Kategoria: Gidor Bilbao

Gidor Bilbao Telletxea

Joan Perez Lazarragako (c. 1547-1605) arabarraren poema bat erabili ohi dut Euskal Hizkuntzalaritza eta Filologiako masterreko ikasleei erakusteko zein inportantea den, filologoaren lanean, testua ondo ulertzea eta puntuazio egokia hautatzea. Ikasle-taldean, Euskal Ikasketetako gradua ikasitakoak eta Itzulpengintza eta Interpretazioko gradua ikasitakoak izan ohi dira sarri eta, gehienetan, Euskal Ikasketetatik datozen filologo gazteek errazago ulertu ohi dute testua, eta Itzulpengintzatik datozenek era egokiagoan hautatu ohi dute, nire gusturako, puntuazioa.

Ariketa egiten hasteko, eskuizkribuaren argazkia ikusten dugu. Hurrengo urratsean, testuaren transkripzioa eman ohi diet, baina hemen pausu bat jango dut eta erakutsiko dizuet transkripzio hori gaurko grafiara aldatuta (baina <h> gabe) eta hitzen banaketak gaurko erara moldatuta, puntuaziorik gabe, ikus dezazuen zer ulertzen duzuen eta puntuazioa zelan antolatuko zenuketen (soluzioa beherago dago, baina ahalegindu han begiratu gabe irakurtzen hau):

canción iragarri oi ez nagizun jentil honbrea bildur nax eurk ekusirik nola zarean neskea bildurrago nax nola andraen bildur zara aek baga onik ez badozu aen obraen oita bildur nax zure bere bai badagizu ez dot egingo gauza gaxtorik oi ez dasazun bildur nax neurk ekusirik nola zarean neskea bildurrago nax zerren diozu sekretorik oi andraetan ez dala zerren kausea begiratzaka ifinten daue obratan faltaduko jatzulako zenzuna goganbear nax neurk ekusirik nola zarean neskea bildurrago nax andraetan diskreziorik ez dala uste al dozu bai baia dauen zenzutxo ori gaxki daroae giadu oita bildurrak ikara nabil ez dakit neurau nor naxan neurk ikusirik nola zarean neskea bildurrago nax           fin

Ez da testu erraza eta editoreei asko kostatu zitzaigun ulertzea. Saio bat, bi eta hiru baino gehiagotan jardun genuen, orain bistakoa iruditzen zaigun zerbait ikusi gabe: neskaren eta “jentil honbrea”ren arteko elkarrizketa da, eta solaskide bakoitzari bina lerro dagozkio, txandaka. Ezaugarri horrek, jakina, goitik behera baldintzatzen du puntuazioa:

Canción —Iragarri oi ez nagizun, jentil honbrea, bildur nax. —Neurk ekusirik nola zarean, neskea, bildurrago nax. —Nola andraen bildur zara, aek baga onik ez badozu? —Aen obraen oita bildur nax; zure bere bai, badagizu. —Ez dot egingo gauza gaxtorik, oi ez dasazun “bildur nax”. —Neurk ekusirik nola zarean, neskea, bildurrago nax. —Zerren diozu sekretorik oi andraetan ez dala? —Zerren kausea begiratzaka ifinten daue obratan. —Faltaduko jatzulako zenzuna goganbear nax. —Neurk ekusirik nola zarean, neskea, bildurrago nax. —Andraetan diskreziorik ez dala uste al dozu? —Bai, baia dauen zenzutxo ori gaxki daroae giadu. —Oita bildurrak ikara nabil, ez dakit neurau nor naxan. —Neurk ikusirik nola zarean, neskea, bildurrago nax.           Fin

Horrelaxe argitaratu genuen 2010ean, Lazarragaren testuen edizioaren gure lehenengo zirriborroan, eta esan genuen errepika (“Neurk ikusirik nola zarean, / neskea, bildurrago nax”) maite-solasaren barruan sartzea ohikoa dela gaztelaniazko herri-poesian. Gero, 2013an, Jesús Antonio Cidek seinalatu zuen neska-mutil gazteen arteko maitasun-elkarrizketa bizi eta are zorrotzak ohikoak direla galegozko parrafeo edo enchoiada deituriko kopla-sortetan ere, Lazarragaren poema honetan bezalatsu.

Baina ikerketan jarraitu genuen, eta 2020an, Lazarraga Eskuizkribuaren edizioa eta azterketa I: Sarrera, gramatika, hiztegia eta adizkitegia eta Lazarraga Eskuizkribuaren edizioa eta azterketa II: Testua argitaratu genituenean, bagenekien Lazarraga itzultzaile-lanetan ari zela, neurri handi batean, esku artean dugun poema idatzi zuenean.

Izan ere, badakigu Joan Timoneda valentziarrak 1556an paratu zuela Cancionero llamado Flor de Enamorados, sacado de diversos auctores. Agora nuevamente por muy lindo orden compilado bilduma, ordura arte ahoz, kopia eskuizkribatuen bidez, edo plegu solteen bidez zabalduriko poema liriko eta liriko-narratiboak biltzen zituena. “Aquí comiençan villancicos y canciones a modo de diálogo pastoril, sobre diversos acaesciminetos de amores” izenburu esanguratsua daukan atalean aurkitu genuen Lazarragak euskaratu (edo gutxienez bertsionatu) duen poema (hemen 1626ko ediziotik hartua, gure puntuazioarekin): 

Otra —Carillo, temo en estremo no publiques mi querer. —Zagala, de ti me temo en pensar queres muger. —¿Cómo temes de mugeres si por ellas vida cobras? —Temo de sus falsas obras, y de ti, si las hizieres. —No haré, mas ¡hay! que quemo si descubres mi valer. — Zagala, de ti me temo en pensar queres muger. —Díme: ¿firmeza y secreto en mugeres no hazen pausa? —No, pues que sin mirar la causa ponen por obra el efeto. —Carillo, en recelo temo que no te falte saber. — Zagala, de ti me temo en pensar queres muger. —¿Piensas que saber no han las mugeres, buen zagal? —Sí, mas despidiéndolo en mal como Eva con Adán. —Carillo, dexa el estremo en tu fe dicha y que temer. — Zagala, de ti me temo en pensar queres muger.           Fin

Carillo eta Zagala artzain-izen tipikoak dira gaztelaniazko jatorrizkoan artzainen arteko elkarrizketa dela adierazten duten elementu bakarrak, baina Lazarragak, bere euskarazko bertsioan, horiek ezabatu eta jentil honbrea eta neskea generikoak erabili ditu, besterik gabe. Badira aldaketa gehiago ere, baina bat bakarra seinalatuko dut. Neskaren azken bertso-lerroetan, gaztelaniazko testua zaila da ulertzen eta editoreek aldaketak sartu dituzte, seguruenik textus corruptus ‘testu ustela’ delako:

1562ko edizioan: “Carillo dexa l’estremo / en tu fe di hay que temer” 1573ko edizioan: “Carillo dexa el estremo / en tu fe cicha y que temer” 1626ko edizioan: “Carillo dexa el estremo / en tu fe dicha y que temer”

Lazarragak ez du izan arazorik. Jatorrizkoa utzi eta bertso-lerro berriak sortu ditu:

—Oita bildurrak ikara nabil, ez dakit neurau nor naxan.

Bide batez, Eztebe Materraren beldurrez ikhara nabilala berbera.

Gidor Bilbao

Donostia, 1728. Jean François Lhuillier, sortzez frantziarra, Donostiara iritsi da. Donebikendi Martiriaren parrokiatik gertu jarri da bizitzen, fraide dominikoen San Telmo komentutik hurbil. Merkataria da, eta badaki bezeroak limurtzen eta erakartzen. Badaki sorterriko frantsesaz eta ikasitako gaztelaniaz gain euskara ere behar duela donostiarren artean bide berriak zabaltzeko. Euskara ikastea erabaki du. Bezeroekin eta auzokideekin asko ikasten ari da; eskola-ordu batzuk ere izaten ditu astero, baina libururen bat beharko lukeela pentsatu du.

Gogoan du gaztelania ikasten ibili zenekoa, eta orduan erabilitako liburuen antzeko bat nahi luke: bere beharretara moldaturiko hitz-zerrendak (agurrak, zenbakiak, dendako kontuak…), aditz-zerrenda ahalik eta osoenak, irakurgai batzuk, elkarrizketa-eredu batzuk bere eguneroko bizitzarako… Euskaraz ez dutela halakorik ezagutzen esan diote.

