Kategoria: Igone Zabala

Igone Zabala Unzalu

31 eskutik blogaren bigarren urteko ibilbideari hasiera ematea egokitu zait oraingoan. Abiapuntu egokiaren bila, labur aritzea ezarri nahi izan diot nire buruari, eta aspaldian iruzkin labur baterako apuntatuta nuen erdibizitza terminoaz aritzea pentsatu dut. Behin baino gehiagotan egin dut topo termino horrekin gainbegiratzeko heldu zaizkidan testuetan edota termino-zerrendetan, eta begi-bistakoa iruditu zait txarto osatuta dagoela. Hala ere, hiztegietara eta corpusetara jo eta han aurkitu dut erdibizitza behin eta berriro, half-life terminoaren ordain modura. Hiztegi-sorkuntzarako bideez dudan ezagutzak edota intuizioak eskatuko lidakeen bizitza-erdi formaren arrastorik ez, ordea, inon ere ez. Hasiera batean Fisika Nuklearraren alorreko terminoa zela uste nuen, baina beste alor askotan ere aurkitu dut, adibidez, Kimika Fisikoan, Meteorologian, Biokimikan eta Farmakologian: erabilera zabaleko terminoa da. Paragrafo pare batean garbitzeko gaia zelakoan nengoen, baina nire argudio-ildoa garatzen hasi bezain laster konturatu naiz labur aritzearena zaila izango zela eta, gainera, gaia ez nuela agortuko artikulu bakar batean.

Jakina da duela hogeita hamar urte baino gehiago unibertsitatean euskara akademikoari buruz eskaintzen diren irakasgai eta ikastaroetan pisu handia dutela hiztegi-sorkuntzari buruzko gaiek, euskararen normalizazio prozesuan hiztegia aberastea eta eguneratzea funtsezko prozesuak direlako baina, era berean, hiztegi-sorkuntzarako bideen inguruko intuizio txikia izan ohi dutelako hiztunek: sintaxiaren eraketa-arauak etengabe baliatzen ditugu edozein hizkuntza erabiltzen dugunean, baina hiztegi-sorkuntza oso gutxitan da hiztunen jarduera indibiduala. Euskararen hiztegi-sorkuntzan funtsezko gaietako bat da, hain zuzen, erdal aurrizki bakarrarekin lotuta euskarak eskatzen dituen egitura eta hurrenkera desberdinena. Izan ere, maiz gertatzen da erdal aurrizki bakar batek euskaraz hitz desberdinetan egitura desberdineko ordainak behar izatea. Adibidez, prejuicio eta prehistoria  hitzek aurreiritzi eta historiaurre ordainak behar dituzte. Joera horren arrazoiek oinarri sendoa dute latinetiko hizkuntzak eta euskara kontuan hartzen dituzten morfologia-azterketa kontrastiboetan: pre- bezalako erdal aurrizkiak hitzaren modifikatzaileak dira batzuetan eta, beste batzuetan aldiz, hitzaren buruak. Adibidez, prejuicio esaten zaio behar diren datuak izan aurretik egiten den «juicio»ari, baina prehistoria deritzo historiaren aurreko «garaiari». Beraz, lehen hitzean modifikatzailea dugu pre– aurrizkia eta, bigarrenean aldiz, burua. Euskara, latinetiko hizkuntzak ez bezala, «burua azken» hizkuntza denez, eta hitz-eraketan modifikatzaileak ezkerrean joan ohi direnez, aurre izena eskuinean doa hitzaren burua denean (historiaurre) eta ezkerrean, aldiz, mofikatzailea denean (aurreiritzi). Nolakoak dira, baina, half-life / semivida / demi-vie  hitz konplexuak? Zirkuluerdi eta eguerdi bezalakoak dira? Ala erdibide, erdigune, erdiuharte bezalakoak al dira?

Hizpide dudan terminoarekin lotuta dagoen kontzeptuaren bila, Wikipediara jo, eta definizio hau aurkitu dut:

Half-life (t_½) is the time required for a quantity to fall to half its value as measured at the beginning of the time period. In physics, it is typically used to describe a property of radioactive decay, but may be used to describe any quantity which follows an exponential decay.

Elhuyarren ZT Hiztegi Entziklopedikoak Fisikaren alorrean kokatzen du definizioa. Bestalde, batez besteko bizitza ‘mean life, average life’ terminoak bestelakoa den kontzeptura garamatzala ere ikus dezakegu hiztegi horretan:

erdibizitza
1. Fis. Substantzia erradioaktibo baten atomoen erdiak desintegratzeko behar den denbora.
Ikurra T_1/2

batez besteko bizitza
1. Fis./Kim.Substantzia erradioaktibo baten atomoak desintegratzeko batez beste behar den denbora. Erdibizitza baino 1,4142 aldiz handiagoa da.

Erdi izenak askotariko egiturak osatzen ditu, sintagma-egitura analitikoetatik hasi (1) eta lexikalizatutako hitz bakarreko egituretaraino (2); modifikatzaile modura jokatzen duen egituretatik hasi  (1a, 2a) eta buru modura jokatzen duen egituretaraino (1b, 2b).

(1)
a. Erdiko etxea erosi du.
b. Etxearen erdia konpondu du.

(2)
a. Arabiako erdiuharteari bira ematea erabaki zuen.
b. Zirkuluerdi bat marraztu du.

Egitura horiei erdi izenak bi eratako ekarpen semantikoak egiten dizkie: ‘kokapena’  (3) edo ‘kuantifikazioa’ (4):

(3)
a. Kaleraren erdian / erdi-erdian dago.
b. Kale erdian dago.
c. Oihuka aritu da gau erdian.
d. Erdiko kalea da.
e. Aurreko / atzeko / erdiko garun-arteria
f. Ziklo horiek goi mailakoak nahiz erdi mailakoak dira.

(4)
a. Kalearen erdia garbitu du.
b. Egun erdi bat eman dut etxea garbitzen.
c. Eguerdia da.
d. Erdi ilun dago.
e. Material hori erdieroalea da.
f. Erdieginda dago. (Erdizka eginda)

Kokapeneko irakurketen artean bi mota bereiz daitezke. Batetik, objektu, leku edo denbora-tarte baten barruko kokapena dago (3 a-c) eta, bestetik, objektu baten antzeko objektuekiko kokapen erlatiboa (3d-f). Kuantifikazio-irakurketen artean, aldiz, ‘zatiki- irakurketa’ (4 a-c) eta ‘eskala-irakurketa’ (eskalarra) ditugu (4 d-f). Zatiki-irakurketa gertatzen da erdi laguntzen duen izenaren eskuinean kokatzen denean: kalearen erdia / herena / laurdena… Eskala-irakurketa dagoela diogu, aldiz, hizkuntza-elementu bat interpretatzerakoan elementu horren ezaugarri bat (kopurua edo nolakotasuna) eskala batean kokatzen dugunean. Adibidez, erdi ilun interpretatzen dugunean, argi > apur bat ilun > erdi ilun > oso ilun > erabat ilun moduko eskala batean kokatzen dugu. Era berean, erdieroale edo erdiuharte interpretatzen ditugunean, «eroaletasunaren» edo «uhartetasunaren» eskalan gorago dauden elementuen azpian kokatzen ditugu erdi daramaten horiek.  Euskaraz badirudi oro har eskala-irakurketa gertatzen dela erdi ezkerrean kokatzen denean.

