasunaren (salience) kontzeptuak proposatzen ditu ondoren. Elementu eta erabilera linguistiko guztiak ez daude berdin errotuta gure neurona-zirkuituetan, eta beraz asimetria gertatzen da haien artean. Zenbait erabilera nabarmendu edo gailendu egiten dira (prominence eta cognitive salience terminoak darabiltza Halversonek), eta halakoek grabitazio-indar bat sortzen dute beren inguruan (gravitational pull). Itzultzen ari garenean ere, eta sorburu-testuko elementuak xede-hizkuntzako elementuekin erlazionatu behar ditugunean, xede-hizkuntzan gailendu ohi diren osagaiak aktibatzen zaizkigu —indarguneak edo grabitazio-guneak, alegia—, xede-hizkuntzako (eta ez sorburu-hizkuntzako) grabitazio-indarren arabera.

Unique item edo osagai esklusibo horiek itzultzaileen testuetan itzulpen ez direnetan baino maizago ageri direnean (Anna Mauranen-ek[3] finlandierari buruz egindako ikerketa batean, kasurako, edo euskarazko gure adibideetan), osagaiok itzultzaileen neurona-zirkuituetan errotuago eta beraz aiseago aktibatzen direla pentsatu beharko dugu. Zer dela eta? Halversonek ez du erantzun zuzenik ematen, baina darabilen ikusmolde zabal eta integratzaileari esker, kogniziotik kanpoko faktoreei ere leku egiten die:

«It is important to point out, however, that the cognitive factors that I have described are by no means the only external factors that may be posited. Indeed, as I suggested (…), there are also social/cultural factors that must come into play».

Nik ere erantzun erabatekorik ez dut, noski, baina iritzia bai, eta nire iritzi horretan zeresan handia du euskararen egoera soziolinguistikoak. Euskal itzultzaileek ahalegin kognitibo handiagoa egin behar izaten dute, normalean ikergai izaten diren bi hizkuntza pareetako beste itzultzaileek baino, hautagai diren aukera linguistikoen artean bilaketa aktiboa egin eta egokiena aktibatzeko. Eta bi arrazoi nagusirengatik egin behar dute ahalegin handiagoa, nire ustez: euskararen eta erdaren arteko distantzia linguistikoagatik, batetik; eta, mendeetako diglosiaren ondorioz, pobretua dugulako hizkuntza erabilera mailan, eta euskal itzultzaileak beste hizkuntzetako itzultzaileek baino gehiagotan egin behar duelako bilaketa aktiboa sorburu-testuak ezartzen dizkion zailtasunei egoki erantzuteko. Eta, Halversonek dioenez, «clearly, if such active searches are repeated often enough, these more indirect activation patterns would also become entrenched, as the necessary connections are strengthened».

Bestela esanda, euskal itzultzailearen gogamenak zailago du ordain egokiak topatzea; ez du beste itzultzaileek bezain automatizaturik ordainen bilaketa; beste itzultzaileek baino ahalegin kognitibo handiagoa egin behar du (bilaketa aktiboa); eta, era berean, beste euskal hiztunek baino ahalegin kognitibo handiagoa egin behar du hizketa ekoizten duenean, bilaketa aktiboa egin behar baitu sorburu-testuaren estimuluek edo erronkek hartaratuta; euskal itzultzaileak bere bilaketa-lanean aurkitzen edo berreskuratzen dituen aukerak arian-arian errotuz doaz bere neurona-zirkuituetan, eta, ondorioz, gailenduz.

Uste dut ez dela kasualitatea euskararenaren antzeko emaitza gorabeheratsuak lortu izana non eta Finlandian. Eta hain zuzen ere Anna Mauranen ikertzaile finlandiarrak hizkuntzen arteko kultur harremana aipatzen du, besteak beste, bere azterlaneko emaitzen esplikazio gisa: sorburu-kultura hegemonikoa (ingelesa) eta xede-kultura menderatua (suomiera) ditu aztergai.