Juan Francisco (izena ere aldatu du, donostiarrentzat gertuago agertzeko, 1758an hil arte biziko baita Donostian, sorterrira itzuli gabe) ez da etsitzen dutenetakoa. Joseph Domingo Lubieta 23 urteko gaztea ezagutu du auzoan; Donebikendi Martiriaren parrokiakoa da, bera bezala, eta mutil argia da. Donostian jaioa da; aita (Miguel Lubieta) donostiarra du, eta ama, Josepha Sagues, sortzez Goiazkoa. Ondo idazten eta irakurtzen du gaztelaniaz, eta Manuel Vicente Etxeberri San Telmoko prioraren bidez badu Manuel Larramendiren lanen eta asmoen berri. Orain arte ez du euskaraz idatzi, baina prest dago soldata on baten truke auzokide frantziar iritsi berriarentzat euskara-irakasbidea prestatzeko.

Lubieta gazteak ez du formazio teoriko sakonik, baina trebea da irakurtzen duena hizkuntza batetik bestera aldatzen. Juan Franciscok berak eraman dizkio gaztelania ikastean edo adiskide ingeles bati frantsesarekin laguntzean erabilitako hainbat liburu, eta Lubietak, batetik hau bestetik hura euskaratuaz, 445 orrialde bete ditu frantziarrarentzat:

1-46. orr.: Esamoldeak eta esapideak, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz.
47-48. orr.: Morroia eta nagusiaren arteko etxe-giroko elkarrizketa laburra, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz.
49-220. orr.: Euskarazko aditz-jokoa, gaztelaniazko ordainekin.
221-250. orr.: “Relación de relaciones públicas”, bertsotan idatzitako kontakizuna, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz.
250-303. orr.: Hainbat alorretako hiztegiak: urteko hil-izenak, urtaroak, asteko egunen izenak, orduak, administrazioko eta ejerzituko karguen izenak, musika-tresnak, Elizako karguak, etxea, janariak, ogibideak, materialak, armak, koloreak.
303-378. orr.: Lehenbizi esaldiak, eta gero, mailakaturik, elkarrizketak, hasieran laburrak eta gero luzeagoak.
379-399. orr.: Kristau-ikasbidea, galde-erantzunetan, euskaraz eta gaztelaniaz.
399-437. orr.: Esamoldeak eta esapideak, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz, egoera jakin batzuetarako egokituak: ugazabandrearen etxean, elizan, etxean, hurbilean, laguna ikustean…
437-439. orr.: Euskara ikasteari buruzko elkarrizketa laburra, elebitan, gaztelaniaz eta euskaraz.
441-445. orr.: Zenbakiak.

Juan Franciscok pozik hartu du auzokide gaztearen lana, eta bere izena paratu du eskuratu berri duen koadernoan:

Sirve este librillo para don Juan Francisco de Lullier, comerciante en esta ciudad de San Sebastián, para su enseñanza en la lengua bazcongada. Hecha por Joseph Domingo de Lubieta, vezino de esta dicha ciudad, fecha en ella a 6 de octubre de 1728.

Ausaz zabaldu du orrialde bat, eta bere egunerokotasuneko egoera bat gogorarazten dion elkarrizketa bat aurkitu du, gaztelaniaz eta euskaraz.

Ezkerreko zutabean gaztelaniaz irakurri du:

— ¿Abla v.m. bazquence?
— Lo ablo un poco.
— ¿A mucho tiempo que v.m. aprende?
— He aprendido en dos mezes. /No hago sino empezar. No se aun nada. /Esta lengua es dificultosa.
— Los principios siempre son así. ¿Tiene v.m. buen maestro?
— Sí, señor.
— ¿Cómo se llama?
— Se llama don Fulano. Este lenguaje es mui hermoso. En muchas partes se habla. Es una lengua mui elegante, y es al presente la lengua universal. Pero nunca la aprenderé por la falta de la pronunciación. Estoy desanimado.
— ¿Cuántas lesiones toma v.m. a la semana?
— No tomo sino tres en cada día.
— ¿Quánto da v.m. por mes?
— Doy dos escudos.
— ¿Qué libros lee v.m.?
— El Arte de Fr. Manuel Vizente de Echeverria y de Larramendi. Libros nuevos.
— ¿Aprende v.m. los bervos?
— Sí, señor. Sé ya gran parte de ellos.
— ¿Lee v.m. bien?
— Empiezo un poco.
— ¿Quánto tiempo ha hecho v.m. en la ciudad?
— Dos mezes.
— ¿Que hedad tiene v.m.?
— Tengo quince años.
— ¿Cómo se llama a v.m.?
— Me llamo Fulano.
— Pues Fulano animarse, aprenderá v.m. bien.
— V.m. me anima mucho.
— No se logra nada sin travajo, estoy persuadido de esta verdad. Pues con esto quédese con Dios.
— Beso la mano a v.m.

Eskuineko zutabean, Lubieta gazteak euskaraturikoa:

— Iz eguiten du eusqueras?
— Yz eguiten det pisca vat.
— Dembora azco da icazten duela?
— Ycaci det illavete bian. /Eztet eguiten acicea baicic. Estaquit au batere. /Lenguaxea da dificultosoa.
— Principioac onela dira beti. Du maestro ona?
— Bay, jauna.
— Nola deriza?
— Deriza don Fulano? Lenguaxea da chit ederra. Lecu azcotan iz eguiten da. Da lenguaxe chit elegantea, eta da presentean universala. Baña estet benere ycazico pronunciacioaren faltaz. Nago desanimatua.
— Sembat lesio arcen ditu aztean?
— Estituc yru baicen arcen egunera.
— Sembat ematen du yllean?
— Ematen dituc bi escutu.
— Ser libru lecen ditu?
— Arte Fr. Manuel Vizente Echeverrirena eta Larramendirena. Libru berriac.
— Ycazten ditu bervoac?
— Bay, jauna. Badaquit ya parte azco.
— Lecen du ondo?
— Acicenais pisca vat.
— Sembat dembora eguin du ciudadean?
— Yllabete bi.
— Ser edade du?
— Ditut amavost urte.
— Nola deriza?
— Derizat Fulano.
— Bada, Fulano animatu, ycacico du ondo.
— Berorrec animacenau azco.
— Esta ezer logracen travaxu baga, nago persuadituric eguia onezaz. Bada, onequin gueldi veri Jaincoarequin.
— Escuetan mun eguiten diot.

Juan Francisco Lullierrek pentsatu du Joseph Domingo Lubieta gazteak aski ondo egin duela eskaturiko lana. Eta adiskide ingeles batek frantsesa ikasteko erabiltzen zuen liburu bateko elkarrizketa gogoratu du, ia hitzez hitz Lubietarenaren berdina:

— Parlez vous Francois?
— Ie parle un peu.
— Y a-t-il long-temps que vous apprenez?
— I’ay appris un mois, deux mois, trois mois, etc.
— Fort peu de temps. Ie ne fais que commencer. Ie ne sçay encore rien. La langue Françoise est fort difficile.
— Les commencemens sont toûjours difficiles. Avez vous un Maître de Langues?
— Ouy, j’en ay un.
— Comment s’appelle-t-il?
— Il s’appelle Monsieur ____.
— Vous prononcez bien.
— La langue Françoise est belle. Tout le Monde parle François. Toutes les personnes de ualité parlent François. C’est une langue fort usitée. C’est à present la langue universelle.  On parle François en toutes les Cours de l’Europe.
— Je n’apprendray jamais. Ie ne prononce pas bien. Ie suis découragé.
— Combien de fois la sémaine apprenez vous?
— Ie n’apprend que trois fois la semaine. I’apprens tous les jours.
— Combien donnez vous par mois?
— Ie donne ____.
— Quel livre lisez vous?
— La Grammaire de Mauger, et les Letres Françoises traduites en Anglois.
— Apprenez vous les Verbes?
— Oüy, j’en sçay dêja une grande partie.
— Lisez vous bien?
— Ie commence un peu.
— Entendez vous ce que vous lisez?
— I’en entens quelque chose. I’entens mieux que je ne parle.
— Quels jours apprenez vous?
— Le Lundy, le Mécredy et le Vendredy. Quelques fois le Mardy, le Iedy, et le Samedy.
— A quelle heure?
— A sept heures du matin.
— C’est une bonne heure.
— C’est la meilleure heure.
— Combien de temps avez vous êté en ville?
— Ie n’y ay esté que deux mois.
— Vous parlerez bien François.
— Quel âge avez vous?
— I’ay quinze ans.
— Comment vous appelez vous?
— Ie m’appelle ____.
— Prenenz courage, vous apprenez bien.
— Vous êtes fort obligeant. Vous m’encouragez.
— On n’a rien sans peine. Si vous prenez de la peine vous apprendrez le François. Ie suis bien convaincu de cete verité.
— Bon soir Monsieur. Ie vous souhaite aussi le bon soir.
— Ie vous baise les mains.