Erdibizitza terminora bueltatuz, azterketa semantikoak ‘kokapena’ alde batera (edo beste baterako agian) uztera eta ‘kuantifikazioaren’ eremura narama. Euskalterm datu-basean erdi osagaidun terminoen artean kuantifikazio-esanahia daramatenak aztertuta, badirudi termino-sorkuntzan ere, salbuespen batzuk alde batera utzita, erdi eskuinean ageri dela zatiki-irakurketa dagoenean eta ezkerrean eskala-irakurketa dagoenean. (Ikus taula.)

Beste hizkuntza batzuei erreparatuta, taulan bildu ditugun terminoetan behintzat, gaztelaniaz semi- aurrizkia bai zatiki-irakurketa duten terminoetan bai eta eskala-irakurketa dutenetan ageri da eta, media eta mitad aldiz, bakarrik zatiki-irakurketa dutenetan. Ingeleseko eta frantseseko half eta demi/mi elementuak bi irakurketa motekin lotuta ageri dira, baina semi- aurrizkia ere erabiltzen da zenbaitetan hizkuntza horietan.

Euskaltermen bi jakintza-alorretan ageri da erdibizitza terminoa: Ingurumena eta Fisika. Baina, lehenago aipatu dudanez, beste alor askotan ere erabiltzen den terminoa da. Definizioak beti dira antzekoak: «zerbaiten kantitatea erdira jaisteko behar den denbora». Hortaz, «zerbait» hori guztia desagertzeko behar den denbora guztia «zerbait» horren «bizitza» dateke, eta hizpide dudan terminoaren bidez adierazten dena «bizitza» horren zatiki bat. Ez dirudi inola ere terminoak «bizitza» ezaugarriaren araberako eskala bateko interpretaziora eramaten gaituen esanahia duenik. Beste hitz batzuetan esanda, half-life edo semivida hori ez da bizitzaren ezaugarri guztiak izatera heltzen ez den gutxi gorabeherako bizitza bat edo horrelako zerbait. Nire argudio-ildoa zuzena bada, beraz, bizitza-erdi beharko luke. Ingeleseko eta frantseseko ordainetan bi sinonimo eskaintzen ditu Euskaltermek: half-life, half-life period / période de demi-vie, demi-vie. Gaztelaniarako, aldiz, semivida ordaina baino ez du ematen, baina Interneten hemivida eta vida mitad sinonimoak ere aurkitu ditut. Ordain horiek ere nire argudio-ildoarekin bat datozela deritzot, eta bizitza-erdi formaren alde egin lezakete.

Ezin aipatu gabe utzi Euskaltermek erdibizitza terminoaren erdisinonimo modura ematen duen erdidesintegrazio-periodo forma. Euskararen sistema deskribatu dudan modukoa bada, erdidesintegrazio hitza dagoke zuzen osatuta. Izan ere, aditzetik abiatu beharko ginateke, eta erdidesintegratu aditzaren esanahia ez litzateke ‘erdia desintegratu’ (zatikia), ‘erdizka desintegratu’ (eskalarra) baizik. Horri gaineratu beharko litzaioke erdidesintegratu euskararen sistemaren barruan sortutako aditzari egun maileguak egokitzeko soilik erabiltzen den  –zio atzizkia gaineratuko geniokeela. Kasu honetan ere uste dut, terminoa euskaraz sortuz gero, desintegrazio-erdiko denbora edo horrelako zerbait beharko lukeela. Beste aukera bat litzateke, jakina, semidesintegrazio-periodo edo semidesintegrazio-denbora egitea mailegua zuzenean egokituz.

Artikulu hau bukatzeko, aipatuko dut Euskalterm kontsultatu dudanean deigarri gertatu zaidan duela gutxiko aldaketa bat. Izan ere, UZEIren 1991ko Hizkuntzalaritza Hiztegian jasota daude erdibokal eta erdikontsonante terminoak baina, duela gutxiko aldaketak direla medio, irristari (2011 urtea) eta kontsonanterdi (2013 urtea) aurkituko ditugu kontsulta une honetan eginez gero. Seguruenik kontzeptuen eta terminologiaren eboluzioarekin lotuta egongo da erdibokal > irristari aldaketa, eta ni ez naiz gauza ezer esateko horretaz, baina erdikontsonante > kontsonanterdi aldaketaren azpian arrazonamendu linguistikoak daudela pentsa liteke. Eskala-irakurketa ikusten dut nik semiconsonante terminoan eta ez zatiki-irakurketa eta, hori hala balitz, lehengo hiztegiko forma (erdikontsonante) litzateke zuzena eta ez oraingoa.

Igone Zabala Unzalu

Hizkuntzalariok hizkuntzaren “egitura” edota hizkuntzaren “erabilera” azter ditzakegu. Hizkuntzaren egiturari “hizkuntza-sistema” edo “gramatika” ere esan ohi zaio, eta hizkuntzen egiturari erreparatzen diote, besteak beste, hizkuntzen arteko erkaketak egiten dituzten tipologia-azterketek eta hizkuntzen gramatika deskribatzea helburu duten azterketek.

Giza hizkuntza giza espeziearen bereizgarria denez, oinarrian “sistema” komun bat duela pentsatu behar da. Sistema hori deskribatzeko abstrakzio maila handiko “erregela” batzuk eta sistema horren barruan hizkuntzen arteko aldakortasuna azaltzeko balio duten “parametro” batzuk definitu dira, hizkuntza arteko aldakortasuna azaltzeko errelebanteak direlakoan[1]. Mundu zabalean hizkuntzen sistemen arteko erkaketak egiteko Joseph H. Greenberg-ek[2] definitu zituen irizpideen artean, perpausaren oinarrizko elementuen (S, V eta O) antolakuntza kontuan hartzen dituena dago[3]. Greenberg-ek aztertu zituen hizkuntzen artean, SOV eta SVO ziren tipologia nagusiak, hurrenez hurren, % 44,78 eta % 41,79 proportzioan. Ezaguna denez, euskara SOV motako hizkuntza dela onartzen dugu oro har hizkuntzalariok, Rudolf de Rijk-i[4] jarraiki. Onarpen hori, duen abstrakzio mailan ulertu behar da, alegia, hizkuntzak elkarren artean erkatzeko balio duten Gramatika Unibertsalaren parametroen balioen testuinguruan, eta ez inola ere euskararen gramatika-sistema deskribatzen duen urrezko erregela balitz bezala.  Beste irizpide tipologiko garrantzitsu bat da ordena-askatasunarekin lotuta dagoena. Adibidez, ingelesa eta gaztelania SVO tipologiako hizkuntzak izanagatik ere, gaztelaniaren hitz-hurrenkera ingelesarena baino askeagotzat hartzen da, eta euskararen hitz-hurrenkera gaztelaniarena baino are askeagoa dela oro har onarturik dago gure artean aspaldian, gutxienez Ithurry-ren[5] gramatikatik aurrera[6].