[1]Halverson, S. (2003) «The cognitive basis of translation universals» Target 15:2, 197-241.
[2]Langacker, R. (1997) Foundations of cognitive grammar 1. Stanford University Press, Stanford, California.
[3]Mauranen, A. (2000) «Strange strings in translated language: A study on corpora» in Olahan, M. (ed.) Intercultural faultlines: Research models in Translation Studies. Textual and cognitive aspects. St. Jerome, Manchester, 119-141.

Isabel Etxeberria Ramírez

1993an Mona Baker-ek[1] itzulpen-unibertsalei buruzko bere proposamena formulatu zuenetik, ahalegin ugari egin dira hizkuntza itzuliaren bereizgarriak identifikatzeko, zehazteko eta frogatzeko. Baker-en proposamenaren arabera, badira testu itzuli orotan, edozein direlarik ere sorburu eta xede hizkuntzak, testuok ezaugarritzen dituzten joera edo jokamolde linguistiko batzuk, itzultze-prozesutik beretik eratorriak. Hau da, hizkuntza itzulia, itzulia izateagatik, beste hizkera batzuetatik bereizten da zenbait ezaugarritan.

Horrela, bada, Baker-ek (eta gerora beste hainbatek) azaldu dute itzultzaileek mezua esplizitatzeko joera dutela, jatorrizkoan ageri ez diren konektoreak eta birformulatzaileak txertatuz, adibidez; edo jatorrizkoaren anbiguotasunak hausten eta argitzen saiatzen direla; edo sinplifikazioa gertatu ohi dela testu itzulietan, hala lexikoaren aberastasunean nola sintaxiaren konplexutasun mailan; edo testu itzulietako hizkera kontserbadoreagoa izaten dela, eta jatorrizkoaren egilearen ausardiak neutralizatu nahiago izaten dituztela itzultzaileek (testu itzulietako kolokazioak, kasu, estandarragoak eta ohikoagoak izaten direla, eta kolokazio berri eta berritzaileak itzulpen ez diren testuetan ageri ohi direla maizago).

Unibertsal, arau edo erregulartasun horien existentzia frogatzeko hainbat ikerlan egin dira, corpusetan oinarrituta, azken bi hamarkada hauetan. Testu itzulien eta ez itzulien corpusak erkatuta, askotariko adierazleak neurtzen saiatu dira: corpus bataren eta bestearen lexiko-dentsitatea, sintaxi-konplexutasuna, perpausen batez besteko luzera, eta sinonimoen erabilera-maiztasunak, besteak beste. Emaitzak gorabeheratsuak izan dira. Zenbait azterketak eta datuk berretsi egin dute unibertsalen teoria, baina beste ikerlan batzuetan ustekabeko emaitzak ere lortu izan dira, eta ahots kritiko batzuek unibertsalen unibertsaltasuna zalantzan jarri dute. Kritikak ez du ukatzen, oro har, itzulpenetako hizkuntza itzulpen ez diren testuetako hizkuntzatik bereizten denik, eta onartzen du, beraz, itzultzaileek idazleenak ez bezalako zenbait joera ageri dituztela beren idatzietan. Baina zuhurrago jokatzen du, eta halako jokaera edo jaiduren orokortasunaz duda egiten du. Kritiko ageri direnen ustez, arreta handiagoa eskaini beharko litzaieke zenbait faktoreri, hala nola itzulpen mota edo generoari, sorburu hizkuntzaren eta xede hizkuntzaren arteko hurbiltasun/urruntasun tipologikoari, eta abar.

Unique item delakoa da espero ez bezalako datuak eman dituzten unibertsaletariko bat. Hizkuntza bakoitzak bere-bereak dituen osagai linguistikoak dira unique item edo item esklusibo horiek, gainerako hizkuntzetan baliokide zuzenik ez dutenak. Euskaraz, adibidez, baldintzazko perpaus ezezko bat eraikitzeko, beste hizkuntzetan ohikoa den bideaz gain (ez + ba-), bi ezaugarriok batzen dituen menderagailu bat dugu: ezean. Pentsatzekoa da horrelako osagai linguistikoak gutxiago erabiliko direla itzulpenetan itzulpen ez diren testuetan baino. Izan ere, sorburu testuan itzultzailea halako osagaia erabiltzera bultzatuko duen estimulurik (baliokide zuzenik) ez dagoenez, aukera linguistiko hori nekez aktibatuko da itzultzailearen gogoan. Gai honi buruz egin diren ikerketetako batzuetan, ordea, zalantzari bide ematen dioten datuak lortu dira: halako osagaien erabilera-maiztasuna antzekoa edo are handiagoa zen testu itzulietan testu ez itzulietan baino.