445 orrialde horietan, Lubietak hainbat gauza euskaratu ditu. Juan Franciscok badu zer irakurri, badu zer ikasi.

Gidor Bilbao

Bolada batean, neu ondo konturatu gabe, erabat konbentzitu nintzen aipu-bilduma, florilegio, polyanthea eta halako aitzinentziklopedia eta erreferentzia-lanak zirela euskal klasikoen jakituria guztiaren iturri; gure klasikoek ez zutela besterik irakurri. Ez nuen horrela formulatzen, baina orduak eta orduak ematen nituen, sistematikoki, gure testu zaharren iturriak halako bigarren mailako lanetan bilatzen, hain zuzen konbentzimendu hori nuelako.

Axularrekin, adibidez, ikerketaren emaitzak erakusten duena baino denbora gehiago eman nuen hark erabili bide zitzakeen erreferentzia-lanak aztertzen. Baina, halako batean, ikusi nuen Axularrek arrasto faltsuak utzi zituela eta aitzinentziklopedia horiek (ere), bere liburuan aipatu arren, ez zituela irakurri; hots, beste norbaiten idatzietatik hartu zituela aipuak, behin baino gehiagotan.

Horietakoa dugu, nire ustez, «Rhodig., lib. 13, c. 3» aipua. Lodovicus Caelius Rhodiginus [Ludovico Ricchieri] filologo jakitun eta irakasleak Lectiones antiquae liburua argitaratu zuen Venezian, 1516an. Ez da zehazki erreferentzia-lana, era diskurtsiboan idatzia baita, baina hasiera-hasierako edizioetatik argitaratu zen gaien eta izenen aurkibide zehatz eta zabalekin; guk erabili dugun edizioan (Basilea, 1542), Index vocum et rerum aurkibideak 30.000 sarrera baino gehiago ditu.

Rhodiginusen liburuan Ziro eta Pantearen istorioa bilatzen badugu (Axularrek 3. kapitulua aipatu arren, 33.a da), ikusiko dugu zaila dela latinezko testu hartatik abiatuta Axularrenera iristea. Baina hara non aurkitzen dugun aipu bera (kasu honetan akatsik gabe: «Rhod., lib. 13, cap. 33») gaztelaniazko liburu batean, hain zuzen Juan de Torres jesuitaren Philosophía moral de príncipes (Burgos, 1596) liburu didaktikoan. “Printzeen ispilu” generoko liburua da, exemplum motako istorioz josia, eta istorio horien artean dago Ziro eta Pantearena (1602ko ediziotik emango dugu):

Torres 781

Saqueando la gente del Rey Ciro los reales de los Assyrios (Xenoph., de Pedia Cyri. lib. 5), entre otras riquezas que hallaron en ellos fue la claríssima Panthea muger de Abradata Rey de los Susos, de cuya castidad haze mención el glorioso S. Hieronymo, escriviendo contra Joviniano (S. Hier., lib. I in Iovin.). Luego pues que fue presa esta señora, dieron muchos noticia a Cyro de su hermosura, en especial un su muy privado Araspas: el qual viendo que el rey no se movía a lo que todos suelen yr con mucho gusto, le dixo: Mírala señor si quiera una vez, porque su belleza es digna que le hagas tanta merced: ca sé por muy cierto se holgará su magestad viendo en la tierra un rostro tan soberano.

Y aun por esto (respondió Cyro) me guardaré más de mirarla (Rhod., lib. 13, cap. 33), porque una vez yré por mi voluntad atrevida, y ciento me llevará la passión de lo que ví, con daño propio y de mis estados. Esta hazaña más que de hombre Gentil, diximos arriba […].

Axularren istorio hau, beste asko bezala, Torresenetik euskaratua da, gure ustez. Epaitu zeuek:

Ax 393-394 (Blanca Urgellen 2015eko ediziotik hartua)

Ziroren soldaduek, hartu zituztenean asirioen jendeak eta onak, ediren zuten bertze presoen artean Pantea ederra, errege Abradaten emaztea. Eta eman zioten berehala aditzera errege Zirori, emazte haren edertasuna nolakoa eta zein abantailatua zen. Baina, zeren erregek ez aditu iduri egiten baitzuen, lehiatu zeikan bere adiskide mamietarik bat, treben zeikana, Arraspas zeritzan bat, erraitera: “Errege, ezta egundaino lurraren gainean hain emazte ederrik sorthu; merezi du hain bertze ohore eman diazozun; merezi du behin ikhus dezazun; eta prometatzen deratzut, ezen baldin behin ikhusten baduzu, eztuzula bigarrenean gonbidatzailerik beharko, zerori egonen zarela errana” (Rhodig. lib. 13, c. 3).

Orduan ihardetsi zioen erregek hala erraile hari: “Bada, arrazoin horren beronengatik eztut ikhusi nahi. Zeren, baldin behin libreki ikhusten badut, beldur naiz bigarreneko gathiba nadin, eta neure desira desordenatuak behar eztena eragin diazadan”. Errepuesta eder haur eman zuen errege jentil hark. Zeren baitziakien zenbat kalte egiten zuen gauza debekuaren ikhusteak.

Gure ustez, Juan de Torres Axularren iturri gisa onartzen badugu, Axularren idazteko eta itzultzeko estrategiak hobeto ezagutzeko bidea zabaltzen zaigu.

Gidor Bilbao

Nire tesia idazten ari nintzen garaian, emaztearekin elkartzen nintzenean, gauean, eguneko aurrerapenak aipatzen nizkion. Askotan, halako zerbait izaten zen (nire aurkikuntzarik pozgarrienekin!!): «gaur ere harrapatu dut Etxeberriren beste iturri bat; halako eta halako euskaratu du, zalantzarik gabe». Amaiak ezin izaten zuen nire poza ulertu: «Zelako idazleari buruzko tesia egiten ari zara? Gizon horrek kopiatu baino ez du egiten eta!». Erdi txantxa erdi benetako kezka izaten zen.

Blog honetako beste sarrera batzuetan erabili dugu gai hau, eta 2015eko abendukoan azpimarratu genuen Etxeberriren iturri horietako batzuk aitzinentziklopediak zirela, aipu-bilduma, florilegio, polyanthea eta halako erreferentzia-lanak.

Etxeberri Sarakoaren jarduteko modua ez da salbuespena, jakina, ez garai hartako munduko beste leku batzuetako idazleen artean, ez beste euskal idazle batzuen artean. Axularrek, adibidez, mota horretako lau lan aipatzen ditu berariaz, beti exemplum gisako kontakizunen batekin erlazionaturik, exemplum horien bere iturria bailiran:

• Axularren «Rhodig.»
  Lodovicus Caelius Rhodiginus [Ludovico Ricchieri] (1453-1525): Lectiones antiquae (Venezia, 1516).

• Axularren «Alexander ab Alexandro»
  Alexander ab Alexandro (1461-1523): Geniales dies (Erroma, 1522).

• Axularren «Carolus Stephanus»
  Charles Estienne [Carolus Stephanus] (1504-1564): Dictionarium historicum ac poeticum (Paris, 1553).

• Axularren «Theatrum humanae vitae»
  Theodor Zwinger (1533-1588): Theatrum humanae vitae (Basilea, 1565).

Baina azterketa zehatzagoak, kasurik gehienetan, argi erakusten du lan horiek ezin direla izan Axularren iturri bakarra; beste era batean esanik, Axularren amplificatiorako gaitasun mugagabea onarturik ere, Axularrek beste iturriren bat ere behar zuela istorio horiek ezagutzeko (seguruenik, guk identifikatu ez dugun tarteko beste erreferentzia-lanen bat).