Giza hizkuntza-sistemaren eta hizkuntza partikularren sistemen arteko elkarreraginean kokatzen du Hawkins-ek[7] sintaxi-kateak prozesatzeko erraztasun maila, eta sistema bat proposatzen du erraztasun hori neurtzeko. Sistema hori lotuta dago sintagmen buruetara heltzeko prozesatu behar den hitz kopuruarekin, eta azaltzen du zergatik nahiago dituzten SOV tipologiako hizkuntzetako hiztunek (ere) aditzak eta mendeko perpausen konplementatzaileak aurreratuta dituzten esaldiak, subjektuaren eta aditzaren artean tartekatutako osagai askoko kate luzea gertatzen denean. Posible diren hurrenkeren artean, hiztunek prozesatzen errazagoak direnak hobesteko joera izango dutela defendatzen du. Euskarari ikuspegi teoriko hori aplikatu dio, besteak beste, Jon Ortiz de Urbinak[8], eta ikuspegia ezin hobeto uztartzen da, gainera, gure artean erabat zabaldurik dauden estilo-gomendioekin, besteak beste, Zubimendiren eta Esnalen[9] gomendio ezagunekin.

Sintaxilariek perpausaren oinarrizko ordena horien gainean gertatzen diren sintaxi-eragiketak aztertzen dituzte eta saiatzen dira aurkitzen zein diren Gramatika Unibertsala deskriba lezaketen “erregelak” eta, horien barruan, hizkuntza bakoitzaren gramatika-sistemaren “erregelak”. Lan horien helburua da gramatikaltasunaren mugak bilatzea. Sintaxi-lanetan aztertzen diren eragiketen artean daude galderak, ezeztapena, eta “fokuaren” eta “topikoaren” markaketa. Sintaxi-eragiketa guztiek dituzte ondorio fonetikoak eta ondorio semantikoak. Fokua nabarmenduta geratzen da prosodian eta esaldiaren interpretazioan: azken batean txanpon beraren bi aldeak dira horiek. Batzuetan fokuak hartzen duen prominentzia hori lotuta dago hitz-hurrenkeraren aldaketekin eta beste zenbaitetan ez. Euskaraz, fokua aditzaren ezkerrean kokatzen da oso maiz, baina ez beti. Adibidez, hor daude zuzenketa-fokuak[10] edota sintagma eta mendeko esaldi luzeak. Nolanahi ere, oinarrizko hitz-hurrenkeraren aldaketak ez dira bakarrik gertatzen fokuaren markaketaren ondorioz, jakina, beste eragiketa sintaktiko askok eragiten baitituzte hitz-hurrenkeraren aldaketak, besteak beste, ezeztapenak eta galderek.

Egitura sintaktikoak hizkuntzaren komunikazio-zereginarekin lotzeak eta pragmatikaren eta diskurtsoaren testuinguruan kokatzeak ekarri zuen, XX. mendearen erdialdean, esaldien egitura sintaktikoaz ez ezik, informazio-egituraz ere hitz egiten hastea Pragako hizkuntzalari funtzionalisten eskutik eta hizkuntzaren azterketarako hurbilketa soziodiskurtsiboetan[11]. Funtsezko ideia da informazio ezaguna/informazio berria partiketa. Askotariko terminologia erabili eta erabiltzen da lan horietan aipatu partiketarekin lotuta eskola eta alor desberdinetako hizkuntzalaritza-lanetan: logical/psychological subject vs logical/psychological predicate, presupposition vs focus, topic vs comment, theme vs rheme, topic vs predicate, topic vs focus. Euskaraz, denok oso ondo dakigun bezala, nazioarteko terminologia moldatuz erabilitako denominazioak ez ezik, “galdegaia”, “mintzagaia” eta “iruzkina” ere erabili izan dira. Nolanahi ere, artikulu honen ildoari jarraiki, azpimarratu beharrekoa da esaldien informazio-egitura ezin dela ondorioztatu diskurtsoa kontuan hartu gabe. Adibide bat emateagatik, Gizon batek bi seme zituen, Bi seme zituen gizon batek eta Gizon batek zituen bi seme esaldiek hitz-hurrenkera desberdina izanagatik ere, kontakizun baten hasieran daudela jakinda, erraz asko ondorioztatuko dugu informazio-egituran gailentzen den elementua bi seme dela hiruretan. Maila horretako gogoetek hizkuntzaren erabilerarekin dute zerikusia gramatika-sistemarekin baino areago, eta maila horretan, “patroiez” hitz egin genezake: patroi desberdinen maiztasuna azter genezake corpus batean edota saia gintezke lotzen patroi horietako bakoitzaren erabilera-maiztasuna zenbait faktore soziopragmatikorekin.

Honaino hel daitezke hizkuntzaren gramatika-sistemaren eta erabileraren (edo erabilera-sistemaren) azterketarako hurbilketa deskriptiboak eta horien gainean egin daitezkeen “teorizazioak”. Izan ere, hizkuntzalarien artean zabaldutako onarpena da Hizkuntzalaritza deskriptiboa izan behar dela: hizkuntzalariak “esaten denaz” daude interesatuta eta ez “esan behar denaz” eta, beraz, hizkuntzen alderdi guztiak deskribatzen dituzte “parametroak”, “erregelak” eta “patroiak” erabiliz, baina preskripzioa, alegia “zuzentasun-arauak” formulatzea, hizkuntzalaritzaren lanetik kanpo dagoela onartu ohi da. Nolanahi ere, garbi dago preskripzioak, alegia, erabilerari eragiteko “arauak” edo “legeak” ematea ohikoa dela hizkuntzetan zehar eta eragin handia duela hizkuntzan berean. Milroy eta Milroy[12] soziolinguisten gogoeta ekarriko dut hona, euskarari buruz ari garenean kontuan hartzekoa dela uste dut eta:

However, the reservation about prescription that is commonly expressed, has, in practice, led to a general tendency to study language as if prescriptive phenomena play no part in language. Many professional language scholars appear to feel that, whereas it is respectable to write formal grammars, it is not quite respectable to study prescription.

The attitudes of linguists (professional scholars of language) have little or no effect on the general public, who continue to look to dictionaries, grammars and handbooks as authorities on ‘correct’ usage.