Euskarari dagokionez, horrelako proba bat aurkeztu genuen blog honetantxe duela ez asko. Orduko hartan, bi-biak eta biak ala biak egituren erabilera-maiztasunak aztertzen genituen Ereduzko Prosa Gaur corpusean. Eta emaitzak, ikusgarriak izan gabe ere, esanguratsuak ziren: bi-biak egiturari dagozkion aldaerak (bi-biak, bi-biok, bi-biek, bi-biei…) itzulpenen azpicorpuseko 60,04 liburutan[2] erabiltzen ziren, eta euskaraz sortutako testuetarik 42tan; biak ala biak multzoari dagozkionak, 69,52 testu itzulitan eta 63 ez itzulitan.

Beste zenbait egitura morfosintaktikorekin proba eginda, emaitzak gorabeheratsuak dira. Hemen zenbait adibide:

Batzuetan handiagoa da erabilera testu itzulietan, eta beste batzuetan testu ez itzulietan. Baina ez da ikusten, edonola ere, halako osagai esklusiboak maiztasun handiagoz erabiltzen direnik, nabarmen eta sistematikoki, euskal idazleek sortutako testuetan itzultzaileenetan baino.

Bistan da azterketa zabalago, xeheago eta sakonagoa egin behar dela oraindik. Baina, aurreragoko beste erkaketa batzuetako kopuruek lehen inpresio hau berretsiko balute, balio beharko al lukete datuok ere itzulpen-unibertsalen existentzia zalantzan jartzeko? Edo haien unibertsaltasunari ñabardurak egiteko, behintzat?

Uste dut oso garrantzitsua dela, itzulpenetako hizkera ezaugarritu nahi honetan, euskara ikertzeak egin dezakeen ekarpena. Euskara, bere hizkuntza-ezaugarrietan, ikerketa akademikoan aztergai izan ohi diren hizkuntzetatik oso urrun dagoelako, batetik; bestetik, eta batez ere, hizkuntzaren estatusak auzi honetan zeresan handia duelako, nire ustez, eta euskararen diglosia-egoerak, beraz, jokaera batzuk sustatu eta esplikatu ditzakeelako.

Martxoaren 26an eta 27an I. Hermeneus Kongresua egin zen Soriako Itzulpengintza eta Interpretazio Fakultatean. Hitzaldietako batean, Valentziako Jaume I unibertsitateko Josep Marco Borillo irakasleak unibertsalen inguruko eztabaidaren laburpen zentzuzko bezain argigarri bat aurkeztu zuen, eta osagai esklusiboen auzia ulertzen lagundu dezakeen hurbilpen teoriko baten berri eman zigun. Proposamen hori euskararen kasuari ondo egokitzen zaiolakoan nago. Gaurkoa luze jotzen ari da, eta intriga apur bat sortzeko baliatuko dut. Maiatzerako utziko dugu teoria horri buruzkoa, beraz. Oraingoz, izen bat baino ez, inork jakin-mina balu: Sandra Halverson.

[1] Baker, M. (1993) «Corpus linguistics and translation studies: Implications and applications», M. Baker, G. Francis, eta E. Tognini-Bonelli (arg.) Text and technology: In honour of John Sinclair, John Benjamins, Philadelphia / Amsterdam, 233-250.

[2] Ereduzko Prosa Gaur corpusean 111 testu itzuli eta 176 testu ez itzuli biltzen dira literatura arloan. Bi azpicorpusen arteko desoreka konpentsatzeko, testu itzuliei dagozkien kopuruak bider 1,58 egin ditugu (176 zati 111 egitearen emaitza).