Zwingerren Theatrum humanae vitae, ordea, zalantza gutxirekin irudikatzen dugu Axularren lan-mahaiaren gainean. Eta baieztapen honek itzulpenaren eta sorkuntzaren mugako alorrera garamatza, jakina, iturria latinez idatzia baita eta Axularren lana euskaraz. Ikus dezagun Zwingerren zatia latinez, horren euskarazko itzulpena (neuk egina), eta Axularren lanean dagokion pasartea (Blanca Urgellen 2015eko ediziotik hartua):

Zwinger 90

Antiochus Sophista, quum malè uulgò audiret ueluti formidolosus quòd nec prodiret in concionem nec reipublicae munia capesseret, «Non uos», inquit, «metui, sed meipsum», agnoscens bilem suam uehementiorem quàm ut cohiberi posset. Sentit idem Plato, qui ait eos qui sunt iracundioris ingenii ad disciplinas quidem esse idoneos, ad gerendam uerò rempublicam non item. (Roterodamus, lib. 8. Apophtheg.)

Zwinger 90 (Gidor Bilbaoren itzulpena)

Antioko sofistak, jendea gaizki esaka entzun zuelarik, izuturik bezala ez zelako joaten batzarretara eta ez zuelako hartzen herriko kargurik, esan zuen: «Ez dizuet zuei beldurra, neure buruari baino», onartuaz bere haserrea eutsi litekeena baino bortitzagoa zela. Platonek ere iritzi bera du, esaten baitu izaera haserrekorra dutenak egoki direla hainbat gauza ikasteko, ez ordea, zinez, herria gobernatzeko (Erasmo Rotterdamgoa, Apophthegmatum opus 8).

Ax 287-288 (Blanca Urgellen ediziotik)

Antioko sofista deitzen zen hark, bere kondizinoa ezaguturik, etzuen behin ere konpainiatan ibili nahi, eta ez, hartako bazen ere, herriko kargutan ere sarthu nahi (Theatrum humanae vitae, fol. 93). Gizon gaizkin bat bezala, izi zen, beldur zen, ihizia bezala, basatua eta ihes egina zebilan. Eta galdegin zeraukatenean ea zeren zen beldur edo zergatik ihes egiten zuen, ihardetsi zuen: «Egiten dut ihes, zeren ezagutzen baitut neure kondizinoa, ez naizela jendarteko gai, eztudala okhasinotan sarthuz gero, neure burua neure eskuko; ez naizela neure buruaren jaun, eta ez jabe; berehala linburtzen eta kilikatzen naizela, errea naizela, jauzkor naizela; den okhasinorik ttipiena, aierurik gutiena gorrotatzeko eta muthurtua jartzeko asko dudala».

«Ez naduka, ez, bertzearen beldurrak ihes egina, neure beldurrak, neure buruaz fida izan gabeak naduka, hark karguak eta konpainiak ere utz arazitzen derauzkit». Hunela ihardetsi zuen Antioko hark. Halatan erraiten du Platonek, presuna haserrekorrak eta kolerak adimendutsu direla, eta anhitz ikhasteko on; ez, ordea, herrien gobernatzeko, eta ez eskola edukitzeko ere. Zeren hartarakotzat pazientzia behar da, sosegu behar da, eta anhitzetan ere ikhusia ez ikhusi, eta aditua ere ez aditu iduri egin behar da.

Axularren testuan, letra lodiz nabarmendu dugu Zwingerrenetik hartua izan daitekeena; nolabait esatearren, itzulpena. Gainerako guztia, gure ustez, Axularren amplificatio trebeak zabaldu du.

Zwingerren lana Errenazimentuko entziklopedia nagusietako bat zen eta erreferentzia-lan zaharragoetako informazioaren bilduma-, antolaketa- eta sistematizatze-lan erraldoia eskaintzen zuen. Bilaketetarako, aurkibide alfabetiko eta sistematiko zehatzak zituen (kontzeptuen aurkibideak 5000 sarrera zituen eta exempla-aurkibideak 23000 sarrera). Esanguratsua da Zwingerren aurkibideetan ira ‘haserrea’ bilatzen bada, pasarte honetara (besteak beste) bidaltzen duela, eta Axularren kapitulua ere hain zuzen kolerari buruzkoa dela.

Ezin dugu ziurtatu Axularrek Zwingerren lana erabili zuela eta ez antzeko beste bat, edo tartekoren bat, baina gaurkoz Zwinger da pasarte honetarako eta, Axularrek aitortu ez arren, beste hainbat exemplumen pasarteetarako ezagutzen dugun iturririk hurbilenekoa eta sinesgarriena. Horietako beste bat baino ez dugu hona ekarriko, itzulpenaren eta sorkuntzaren arteko muga lausoa ikus dezazuen:

Zwinger

Cato Censorius tria in tota uita detestari solebat: primum, arcanum aliquod feminae credere; secundum, si transiuisset naui, quò pedibus accedere licuisset; tertiò, si qua dies ei per incuriam inanis effluxisset. (Plut. in eius uita). [Zwinger 3780]

Lucani, ut aliorum criminum, sic etiam otii causas agunt: et si quis homini otioso ac uoluptatibus dedito mutuasse aliquid conuincatur, priuatur apud eosdem mutuo dato. (Stobaeus Serm. 42 recitat, ex Nicolao, de Morib. gentium). [Zwinger 3457]

Apud Sinas Indiae populos nemini sano, quamuis oculis orbatus sit, mendicare permittitur. Caeci molas trusatiles uersando sibi uictum parant. (Osorius, lib. II). [Zwinger 3781]

Zwinger (Gidor Bilbaoren itzulpena, Axularren laguntzarekin)

Katon Zentsorio, bere bizitza osoan, hiru gauzatatik begiratu ohi zen: lehenik, sekretuak emazteari fidatzetik; bigarren, oinez iritsi ahal zen lekuetara itsasontzian joatetik; hirugarren, bere axolagabekeriaz eguna alferrik pasatzen uztetik. (Plutarko, Katon Zentsorioren bizitzan). [Zwinger 3780]

Lukanoek, beste delitu batzuekin bezala, alferkeriarekin ere auzibidea erabiltzen dute: eta norbaitek jende alferrari eta plazeretara emanari zerbait prestatu diola frogatuko balitz, haien artean maileguan emanikoa kentzen zaio. (Stobaeus Serm. 42 recitat, ex Nicolao, de Morib. gentium). [Zwinger 3457]

Indiako Txinar herrietan, osasuntsu zen inori ez zitzaion baimenik ematen eskean ibiltzeko, begirik gabekoa izanik ere. Itsuek errotarriei bira eginaraziz irabazten dute mantenua. (Osorius, lib. II). [Zwinger 3781]

Ax 32-33 (Blanca Urgellen ediziotik)

[…] (Plutar. in Vita Cato. Censor.). Katon hark berak erraiten zuen, hirur gauzatarik bere mendean ahal bezanbat begiratu zela: emazteari bere sekeretuak fidatzetik, leihorrez ahal zihoakeiela, itsasoz joaitetik, eta egun guztian alfer egoitetik.

Lukanoek edireiten zutenean nehork jende alferrei deus prestatzen zerauela, emaiten zuten berehala sentenzia prestatzailearen kontra: zer ere prestatu baitzuen, hura guztia gal zezala (Nicolaus, De moribus gent.). Baina nik uste dut ezen etzela halako sentenziaren emaiteko premiarik, bera baitago emana. Zeren ezpaitu halakoei prestatzaileak, koberatzeko perilik.

Indietako herri batzuetan, etzen bat ere bere gorputzaz balia ahal zitekeienik eskean ibiltzen. Itsuek ere tornuan edo arrodan bedere hari behar zuten. Apud Synas, Indiae populos, caeci molas trusatiles versando, sibi victum parant (Osor. lib. II).

Kasu honetan, iturria aitortu gabea izan arren, Axularrek, itzulpenaz haratago, ez du amplificatio behar handirik ikusi, ezta?