Hitz-hurrenkeraz ari garelarik, “Altuberen legea” esan ohi zaiona preskripzioan kokatu behar den “lege”, “arau” edo “norma” bat da. Izan ere, zenbait euskaldunek erabiltzen dituzten hurrenkera batzuk baztertzea zuen helburu. Preskripzioa ohiko eginkizuna da estandarren garapenean, eta estandarizazioa jomugan duten arauak beti abiatzen dira (edo abiatu beharko lirateke) deskripzio batetik, konpondu nahi duten “arazo” baten diagnostikoa eginez, erabilerari eragiteko arau bat proposatzeko. Altubek ere euskaldunek erabilitako askotariko hitz-hurrenkeretatik abiatuta, diagnosi bat egin zuen, alegia, hurrenkera horietako batzuk “erderismoak” zirela eta, euskararen sistema babestea helburu hartuta, zenbait lege proposatu zituen. Esan beharrik ere ez dago Altuberen legeek XX. mendeko prosan (hegoaldean behintzat) izan duten eragina izugarria izan dela, eta eragin horretatik ateratzeko egiten ari garen ahalegina are handiagoa dela. Foro honetan Juan Garziak idatzitako Aditza amaieran? eta Galdegaia aditzaren atzean artikuluak edota Asier Larrinagak idatzitako Mintzagairi deika (I) ahalegin horren adibideak dira, bai eta Patxi Petrirenak, Gilen Mejutok eta Asier Larrinagak egindako iruzkinak ere.

Zentzu horretan esaten  nuen nik Juanen azken artikuluari egindako iruzkinean nire iritziz euskara estandarrak ez duela behar “galdegaiaren lege bat”, ez artikulu bakarra duen legerik, ez eta artikulu sorta luze bat duen legerik ere eta, areago, euskararen garapenerako kaltegarri deritzedala halako legeei. Euskararen hitz-hurrenkera gobernatzen duten “erregelak”, beste hizkuntzetan bezala, iturri askotatik datoz: giza espezieak hizkuntza prozesatzeko duen gaitasunetik, Gramatika Unibertsalaren erregeletatik eta parametro-aukeretatik, sintaxi- eta diskurtso-eragiketetatik… Euskaldun (arruntok) parametro eta erregela horiei eta gure esperientzia linguistikoan ikasten ditugun patroiei esker sortzen eta prozesatzen ditugu esaldiak, ez “galdegaiaren legearen” arabera. Hortaz, preskripziorako abiapuntu okerra iruditzen zait mota jakin bateko segidak hartu, isolatu, eta irakurleek interpretatzeko arazoak izango dituztelako “aurreiritzitik” abiatzea idazmolde jakin bat preskribatzeko. Kezka horrek eraman nau artikulu luze eta, seguruenik, korapilatsuegi hau idaztera. Zehazkiago, Juan Garziari irakurri diodan esaldi honek sortu dit kezka: «Une honetan, (definizioetako) lotura-esaldietan dago, ia-ia, halako tirabira bakarra estandarra zaintzen dugunon artean; hots, Zer da gramatika? motako galderen erantzunezko esaldien hitzordena izaten da auzia».

Kezka sortu zait “estandarra zaintzen dutenek” har dezaketen erabakiak niregan (idazle, irakasle, hizkuntzalari modura) izan ditzakeen ondorioak larriak izan litezkeelako. Baina, berriro ere, gehiegi luzatu naiz eta beste baterako utzi beharko dut definizioen kontua. Garaiz helduko ote naiz tirabira horietan ekarpenen bat egitera?

Igone Zabala Unzalu

Edozein hizkuntzak dituen baliabideak neurri handian hizkuntza horren hiztunek mendeetan egindako erabileren emaitza dira. Ezaguna da euskararen atzizki eratorleen sistema oso aberatsa dela. Adibidez, aditzetik ekintza-izenak sortzen (edo sortu)  dituzten hamabitik gora atzizki ditugu (-t(z)e, -era, -men/-pen, -mendu/-mendi, -zio, -keta, -kuntza, -dura, -kunde, -tza, -ada, -antza/-antzia eta Ø). Gaztelaniak, aldiz, sei ditu zero-atzizkia kontuan hartuta (-ado/-ido, -aje, -ción, -dura, -miento eta Ø). Horrek zer pentsatua eman beharko liguke ekintza-izenen erabilera gehiegizkoa eta inguruko hizkuntzen eraginaren ondorio delako baieztapenaren aurrean. Baina aditzetiko izenen eta nominalizazioaren gaia beste baterako (edo batzuetarako) utziko dugu eta adjektiboak sortzen dituzten atzizkiei begiratuko diegu oraingoan.

Euskarak baditu izenetik eta aditzetik adjektiboak sortzen dituzten atzizki ugari: -ti, -tsu, -bera, -koi, -kari, -kin, -tiar/-liar, -kor, -garri, -tzaile, -kizun, -dun, -ko eta -(t)ar. Nolanahi ere, atzizki horiek nolakotasunezko adjektiboak (kalifikatiboak) ematen dituzte nagusiki: -(t)ar atzizkia da erreferentziazko adjektiboak (erlazionalak) eman ditzakeen bakarra. Gaztelaniak, aldiz, erreferentziazko adjektiboak sortzen dituzten lau atzizki ditu (-al, -ar, -ario eta -ico). Euskarak erreferentziazko adjektiboak sortzeko atzizkietan duen urritasun hori era horretako adjektiboek euskal sintaxian dituzten zeregin murritzen ondorioa dela agerian uzten saiatuko naiz artikulu honetan.

Zer eratako oinarriei lotzen zaie -(t)ar atzizkia? Zer eratako adjektiboak sortzen ditu?  Batez ere izen propio edo arruntei lotuta aurkituko dugu eta jatorri edo kokapen esanahia  gaineratuko die izen horiei (europar, bilbotar, kanpotar, itsastar, gautar, …). Beste batzuetan, pertsona- edo erakunde-izenei lotuta aurkituko dugu, eta ‘jarraitzaile’ edo ‘zale’ esanahia gaineratuko die horiei (luterotar, eliztar, darwindar …). Azken hamarkadetan ohiko eraketa-arauetatik urrundu diren zenbait adjektibo sortu eta hedatu dira erabileran: hamartar, bitar, nepertar, kartesiar… Adjektibo eratorri horiek guztiak izenekin uztartu behar dira diskurtsoan eta zenbait baldintza sintaktiko bete behar dituzte horretarako. Hartara, ezin dute edozein motatako harreman sintaktikoa ezarri edozein motatako izenekin.  Ikus ditzagun zenbait adibide:

(1)
animalia itsastarra
* hondo itsastarra

(2)
mugimendu newtondarra
* lege newtondarrak

Murriztapen horiek lotuta daude euskaraz adjektiboen bitartez eman daitezkeen harreman sintaktikoekin. Aspaldiko artikulu batean aztertu nituen harreman horiek[1], Bosque[2] eta Picallo[3] hizkuntzalariek zenbait lanetan egindako azterketa eta sailkapenari jarraiki. Hizkuntzalari horiek erreferentziazko adjektibo tematikoak eta sailkatzaileak bereizten dituzte.