Gidor Bilbao Telletxea

Euskarazko itzulpengintzaren historiako bidean koxkaren batzuk berdindu eta bihurgune zenbait zuzendu guran, aspaldi honetan gero eta gehiago interesatzen zait zubi-testuak agerian jartzea, zeharbidezko itzulpenak jatorrizkotik zuzenean euskaratuak bailiran ikertzeak azterketaren emaitzetan dituen ondorioengatik.

Aiora Jakak eta Maialen Marin-Lacartak, «Txinatar literatura euskaraz: zeharbidezko itzulpenetatik zuzenekoetara itzultzaile-bikoteen eskutik» artikuluan (nahi baduzue, irakurri bereziki 48-50 orrialdeak), nik hemen egin nezakeen baino hobeto azaldu zuten kontuaren garrantzia eta fenomenoaren inguruko ikuspegi negatiboaren arrazoiak xehetu zituzten; gainera, niri hemen interesatzen zaidan ikuspegi historikoa aztertzeaz gain, etorkizuneko itzulpenetarako zeharbidezko itzulpenen eta itzultzaile-bikoteen lanaren garrantzi praktikoa ere azpimarratu zuten.

Oraingoan, Andima Ibinagabeitiaren latinetiko euskal itzulpenek berritu didate interesa. Iñigo Ruiz Arzalluz lankideak 1992an ikertu zituen, susmatzen dudanaren arabera behar baino gutxiago irakurri den azterketa batean, Ibinagabeitiaren Bergiliren Unai eta Alor-kantak itzulpenaren ezaugarriak (Ruiz 1992: xxvii-xlvi). Gainera, zehaztasun miresgarriz frogatu zuen Ibinagabeitiak Virgilioren Bukolikoak eta Georgikoak euskaratzean zehazki zein jatorrizko testu eta zein zubi-testu erabili zituen:

Ibiñagabeitiak esaten ez badu ere, duda izpirik gabe froga daiteke —hasieratik hasteko— Bukoliken itzulpena E. de Saint-Denisek «Les belles letrres»-erako prestaturiko eta 1942-an lehenengo aldiz argitaratu edizio elebidunetik egina dela (Ruiz 1992: xxvii).

Ibiñagabeitiak, beraz, E. de Saint-Denisen itzulpen biak [Bukolikoak eta Georgikoak, hain zuzen] begien bistan izan zituen ordu oro, eta jaramon egin ere itsuan egin zien. Honek ez du esan nahi ordea —berehala ikusiko da, horretarako froga berezirik bilatzeke— jatorrizko latina begiratu ez zuenik (Ruiz 1992: xxxi).

Aurkezten duen froga-andana eztabaidaezina da, eta garbi geratzen da frantsesezko itzulpenetik abiatuta bakarrik ulertzen diren elementuak agertzen direla hala Georgikoen nola Bukolikoen euskal itzulpenetan; bestelako frogak ere aurkezten ditu, ordea, latinezko jatorrizko testua ezinbesteko duten pasarteak hain zuzen.

1994an, Aintzane Arrieta Gandiagak Ibinagabeitiaren itzulpen argitaragabe bat editatu zuen: Ovidiusen Maita-Bidea. Kasu honetan, hain zuzen Ibinagabeitiak Euzko Gogoan (1952an) argitaratu ahal izan zuen zati bakarrean, itzulpenaren sarrera gisakoan, itzultzaileak berak aipatzen du zubi-testua:

Nere itzul lanerako Henri Bornecque-k sendotu textua erabili dut batez ere. Ikusi ditut beste batzu ere, baina aipatu yaunarena egokiena irudi zait (Ovide, L’Art d’Aimer. Texte établi et traduit par Henri Bornecque, Paris 1951). Idazt-une illunak argitzeko izkera arrotzetara egin itzulpenak ere begipean izan ditut. Alare latinari alik ertsien atxiki natzaio.

Baina Aintzane Arrietak erakusten duenez, frantsesezko zubi-testuaren eragina itzultzaileak aitorturikoa baino handiagoa da:

Latinekoari ahalik eta hertsien jarraitzen saiatu dela dioskun arren, Bornecque-ren edizioa hartu eta itzulpen honen sarrera, paragrafoen zatitze edota oharrei gain so bat ematea aski da eredu Jaun frantsesa izan zuela jakiteko (Arrieta 1994: lv).

Andima Ibinagabeitiak latinetik euskaraturiko beste testu bat ere iritsi da guregana, oraindik argitaratu gabea. Idatziren batean aditzera ematen da Andimak osorik euskaratu zuela Lukrezioren De rerum natura liburua, baina Iñigo Ruizek (1992: xxiii) zehaztu zuen Ibinagabeitiaren paperen artean testu horren itzulpen-orri bakarra aurkitu zuela, Izadiaz (Naturaz) izenburuarekin, hain zuzen liburuko lehenengo 43 bertso-lerroen itzulpena.

Orri horren argazkia, gaur egun, etxetik ikus dezakegu guztiok, Euskaltzaindiko Azkue Biblioteka eta Artxiboaren katalogoan (zehazki Artxiboaren Katalogoan, Andima Ibinagabeitiaren funts dokumentalen artean); testuaren edizioa laster argitaratuko dugu beste nonbait. Azkue Biblioteka eta Artxiboan «195?» data ipini diote zuhurtasunez, baina pentsatu daiteke 1952-1953 tartekoa izan daitekeela, Ibinagabeitiak Jokin Zaitegiri 1952-XII-24an idatziriko gutun batean aipatzen baitu lehenbizikoz esku artean duen lana («Lukreti-ren Izadiaz-koaren zati batzuk ere itzulita dauzkat»), eta gero 1953-XII-17an, Bingen Ametzagari zuzendurikoan («Lukreti-ren zati asko itzuli ditut, bañan bertanbera utzi dut» (apud Ruiz 1992: xxiii).

Ibinagabeitiak Virgilioren eta Ovidioren testuak euskaratzeko izan zituen zubi-testuak Les belles lettres bildumakoak direla jakinik, zentzuzkoa zen pentsatzea Lukrezio euskaratzeko ere bilduma horretara jo bide zuela. Eta, zalantzarik gabe, hala da: bilduma horretarako Alfred Ernout-ek lehenbizikoz 1920an paratu eta frantseseraturiko liburua da Ibinagabeitiak mahai gainean zuen testu nagusia, hala latinez nola frantsesez.

Azal-azaleko begirada batean baieztatu daiteke susmoa: latinez bertso-lerrotan idatziriko testua Ernoutek frantsesez hitz lauz eman zuenean, paragrafoen banaketa jakin bat ezarri zuen, ikusi ditugun frantsesezko, ingelesezko eta gaztelaniazko gainerako itzulpenetakoen aldean desberdina. Ibinagabeitiarena, ordea, bat dator Les belles lettres bildumakoarekin, batere salbuespenik gabe. Beste nonbait erakutsiko dugu, zehaztasun gehiagorekin, itzulpen honetan ere badirela ezinbestean frantsesezko testutik abiatuta ulertu behar diren euskarazko pasarteak, eta beste batzuk ezinbestean frantsesezkotik abiaturik ulertu behar direnak.

Baina aipa dezadan behingoz izenburura eraman dudan pasartea, eta azaldu dezadan zergatik ekarri nahi izan dudan gaur Ibinagabeitiaren testu hau blog honetara. Beste edozein egoeratan, zalantza-izpirik gabe, pasarte bat hautatzekotan, Venusen eta Marteren arteko enkontruarena (I 33-40) aukeratuko nukeen:

ua ere, betiereko maitasunez zauriturik zure magaletara etortzen da, eta begiak zuregana zuzenduz lepazamar guria atzera iraukiz, iñoiz ere aspertzeke, maitasunez, zure gan, yainkosa, bere begi irrikariak bazkatzen ditu, eta etzanda, arnas-gabe, zure aotik zintzilik egoten da. Zuk iainkosa, etzanda dagoana zeure soin gurenez laztandu ezazu, itz goxoak aotik dario

Baina gaur, nahi gabe, hurrengo lerroetara joan zaizkit begiak (I 41-42):

Nam neque nos agere hoc […] tempore iniquo / possumus aequo animo

Car en ces temps de malheur […] nous ne pouvons d’une âme égale travailler à notre oeuvre

beltzaldi ontan guk ere ezin dezakegu gogo-onez lan egin

Pentsatu dut Ibinagabeitiak, erbestean, min berezia sentituko zuela lerro horiek euskaratzean; min berezia emango ziola «guk ere» hori idazteak.