Adjektibo tematikoek argumentu-harremana dute laguntzen duten izenarekin eta sailkatzaileek, aldiz, adjuntu-harremana. Bi harreman horien arteko bereizketa funtsezkoa da sintaxian. Izan ere, argumentuak ezinbestez gauzatu behar dira eta behin bakarrik gauza daitezke eta adjuntuak, aldiz, ez dira ezinbestekoak. Bestalde, bi mota horietako elementuek kokagune desberdinak dituzte sintagma-egituran. Argumentu-harremantzat har daitezke gertaera baten eta horren subjektuaren edota objektuaren artekoak, bai eta jabego inalienable deritzen osoa-zatia harremanetakoak, edo magnitude  baten eta horrek neurtzen duen objektuaren artekoa ere. Hona hemen zenbait adibide:

(3)

• infección vírica “birusek egiten duten infekzioa” (subjektua)
• transporte electrónico “elektroiak garraiatzen dira” (objektua)
• membrana celular “zelularen osagaia den mintza” (zatia-osoa)
• radio terrestre “Lurraren zentrotik azalerara doan distantzia”  (magnitudea-objektua)

Adjektibo sailkatzaileek, aldiz, sailkatu egiten dituzte modifikatzen dituzten izenak. Sailkapen horren azpian dauden harreman semantikoak askotarikoak izan daitezke (xedea, kausa, baliabidea, kokapena…):

(4)

• hilo dental
• discriminación racial
• animal marino
• material quirúrgico
• demostración matemática

Euskaraz funtsezkoa da aipatutako harreman bi horien arteko bereizketa sintaxian. Izan ere, argumentu-harremana dagoenean -(r)en atzizkia erabiltzen dugu eta ez -ko, eta, bestalde, argumentu-harremanak ezin eman daitezke adjektiboen bidez baina, sailkapen-harremanak, aldiz, bai adieraz daitezke adjektiboen bidez, nahiz eta askotan beste modu batzuetara ere adierazten diren (izen elkartuak edo izenlagunak).

(5)

• itsasoko animaliak / animalia itsastarrak / itsas animaliak (sailkatzailea: “kokapena”)
• itsasoaren hondoa / itsas hondoa / *itsasoko hondoa / *hondo itsastarra (tematikoa: “osoa-zatia”)
• itsasoaren sakonera / *itsasoko sakonera / *sakonera itsastarra (tematikoa: “objektua-magnitudea”)

(6)

• mugimendu newtondarra / *Newtonen mugimendua (sailkatzailea)
• Newtonen legeak / *lege newtondarrak (tematikoa: “egilea”)

Oso maiz mailegatzen ditugu erreferentziazko adjektiboak, baina adjektibo mailegatuak erabiltzen ditugunean ere, kontuan hartu behar ditugu euskal sintaxiak ezartzen dizkigun murriztapenak:

(7)

• zentral nuklear  (sailkatzailea)
• *erradio nuklear / nukleo-erradio / nukleoaren erradio  (tematikoa)
• *apurketa nuklear / nukleoaren apurketa  (tematikoa)

(8)

• mikroskopio elektroniko (sailkatzailea)
• *garraio elektroniko / elektroi-garraio / elektroien garraio (tematikoa)

(9)

• *mintz zelular / zelula-mintz / zelularen mintza (tematikoa: osoa-zatia)
• *heriotza zelular / zelula-heriotza / zelularen heriotza (tematikoa: subjektua)

Zer esanik ere ez dago agramatikaltasunaren asteriskoarekin markatu ditudan segida horietako asko oso maiz erabiltzen direla eta corpusetan ere presentzia handia dutela. Hiztegietan eta Euskaltermen ere jasotzen dira eta maiz erabat zuzenak diren segiden sinonimo modura ematen dira (zelula-mintz, mintz zelular). Nire iritziz, hiztegigileek eta erakunde normalizatzaileek ez diete ezikusia egin behar etengabe erabiltzen diren segidei. Jaso eta deskribatu behar dituzte erabilera horiek, baina uste dut normalizazio-ekimenen helburua izan beharko litzatekeela erabileran dagoen aldakortasuna ponderazio-marken bitartez, edota bestelako iruzkinen bitartez harmonizatzea, erabilera okerrak berbideratzen joateari begira.

Aipatu ditugun kasuetan, euskararen eratorpen-arauen bitartez sortutako adjektiboek eta mailegatutako adjektiboek konbinazio zuzenak eta okerrak ematen dituzte, baina muturreko kasutzat hartuko nituzke sorreratik bertatik zalantza gehiago sortzen dituzten adjektiboak. Ikasleen lanetan maiz aurkitu ditut esne amatarra eta populazio mikrobiarra bezalakoak, nire iritziz euskal sintaxia nabariki bortxatzen dutenak. ETC corpusean  amatar adjektiboak ez du inolako agerraldirik, baina mikrobiar adjektiboaren 170 agerraldi aurkitu ditut: gene mikrobiar, egonkortasun mikrobiar, purutasun mikrobiar, habitat mikrobiar, transformazio mikrobiar… Web-corpusen atarian 4 agerraldi ditu amatar adjektiboak, baina nolakotasunezko erabileratzat har daitezkeela iruditzen zait: Eta semea amatar naski./ Usu mutikoa amatar. / argitaletxeek ematen zizuten babes amatarra / nere jauregian ezin arki detan poz amatar billa. Mikrobiar adjektiboak, aldiz, 12 agerraldi ditu: biomasa mikrobiar, flora mikrobiar, kutsatzaile mikrobiar, bizitza mikrobiar, deskonposizio mikrobiar eta kutsatzaile mikrobiar.

Igone Zabala Unzalu

Aspaldian darabilt buruan hitz elkartuen idazkerari buruz zerbait idazteko asmoa eta Alfontso Mujikaren azken Alferrikako bikoiztasunak artikuluak pentsarazi dit oraingo hau une egokia izan litekeela. Hitz-elkarketa euskaraz oso erabide aberatsa eta emankorra delarik, edozein testutan egingo dugu topo hitz elkartuekin. Batzuek garrantzi handia emango diote hitz horien idazkerari eta, beste batzuek, aldiz, gutxietsi egingo dute kontua, ortotipografia kontu azalekoa dela argudiatuta edo. Euskara estandarrerako erreferentziazko araua eman zuen Euskaltzaindiak aspaldian (25. araua: Hitz elkartuen osaera eta idazkera) eta arau horretan zehaztu zuen nola idatzi hitz elkartu mota nagusiak eta «eratorpena > hitz-elkarketa > sintaxia» continuumeko beste zenbait elementu ere. Arauaren atal gehienetan idazkera bakarra finkatu zuen Euskaltzaindiak, bi ataletan izan ezik: batetik, Alfontso Mujikak bere artikuluan aipatutako –a itsatsien galerari dagokion atalean eta, bestetik, eguzki-lore eta sintetiko deritzen izen elkartuen idazkerari dagokionean. Bi atal horietan Euskaltzaindiaren araua ‘malgua’ dela esan dezakegu, aukera bat baino gehiago uzten baitie erabiltzaileei, eta arau malguek, erabiltzaileei ondo helarazten bazaizkie behintzat, garapen funtzionalerako tartea uzten dute.

Pragako Eskolako hizkuntzalari funtzionalisten gogoeta bati egiten dio erreferentzia, hain zuen ere, Haugen-ek[1], hizkuntzen estandarizazioaz ari denean. Funtzionalisten aldarrikapena da estandarrak aldi berean ‘egonkorrak’ eta ‘malguak’ izan behar direla, eta Haugen-ek honela lotzen du funtzionalisten ideia estandarizazio-prozesuekin:

«How stable and how flexible? In my model above, it is built into the tension between codification, which aims at stability, and elaboration, which requires flexibility.»

Euskaltzaindiaren 25. arauak badu zerbait egonkorretik eta zerbait malgutik. Izan ere, arau horretara heldu aurretik inkestak egin ziren hainbat diskurtso-komunitatetako erabiltzaileen artean, eta inkesta horien emaitzak kontuan hartu ziren araua finkatzeko orduan. Egindako inkestek agerian utzi zuten zenbait hitz elkarturen idazkeran batasuna oso nabarmena zela baina, beste zenbaiten idazkera, aldiz, estuki lotuta zegoela diskurtso-komunitate desberdinetako kideek erabiltzen dituzten erregistroekin. Jakina da oro har zientzialariek beti aldarrikatu dutela marratxoaren erabilera, hainbat segidaren desanbiguaziorako oso lagungarria baita. Bestalde, jakina da literaturaren eta kazetaritzaren munduan marra saihesteko joera nagusi dela. Ildo honetatik, Euskaltzaindiaren arauak lagundu du nahiko finkatuta zeuden idazkerak egonkortzen, adibidez, aposizioena edo koordinazio-elkarteena. Arauaren atal malguek ere lagundu behar zuten, nire iritziz, erregistro desberdinetako ohiturak eta estilo-arauak egonkortzen, baina iruditzen zait helburu hori ez dela guztiz lortu, agian arauaren transmisioa guztiz egokia ez delako izan, edota agian araua aplikatu behar zutenek (edo aplikatu behar zuten batzuek behintzat) ez diotelako erreparatu estandarraren kodifikazioaren eta lantze funtzionalaren arteko harreman estuari.

Hizkuntzaren erabilera orokorretan baliatzen den hiztegian ez dago okertzeko tarte handirik. Izan ere, modu batera zein bestera idatzita, arazorik gabe ulertuko ditugu telefono(-)zenbaki edo autobus(-)geltoki izen elkartuak. Erabilera apur bat espezializatuagoetan murgiltzen garenean, aldiz, jakina da eguzki-lore motako eta sintetikoen ataleko hainbat hitz elkartu anbiguoak izan daitezkeela, [izena + adjektiboa] egiturako izen-sintagmen forma bera baitute. Horren adibide ezagunak dira ondoko hauek:

landare parasito vs landare-parasito
tenperatura konstante vs tenperatura-konstante
molekula hartzaile vs molekula-hartzaile
gramatika zuzentzaile vs gramatika-zuzentzaile

Lau segida horiek erraz asko ager daitezke testu berean edo, alor bereko testuetan behintzat, eta garbi dago marratxoak laguntzen digula desanbiguazioa egiten. Beste kasu batzuetan, aldiz, konbinazio bakarra erabiltzen da, adibidez, gantz-azido edo buztin-mineral. Nolanahi ere, hitzaren esanahia menderatzen duenarentzat segida horiek anbiguoak ez badira ere, marratxoa oso lagungarria da hitzaren atzean dagoen kontzeptua ikasi behar dutenentzat. Norbaitek esan lezake, orduan, marratxoaren erabilera kontzeptuetara heltzeko beharrezkoak diren kasuetara mugatu beharko litzatekeela. Sistemaren egonkortasuna, ordea, ezinbestekoa da hiztunei komunikazioan laguntzeko. Testu mota jakin batzuk erabiltzen dituen diskurtso-komunitateak mendekotasunezko izen elkartuetan marratxoa erabiltzen duela jakiteak bermea emango digu landare parasito edo gramatika zuzentzaile segiden interpretaziora lehendabiziko irakurraldian eta ziurtasunez heltzeko. Berme hori gabe, zalantza izango dugu gramatika zuzentzaile erabili duenak zuzentasunari buruzko arauak ematen dituen gramatika batez ari den ala testuen gramatika zuzentzen laguntzen duen tresna batez ari den.

Nire argudio-ildotik erraz asko ondoriozta daitekeenez, ez nago ados zenbaitek Euskaltzaindiaren arauaz egiten duten interpretazioarekin, alegia, ez dut uste arauak uzten duen askatasuna edozein komunikazio-testuingurutan askatasun indibidualtzat har daitekeenik. Zientzia-testuetan, eta agian oro har testu akademikoetan esango nuke nik, testu horiek erabiltzen dituzten diskurtso-komunitateen estilo-arauak errespetatu behar ditugu, dagozkien erregistroetarako egokiak diren testuak idatziko baditugu behintzat. Bestalde, diskurtso-komunitate espezializatu horietan integratzeko helburua duten euskaldunei lagundu behar diegu hitz elkartuen idazkera-arauez jabetzen, adituen komunitateetako kide izango direnean testu egokiak sortzeko gauza izan daitezen.

Areago, gogoeta hau testuetan erabiltzen den hiztegia kodifikatzeko eginkizuna duten hiztegietara ere zabalduko nuke. Euskaltzaindiaren 25. arau malguak zientzialarien estilo-aukerak egonkortzeko bidea ireki izanagatik ere, Hiztegi Batuak erregistro horiekin lot ditzakegun sarreretan arauak onartzen dituen bi aukerak eskaintzeak ez du laguntzen zenbait hamarkadatan egon den batasuna egonkortzen. Ekar ditzagun hona espezializatutzat har ditzakegun Hiztegi Batuko zenbait sarrera esan nahi duguna hobeto ulertzeko:

atomo-zenbaki edo atomo zenbaki Kim.
argi-urte edo argi urte (luzera-neurria)

Ez dut uste era horretako sarreren kodifikazioak erregistro espezializatuetan finkatutako idazkera egonkortzen laguntzen duenik. Zehazki hiztegira bagoaz, kontua are larriagoa da, erregistro espezializatuetako erabilera nagusia kontuan hartu gabe, marrarik gabeko aukera baino ez baitu eskaintzen hiztegi horrek: atomo zenbaki eta argi urte hurrenez hurren. Antzeko beste sarrera askotan berdin jokatzen du Zehazki hiztegiak: eguzki zelula, eguzki energia, landare zelula, zelula mintz… Elhuyar gaztelania-euskara hiztegian, aldiz, marradun aukerak baino ez dira eskaintzen: atomo-zenbaki, argi-urte, eguzki-zelula, eguzki-energia, animalia-zelula, zelula-mintz. Egokiago deritzot azken hiztegi horren jokaerari artikulu honetan eman ditudan arrazoiengatik. Besterik da bi hiztegiok eskaintzen dituzten mintz zelular eta zenbaki atomiko bezalakoen kontua. Baina erlazio-adjektiboen gaia beste baterako utziko dugu.