Nire kasuan, Josune Olabarriari esker ezagutzen dut, beste hainbat euskal testu zahar eta berri bezala, Ibinagabeitiaren testu hau. Berak erakutsi zion Aiora Jakari ere, soilik euskarazko itzulpengintzaren historiarekin erlazionaturiko bi kasu aipatzearren, Jon Miranderen itzulpen argitaragabeetarako bidea. Google-n ez dut aurkitu, haren izena idatzita, hemen txertatzeko moduko esteka hotsandikorik; baina askok dakigu hark urte askotan egin zuenagatik, eta eskatu diogun guztietan eskaini digun laguntzari esker, egin ahal izan ditugula hainbat ikerketa. Euskalaritzan asko gara haren zordun.

Atzo, 2016ko martxoaren 16an, bere azken lan-eguna izan zen Euskaltzaindiko Azkue Biblioteka eta Artxiboan; indartsu iritsi da erretiro-egunera, baina «beltzaldi ontan» festarik gabe joan da, kezkaturik geratu baikara Josunek eginiko lan handiaren etorkizunarekin.

Gidor Bilbao Telletxea

Izenburu deigarria lortzeko, neure erara baliatu dut lokalizazio kontzeptua. Gero eta gehiago softwareari edo produktu informatikoei lotua erabiltzen badugu ere (ikusi honi buruz Ane Lópezen artikulua, Senez aldizkarian), berez, lokalizazioa «produktua tokian tokiko ezaugarrietara egokitzea da, kultura edo hizkuntza bakoitzeko bezeroei arrotzak eta deserosoak egingo ez zaizkien produktuak eskaintzeko, euren kulturan edo hizkuntzan sortuak balira bezalakoxeak»; Itziar Bernaola, Ana Isabel Morales eta Irune Payros lankide ohien artikulutik hartu dut definizioa (hauek bai lortu zuten artikulu mamitsuarentzat izenburu ederra!).

Blog honetako nire azken bi postetako hariari helduta, eta Joanes Etxeberri Sarakoarenak amaitzeko (zin dagit!), Etxeberriri itzulgai gehien (kopuruari begiratuta) eta seguruenik are liburuaren ideia bera eskaini dizkion autorea aipatu behar dut oraingoan: Bernardo José Aldrete (1560-1641), Del origen y principio de la lengua castellana o romance que oi se usa en España (1606) liburuaren egilea. Etxeberriren prosa-lan nagusiaren izenburua (Eskuararen hatsapenak) eta lehenengo kapituluaren izena bera ere («Eskuararen ethorkia») Aldreteren zordun direla esango nuke.

Etxeberrik Aldreteren gaztelaniazko lanetik euskarara eta latinera itzuli dituen zatiak ugari diren arren (testu itzuli guztiak bildu dira Bilbao 2006 lanean), bereziki esanguratsua da hain zuzen Etxeberriren testu programatikotzat daukaguna Aldreteren liburutik hartu eta euskaratua izatea.

Mi intento solo a sido mostrar su origen i principio [de la lengua castellana] […] (Aldrete 1606: 367)

Eta, hala, ene xedea ezta jeus ere bertzerik izan, baizik eskualdunei bere hitzkuntzaren ethorkia eta hatsapenak gaindiroki eta pasaiaz bere hitzkuntza propialean erakustera eta ezagutzera eman nahizko desirkundea […] (EHats 274)

Baina kontua da oraingo honetan itzulpen hutsa ez zela aski. Lokalizazioa behar zuen: gaztelaniari buruzkoak euskararen kasurako egokitzea. Aldretek aldarrikatzen du gaztelania laudakizun dela hizkuntza dotore baten (latinaren) oinordeko delako, eta Etxeberrik, halako argudiorik ezin erabil dezakeenez, euskarak «bertzetarik ethorkirik» ez izatea goraipatzen du. Ikusi goiko testuaren jarraipena zelan den Aldreterenean eta zelan Etxeberrirenean:

[…] origen i principio, que como no a sido de lengua barbara, sino de la más prima i elegante que á tenido el mundo, suficiente causa es de su estima i loa, i para preciarnos della, i no tenerla en poco como algunos hazen. (Aldrete 1606: 367)

[…] eta, denbora berean, jakin dezatentzat eskuara eztela salbaia, ez eta ere bertzetarik ethorkirik duena, aitzitik munduan izan diren eta orai ere kausi ahal ditezken zaharrenetarik, garbienetarik eta noblenetarik bat, zeinak gramatikako erregelen laguntzarik bathere gabe hanbat mendez mende baitirau. (EHats 274-275)

Argudioak bete-betean balio diola uste duenean, ez dago lokalizazio beharrik eta itzulpen-lan soila aski da. Honela jarraitzen dute testu biek:

Grande alabança del romance es que, sin averla procurado cultivar, antes desmanparado, aia florecido con tanta excelencia; evidencia manifiesta que, si lo uvieran con artificio dispuesto i con lo mismo que tiene lo uvieran enjoiado, estuviera mucho más a delante. Poco deve a los suios, pues ni de su industria ni solicitud nada le a venido, i todo es de su cosecha lo que tiene. Porque como campo fértil, que sin que nadie le aia puesto la mano se viste […]. (Aldrete 1606: 368-369)

Beraz, zinez erran diteke gure eskuara dela laudakizun, zeren, egundaino batere antzatua izan eztelarikan, halarikan ere munduan diren etsairik borthitzenen kontra mantenatu eta mantenatzen baita. Hargatik, bere jendakiari edo bere umei deraue obligazino guti, zeren, hekien laguntzen bidez, jeusik ez baitu errezibitu; duen guztia bere propiala du. Lur edo landa bere baitharik emankara dagoenak, laguntza eta ontkailurik gabe […]. (EHats 275-276)

Ez dugu orain arte esan Aldreteren kapitulu honen izenburua: De las grandes partes dignas de mucha estima que la lengua castellana tiene. Liburuko azken atala da, kolofoi modukoa; Etxeberrirena ere epilogo modukoa da, Irakurtzaileari izenburuarekin saiakera-lanaren bukaeran eta gramatika-lanaren aurretik kokatua. Aldretek gaztelaniaren bikaintasunak zerrendatzeari ekiten dionean, atzetik doakio Etxeberri euskararen laudakizunekin:

Si buscamos suavidad i dulçura, ella la tiene, acompañada de gran ser i magestad, conviniente a pechos varoniles i nada afeminados.

Si gravedad, tiénela tan apazible que no admite arrogancia ni liviandad.

Si candidez i pureza, hállase en ella con tanto primor i compostura que no sufre cosa lasciva ni descompuesta.

Si agudeza, la suia es con tal biveza que pica sin lastimar. (Aldrete 1606: 369)

.

Ezen, dasta badadi hunen eztitasuna, berak gonbidatzen du.

Nahi baduzu kausitu onhestasuna eta grabetasuna, ikhusiko duzu baituela urguiliarik eta ergeltasunik gabe.

Baldin desiratzen badugu garbitasuna, hunen baithan hain da manera xahuan, non ez baitu onhesten notharen kutsurik gutiena; hargatik hainitzek bilhatzen ohi dute xahutasuneko eginbidetan.

Konsidera badadi hunen agudotasuna, hain da bizia, zorrotza, agudoa eta lasterra, non zaurthu gabe pikhatzen baitu […] (EHats 277)

Ez dakit lokalizazio kontzeptuan sartu behar ote genukeen «acompañada de gran ser i magestad, conviniente a pechos varoniles i nada afeminados» ez euskaratzeko erabakia.