Bukatzeko, ezin dut aipatu gabe utzi marra erabiltzeko ohitura ez duten zenbaitek giza daramaten izen elkartuetan marra jartzeko duten ohitura (giza-eskubideak). Euskaltzaindiaren arauak zehazten du horrelakoetan ez dela marrarik erabili behar (giza eskubideak) eta ez dago tartean zehaztasun konturik, inoiz ez baitira anbiguoak. Izan ere, lehen osagaian edozein aldaketa gertatzen denean, inolako zalantzarik gabe dakigu elementu hori hitz elkartu baten parte dela.

Igone Zabala Unzalu

Duela aste pare bat aurkeztu zuen Elhuyar Fundazioaren I+G taldeak Web-corpusen ataria San Telmo museoan, eta aste honetan bertan eman du Igor Leturiak horren berri Erabili.com atarian. Pozteko modukoa deritzot corpus-atari honi hainbat arrazoirengatik. Batetik, tamaina handiko bi corpus biltzen ditu (125 milioi hitzeko euskarazko corpusa eta 18 milioi hitzeko euskara-gaztelania corpus paraleloa) eta, zalantzarik gabe, tamainak garrantzi handia du zenbait erabileratarako. Bestalde, corpusa biltzeko modua ere aipatzeko modukoa da. Corpusak, oso handiak izanagatik ere, beti dira hizkuntza batean gertatu diren ekoizpen guztien unibertso erraldoitik ateratako laginak, eta laginketak, karakterizatu nahi duen errealitaterako zenbat eta egokiagoa izan, orduan eta argazki hobea emango digu deskribatu edo azaldu nahi dugun errealitatearena. Ez dakit norbaitek kalkulurik egin duen, baina pentsatzekoa da egun Interneten aurki daitezkeen testuak direla irakurle gehien dituztenak, eta pentsatzekoa da testu horiek hiztun jakin batzuen erabilerak erakusteaz gain, beste hiztun askok jasotzen duten inputaren berri ere ematen digutela. Alegia, Internetetik bildutako testu horiek euskaldun asko eta askoren erabilera partekatu errealaren berri ematen digutela pentsa dezakegu. Testuak bilatzeko teknikak erabiltzaile arrunt batek erabiltzen dituenak baino askoz ere sofistikatuagoak dira baina, hala ere, neurri batean behintzat, bilatzaile batean informazioa bilatu eta testu batetik bestera nabigatzen duen erabiltzaileak egiten duena simulatzen dute. Hortaz, Internetetik corpusak osatzeko modu hau, Igor Leturiaren hitzak errepikatuz, «corpus handiak modu erraz, merke eta azkarrean osatzeko modurik onenena» ez ezik, hizkuntzaren erabilera errealak biltzeko oso modu egokia ere badela esan daiteke.

Corpusek askotariko erabilerak izan ditzakete. Nolanahi ere, hemen  azterketa linguistikoetarako erabilerez arituko naiz eta, bereziki, hiztegintzarako erabileraz. Hainbat faktorek baldintzatuko dituzte corpusetik azterketa linguistikoak egiteko lortu ahal izango ditugun datuak: corpusean biltzen diren testu-generoek eta horien arteko proportzioek, corpusaren etiketatze formal eta linguistikoaren mailak eta zehaztasunak eta corpuseko testu bakoitzeko jasotzen diren metadatuek. Metadatuei dagokienez, testuen inbentarioan parametro pragmatikoei buruz zenbat eta xehetasun gehiago jaso (testu-generoa, urtea, testu itzulia den ala ez, testu espontaneoa edo zuzendua den, alor jakin bateko testu espezializatua den ala ez, aldaera geografiko jakin batekoa den e.a,), orduan eta corpus modularragoa egin ahal izango dugu, eta modularitate horri esker egin ahal izango ditugu, hizkuntza-elementuen, konbinazio-patroien eta egituren inbentarioa ez ezik, inbentariatutako horiek testuinguruaren elementu ez-linguistikoekin lotzen dituzten ikerketak. Parametro pragmatikoak kontuan hartu gabe ere, ezinezkoa izango da corpus jakin bat erabiltzea hizkuntza-aldaerei buruzko ikerketak egiteko: erregistroen eta dialektoen ikerketek zein ikerketa diakronikoek ezinbestekoak dituzte corpus modularrak. Garbi dago askotan corpusgintza faktore ekonomikoek edota testuen eskuragarritasunak baldintzatzen dutela, eta testuen inbentario xehea egitea batzuetan ezinezkoa gerta daitekeela, baina oso kontziente izan behar gara esku artean dugun corpusaren ezaugarriez datuak aztertzeko eta interpretatzeko orduan.

Hiztegien eta corpusen arteko harremana gurpil zoro baten modukoa da, zeren eta corpusak beharrezkoak baitira lan lexikografikoetarako baina, bestalde, hiztegiek eskaintzen dituzten informazioek eragin handia baitute kontsultak egiten dituzten hiztunek egingo dituzten erabileretan eta, azken finean, etorkizunean corpusetan aurkituko ditugun hitz, adiera eta erabileretan. Erabileran eragiteko ahalmena nabariki aregotuta dago hiztegi arauemaileen kasuan, horien helburua erabilerari eragitea baita. Hortaz, hiztegi arauemaileetan hasierako deskripzio xehea behar da sarrera jakin bati buruz, ondoren erabilerari buruzko araua eman ahal izateko, dela deskribatutako erabilerei berme akademikoa emateko, dela erabilera horietako batzuk baztertzeko modukoak direla ondorioztatzeko. Deskripzioaren exhaustibotasunak eta sakontasunak, baita datuen interpretazioak ere, erabakiaren kalitatea erabat baldintzatuko dute. Ezaguna da Hiztegi Batua bukatu gabeko hiztegia dela, sarrerei dagokienez baina, are garrantzitsuagoa dena (zoritxarrez nahiko ezezaguna ere badela esango nuke), bukatu gabea da sarrera bakoitzari buruz biltzen duen informazioari dagokionez. Hori jakinda, arreta handia jarri behar dugu ematen dituen arauak interpretatzeko orduan.