«Produktua tokian tokiko ezaugarrietara egokitzearen» adibide bikaina da, ordea, ebakerari dagokion atala. Kasu honetan, baieztapen bat eta bera defendatzeko, ezinbestean erabili behar dituzte bakoitzak bere argudioak. Beti bezala, Aldretek ezarriko du puntua, eta Etxeberrik ez du inongo arazorik bere bertso propioa osatzeko:

Por no alargarme no digo de su pronunciación: quán fácil i suave es, cómo reparte las letras que en el ablar no causen fealdad. Huie en las finales la m i la t, difíciles i duras […]. Cuando es menester, ablanda la ce mudándola en ge, i la te en de; para que suenen bien las varía. I otra muchas cosas, que todas hazen que ni saquéis los labios ni lengua de sus quicios, sino con toda buena compostura se hable llanamente i sin estorvo. (Aldrete 1606: 370-371)

Mintzatzean ezpainik eztu luzatzen ez biltzen, ez eta ere mihirik bere tokitik atheratzen. Aitzitik letrak miragarriki errepartitzen tu: batzuetan, d ganbiaturik eta khendurik, ezartzen du t; bai halaber z khendurik t, eztikiago hitzei soinu eragiteko. Halako moldez non hunentzat higuintza dutenei berei ere eder baitzaie. (EHats 278)

Hori ez al da «kultura edo hizkuntza bakoitzeko bezeroei arrotzak eta deserosoak egingo ez zaizkien produktuak eskaintzea, euren kulturan edo hizkuntzan sortuak balira bezalakoxeak»? Lokalizazioa (edo), XVIII. mendearen hasieran.

***

P.S. (bide batez, bonus track): Zertaz ari da Etxeberri «d ganbiaturik eta khendurik, ezartzen du t; bai halaber z khendurik t, eztikiago hitzei soinu eragiteko» baieztapenarekin? Zalantzarik gabe, ez adberbioaren ondoren aditzen hasiera aldatzeaz ari da: ez d- > ezt- (ezta, eztakitenek, eztute, eztira, eztezazula… idazten ditu) eta ez z- > etz- (etzituen, etzioten, etziren, etzekioen, etzuketela, etzedila…).

Gidor Bilbao Telletxea

Aurreko batean azaldu genuen Joanes Etxeberri Sarakoak, idazteko gaiak eta edukiak bilatzean, beste hizkuntza batzuetan (gutxienez latinez, frantsesez edo gaztelaniaz) idatzirikoak «eskuarara ganbiatu» ohi zituela, eta horien adibide bat aurkeztu genuen. Orduan, nahita hautatu genuen Covarrubiasen gaztelaniazko jatorrizkoari hurbil-hurbiletik loturiko itzulpena; oraingoan, ordea, itzulpenaren eta sorkuntzaren arteko muga lausoan dabilen testu bat hautatu dugu.

Francesc Decio irakasleak Epitome in Erasmi Copiam (‘Erasmoren Oparotasuna liburuaren laburpena’) eskola-liburua argitaratu zuen 1548an, Valentzian, latinez. Decio oratoriako irakaslea zen Valentziako unibertsitatean eta, liburu honetan, idazkuntzarako baliabideen eta literatura-baliabideen azalpen laburra eskaini nahi zien ikasleei, Erasmo Rotterdamgoaren orobat latinezko De duplici copia verborum ac rerum (‘Hala hitzen nola edukien oparotasunaz’) lanean oinarriturik.

Baina guri gehien interesatzen zaigun zatia, Helena Rausell ikertzaileak ondo azaldu duen moduan (Rausell 2002: 481), Deciok berak oso-osorik sortua da, eta ez Erasmorenetik hartua edo laburtua, funtsean hark proposaturiko metodoa erabiltzen duen arren: testua, hainbat baliabideren bidez, behin eta berriro berridaztea.

Decioren zati luze bat (Decio 1548: 12r-15r) aipatuko dut hemen, baina latin askorik ez dakiena ez da larritu behar, testua ulertzea ez baita ezinbestekoa gero azaldu nahi dudana ulertzeko. Testu horretan, De metaphora izenburuaren ondoren, Deciok azaltzen du metafora zer den eta metaforak zelan sor daitezkeen (Decio 1548: 11r-12r). Gero, ariketa-eredu gisa, tesi edo gai bat proposatzen du: Qui bonum nomen optat, literis incumbat ‘Izen onaren bila dabilena saia dadila letretan’. Eta, azkenik, 34 metafora edo metafora-bikote (metaphorae variae) proposatzen ditu, gai hori lantzeko: silicis et luminis ‘suharria eta argiarena’, ignis et fomitis ‘sua eta erregaiarena’, acus et vestis ‘jostorratza eta soinekoarena’, fontis et sitis ‘iturria eta egarriarena’… Eta, metafora edo metafora-bikote horietako bakoitzarekin lotuta, adibide moduko esaldi bat. Lehenengo biak euskaratuko ditugu:

Suharria eta argiarena.

Norberarentzat izen txit distirantaren argia arazi nahi duenak kolpekatu dezala letren suharria.

Sua eta erregaiarena.

Izen onaren sua piztu gura duenak hurbildu dezala liburuen erregaia.

Horrela, Francesc Deciok 37 esaldi proposatzen ditu, metaforen laguntzaz apailatuak, izen onaren bila dabilenak letren alorrean jardun behar duela adierazteko.

Eman dezagun norbaitek, idazkuntza-ariketarekin jarraiturik, hitzen eta edukiaren oparotasunaren bila, testu bat sortzen duela, 37 esaldi horietako 13 kopiatu (Ktrl-C) eta, hurrenkera aldaturik, elkarren ondoan itsatsiaz (Ktrl-V):

Verae gloriae triumphum quaeris, in castris Musarum milita. Speciosum tibi nomen metere cupis, semina iacta literarum. Ex arbore Musarum colliges tibi aeterni nominis fructum. Ditescere gloria cupis, in librorum aurifodinis elabora. Si ad honoris bravium avidè anhelas, studiorum curriculum invictè percurrere. Qui verum honorem sitit, fontem petat Musarum. Ex fonte Musarum ingentes tibi gloriae rivos derivabis. Traiicere volo ad portum laudum, navem studiorum conscendam. Ferire cupis gloriae album, Musarum arcum intendito. Qui bonae famae turrim erigere desiderat, caementa iaciat librorum. Ascendere desideras ad famae culmen, literarum scalas admoveto. Perpetuae praedicationis figuram mihi adumbrabo, si Musarum adhibeo penicillum. Venustum nomen optas, come animum Musarum pectine, calamistris intorque, dealba cerussa, pinget coloribus, unguentis line.

Latin apur bat dakienak hobeto ulertuko du hurrengo urratsa, baina sinets iezadazue funtsean testu bera dela, aldaketa txiki batzuk eginez berridatzia:

Si tamen Musarum armis aeternum vobis nomen evincere optatis, vestrum est in castris Minervae legitime militare, ut verae gloriae triumphum reportetis. Speciosum vobis praemium metere cupitis? Semina iactate literarum, nam ex arbore studii colligetis vobis aeterni nominis fructum. Ditescere gloria si cupitis, Musarum aurifodinis elaborate. Si ad honoris bravium avidé anhelatis, studiorum curriculum invicté percurrite. Quicumque vestrum nominis gloriam sitiat, fontem scholae petat; inde enim ingentes gloriae rivos derivabit. Traiicere vultis ad portum laudum? Navem literarum conscendite. In scopum sapientiae collineatis? Apollinis arcum intendite. Bonae famae turrim erigere desideratis? Iacite librorum caementa. Ad quietis atque tranquillitatis culmen ascendere intenditis? Laboris scalas admovete. Si praedicationis perpetuae vobis figuram adumbrare vultis, Musarum adhibite colores et penicillum. Venustam coronam optatis? Comite animum Minervae pectine, crines calamistris intorquete, pingite coloribus, et unguentis linite.

Letra-estilo lodian eman ditugu bere hartan edo aldaketa txiki-txikiekin (hurrenkera edo numeroa aldatzea) berridatzi diren zatiak; letra-estilo lodi eta etzanean, sinonimiaz (edo) aldatu direnak; letra-estilo normalean geratu dira idazle-berridazlearen ekarpenak.