Adibide bat emango dut. Har dezagun estimatu aditza. Orotariko Euskal Hiztegiak (OEH) sarrera horren hiru adiera jasotzen ditu: «1. Estimar, apreciar, valorar… 2. Estimar, considerar, juzgar, pensar; tener por… 3. (Usos prop. y fig.). ‘Estimar, tasar‘ Lcc. ‘Estimer, donner une estimation’…». Estimazio sarreran ere, bi adiera jasotzen ditu: «1. Estima, aprecio; consideración, respeto… 2. Estimación, valoración. … Estimazio ematen giñon / zuluan zegon ontzari / lumak kenduta pisau ezkero / etzan izango ontza bi». Areago, paradigma bereko estimatzaile sarrera ere jasota dago OEHn. Hala ere, OEHn jasota dauden sarrera-adiera horietako batzuk, ez dira ageri ez Hiztegi Batuan (HB), ezta Euskaltzaindiaren Hiztegian (EH) ere. EHk estimatu aditzerako «Aintzakotzat hartu, eskertu» definizioa ematen du, eta, estimazio sarrerarako, «Estimua». Gure hiztegi arauemaileetan ez dago jasota ezta estimatzaile sarrera ere. Garbi dago sarrera hauetan biltzen den araua eman aurretik ez dela jaso sarrera horiei dagokien informazio guztia. Kontua harritzekoa da HB osatzeko erreferentzia modura erabiltzen diren corpusetan ageri baitira azken adiera horiek: OEHren corpusean ageri dira, hiztegian bildu baitira eta XX. Mendeko Euskararen Corpus Estatistikoan, 24na agerpen dituzte estimatu eta estimazio lemek, eta estimatzaile 2 aldiz ageri da.

Zer eratako komunikazio-egoeretarako balio digute, beraz, gure hiztegi arauemaileek sarrera hauetan ematen dituzten arauek? Lau corpus aztertu ditugu argibideen bila: Ereduzko Prosa Gaur (EPG) eta XX. Mendeko Euskararen Corpus Estatistikoa (XX. C.E.) corpus orokorrak, eta espezializatutzat har ditzakegun Zientzia eta Teknologiaren corpusa (ZT) eta Terminologia Sareak Ehunduz programan bildu ditugun UPV/EHUko irakasleen irakas-materialekin osatzen goazen corpus akademikoa (TSE). Taula batean bildu ditugu datuak, azalpena ulergarriago egitearren:

Aztertzen ari garen adierek dituzten agerraldi kopuruek agerian uzten dute sobera ezaguna dena, alegia, corpusek biltzen dituzten testuen ezaugarriek, alegia, tratatzen dituzten gaiek, testu-generoek eta espezializazio mailek erabat baldintzatzen dutela adiera batzuen agerpena. Corpusen tamaina kontuan hartzen duen tasa bat aplikatzen badugu, are nabariagoa da aldea. Izan, ere, HBn ageri ez diren adierekin lotutako paradigmako hiru lemak hamar aldiz gehiago ageri dira denetariko generoen lagin estatistikoki orekatuak biltzen dituen XX. C.E.an, lanak osorik biltzen dituen baina askotariko genero eta erregistroak islatzeko irizpidea jarraitu ez duen EPG corpusean baino. Espezializatutzat har ditzakegun testuetan agerpen-tasa handiagoa dute aipatutako adierek baina, horietan ere, alde handia dago bi corpusen artean. Izan ere, TSE corpusean nahiko espezializatutzat har ditzakegun testuak biltzen dira, unibertsitateko aditu-irakasleek denetariko espezialitate-alorretako adituak izateko prestatzen ari diren ikasleei zuzendutako testu didaktikoak jasotzen baitira. ZT corpusean, aldiz, zientzia eta teknologiako gaiez ari diren askotariko espezializazio mailetako eta askotariko generotako testuak biltzen dira. Corpusen osaera hori dela eta, ia bost aldiz gehiago ageri dira aztertzen ari garen adierak TSE corpusean ZT corpusean baino.

Laburbilduz, hiztunek komunikazio-egoera desberdinetan egiten dituzten hizkuntzaren erabilerak dira hizkuntza erreala. Corpusek eta hiztegiek erabilera erreal horien argazkiak egiten saiatzen dira, baina argazkiaren ezaugarriak eta kalitatea lotuta egongo dira enfokatzen duten errealitatearen zatiarekin, objektiboa enfokatzeko zehaztasunarekin eta argazki-kameraren objektiboaren bereizmen-ahalmenarekin. Bereizmen-ahalmen handiko corpusek testuen oso inbentario xeheak dituzte, parametro pragmatikoen ahal den eta balio gehien biltzen dituztenak. Bestalde, testu mota desberdinen artean zenbat eta oreka estatistiko handiagoa lortu, orduan eta hobeto enfokatutako argazkiak eskainiko dituzte. Eta, jakina, argazkian ez dira agertuko kameraren objektiboaren irismenetik kanpo dauden erabilera errealen zatiak. Hiztegiek corpusek egiten dituzten argazkiak interpretatzen dituzte eta zenbat eta argazki gehiago eta enfokatuago eduki, orduan eta informazio hobea eskainiko diete erabiltzaileei. Argazki ugari falta zaizkio oraindik Hiztegi Batuari eta arreta handia jarri behar da momentuz ikusgai egin ez diren hizkuntzaren erabilerei ez eragiteko. Izan ere, erabilera horiek Hiztegi Batuak ematen digun argazki partzial horretara egokitu nahi izateak hizkuntzaren garapen eta finkapena oztopatzeko arriskua dakar. Areago, ikusi dugu Hiztegi Batuan ahaztuta edo behar den bezala interpretatu gabe geratu direla hainbat argazki zahar. Oraingoan, estimatu / estimazio / estimatzaile lemen adiera batzuk aipatu ditugu, eta Alfontso Mujikak anitz lemaren gramatika-kategoriaren auzia ekarri zigun foro honetara duela hamabost egun. Maizegi ditugun aurreiritziek eramaten gaituzte begien aurrean ditugun hainbat datu kontuan ez hartzera, esate baterako, duela hilabete batzuk foro honetan adierazi aditzaren erabilera iragangaitzen inguruan izan genuen eztabaidan, erabilera berriaz ari ginela sinetsita, ez zitzaigun bururatu OEHra jotzea eta, hara non, adierazi aditzaren seigarren azpisarreran, hau ageri den: «6. (Aux. intrans.). Manifestarse, pronunciarse. Jainkoa bereala adierazo zan. Lard 95». Konturatzen bagara, Lardizabalek Jaunkoaz ari zenean, subjektu horrek adierazteko berezko kausalitatea duelarik, aditzaren erabilera inakusatiboa egin zuen, genetikaz ari garenean geneen kasuan egiten dugun bezala. Erabilera hori espero izatekoa zela esaten nuen nik baldintza pragmatiko jakin batzuetan, baina aurreikustekoa ez ezik, lehenago ere gertatua bazen euskal testuetan.