Azkenik, eman dezagun norbaitek latinezko testu hori euskaratzen duela, lapurtera klasikoan:

Ordea, baldin eskoletako harmen bidez nahi baduzue zuen bethiereko omena hedarazi, jakin zazue zuen eginbidea dela estudioan behar bezala enplegatzea, egiazko garaitiaren ardiesteko. Errekonpentsa berezi bat nahi baduzue ardietsi, letren haziak erain zatzue, zeren estudioko arbolatik bilduko baituzue bethiereko omenaren fruitua. Baldin gutizios bazarete loriaz aberasteko, eskoletako urre meatzetan enplega eta trabaila zaitezte. Baldin desiros bazarete ohorearen zelai eder eta zabaletan pasaietan ibiltzera, har zazue estudioaren karrosa. Baldin nihor kausitzen bada zuen artean estimuaren egartsuaz sekeriatua dagoenik, laster egin beza eskolako ithurrira; handik atherako tu egiazko estimuaren usin hondargabeak, xirripa eta hibai usintsuak. Nahi duzue laudorioen portura hedatu? Sar zaitezte autoren untzian edo fragatan. Nahi diozue thiratu zuhurtziaren xedeari? Banda zazue Apoloren balezta. Baldin erreputazino onaren dorrea ezartzera gutiziatzen bazarete, fintka zatzue liburuetako zimenduak. Baldinetariak errepausuaren eta soseguaren kapetara ikhaiteko gogoa baduzue, trabailuaren zurubiak hurbil zatzue. Baldin bethiereko aiphamenaren itxura edo figura nahi baduzue pintatu, har zatzue eskoletako koloreak, tintak eta pintzela. Nahi duzue khoroa eder bat? Orrazta zazue izpiritua Minervaren orrazeaz, adatsa izur eta kroskoila, pinta eta unguentuz gantzu.

Deciorenetik euskarazkorako urratsak (Ktrl-C > Ktrl-V > Ktrl-eus) Joanes Etxeberri Sarakoak eman zituen, duela 400 urte inguru, Eskuararen hatsapenak laneko «Eskual Herriko gazteriari» atalean (EHats 269-271, Bilbao 2006: 99-100). Isabel, Aiora eta Miren, euskal itzulpengintzaren historiako irakasleak: hau eta honelakoak ere euskal itzulpengintzaren historiarako, ezta?

Gidor Bilbao

Joanes Etxeberri Sarakoak ganbiatu aditza erabiltzen du euskaraz latinezko traducere adierazteko, eta ganbiadura latinezko translatio hitzaren ordain gisa. Hala bildu du Orotariko Euskal Hiztegiak (ikusi kanbiatu eta kanbiadura sarrerak).

Aiora Jakak bildu zituen, bere tesiko bigarren kapituluan (Jaka 2012: 114-115), itzulpenari buruzko hainbat idazleren gogoetak aztertzean, Etxeberri Sarakoak 1718 inguruko Eskuararen Hatsapenak (hemendik aurrera EHats) lanean itzulpengintzari buruz idatzitakoak, hitzez hitzeko itzulpena baztertu eta zentzua itzultzearen garrantzia azpimarratzeko.

Itzulpenaz edo kanbiaduraz dihardugularik, niretzat bereziki interesgarria da Etxeberriren liburu horretako Irakurtzaileari ataleko zati hau (EHats 283-284):

Eztut jeusik neure baitharik ekharri, ez eta ere autoretan kausitzen ezten gauzarik iskiribatu. […] Nik egin dudan gauza da […] lehen autorek erran tuzten gauzei plegadura berri baten emaitea, edo hor-hemen banaturik zeudezinak elkhargana biltzea eta eskuarara ganbiatzea.

Uste dugu lerro horietan, hain zuzen, itzulingururik gabe aitortzen duela idazteko gaiak eta edukiak bilatzean (bere inventio edo asmatze-lanean) erabili duen estrategia nagusia: beste autore batzuen lanetan irakurri duena plegadura edo itxura berri batez idaztea. Koldo Mitxelenak 1970ean seinalatu zuen Etxeberri Sarakoa «admirador, seguidor, imitador y hasta transcriptor literal de Axular» zela, eta Patxi Altunak 1988an erakutsi zuen, Axularren testuak eta Etxeberrik harenetik harturikoak elkarren ondoan ipinita, zer den saratar sendagileak Sarako erretoreari zor diona.

Hemen gehiago interesatzen zaigu, ordea, beste hizkuntza batzuetatik «eskuarara ganbiatzea» erabaki duena. Are gehiago, iturria aitortu gabe egin duenetan, gaurko ikuspegitik akaso bitxia irudituko baitzaigu (edo ez!) iturri horietako batzuk aitzinentziklopediak izatea, eta hain zuzen «hor-hemen banaturik zeudezinak» autoreetatik zuzenean hartu beharrean aipu-bilduma, florilegio, polyanthea eta halako erreferentzia-lanetatik hartuak izatea.

Polita iruditzen zaigu, aipatu dugun jokabidearen adierazgarri, Sebastián de Covarrubiasen Tesoro de la lengua castellana o española (1611¹, 1673²) hiztegiaren kasua. Etxeberrik behin aipatzen du Covarrubias autoritate gisa (EHats 70), baina beste askotan, aurkitu dugu haren gaztelaniazko testuak «eskuarara ganbiatzen». Hona adibide bat:

Los que sacan misterios de las letras, dizen que la a, dicha aleph cerca de los hebreos, se interpreta ‘doctrina’, ‘camino’ y ‘bienaventurança’; haziendo de todas tres significaciones un concepto, dizen: Doctrina legis est via ad beatitudinem aeternam. […] Los egypcios formaron su dios Canopo con esta letra a en la mano, en señal de su divinidad, como lo refieren muchos autores y lo pondera fray Joseph de Sigüença en la vida de San Geronimo, lib. I, fol. 16.

Letretarik misterio atheratzen dutenek diote aleph hebreoek deitzen dutenak erran nahi duela ‘dotrina’, ‘bidea’ eta ‘dohatsutasuna’. Eta hirur gauza hautarik atheratzen dutelarikan pentsamendu bat, diote: Doctrina legis est via ad beatitudinem aeternam. […] Egiptoarrek Kanopo bere jainko faltsuari eskuan ezartzen zioten a, haren jinkotasunaren seinaletzat. Hala diote hainitz autorek, eta, bereziki, Aita Joseph Singineok, Geronimo Sainduaren bizitzean (lib. 1, fol. 16).

Gaztelaniazko testua Covarrubiasena da (ikusi hiztegiko a letra) eta euskarazkoa Etxeberri Sarakoarena (EHats 136-138). Badakigu, gainera, Etxeberrik euskarazko hori, bere eskuizkribu osoa bezala, latinera ere itzuli zuela. Etxeberri Sarakoa euskal literaturaren historian ikasten dugu; ez al dugu ikasi behar euskal itzulpengintzaren historian?

Gidor Bilbao

Josune Barandiaran musika-irakasle eta bazkideak proposatu zion GEU Gasteiz Euskalduna Elkarteari: zergatik ez gara saiatzen Gasteizko jaien hasieran Zeledonen kanta euskaraz kantatu dadin, Iruñeko entzierroetan 2009az geroztik egiten den moduan? Elkarteak, 2015eko maiatzean, bere egitekotzat onartu zuen horretarako urratsak ematea: itzulpena paratu, Gasteizko Blusa eta Nesken Batzordearekin adostu zabalkundea, Udaleko arduradunekin hitz egin…

Arabako Bertsozale Elkarteari eskatu zitzaion itzulpena egiteko, bereziki kontuan izanik kantatua izan behar zela. Ruben Sanchezek egin zuen itzulpen-bertsio ausart bat, 21. mendera moldatua: erlijio katolikoaren erreferentziak egokituta, emakumeen irudia aldatuta… Bi lerro nagusietarako, hau proposatu zuen:

Celedón ha hecho una casa nueva; / Celedón, con ventana y balcón.

Zeledoi, a ze etxe berria! / Zeledoi, leiho eta balkoi!

GEU Elkarteak bertsio hori onartu eta bultzatu zuen. Blusa eta Nesken Batzordeari ez zitzaion gustatu, ordea, eta uztaileko bigarren hamabostaldian (Zeledon abuztuaren 4an iristen da Gasteizera!), bazirudien ez zegoela aukerarik bertsio bat kontsentsuz adosteko, eta egokiagoa izango zela kontua 2016rako uztea…

Uztailaren 23an mirakulua gertatu arte. Argudio historikoa! Blusa eta Nesken Batzordeak «jatorrizko partitura» zelakoan ekarri zuten 1933ko argitalpen baten fotokopia, eta hor euskaraz eta gaztelaniaz agertzen zen testua! A ze lotsa «Informazioa eta dokumentazioa itzultzaile-interpreteentzat» asignatura irakasten dudan honentzat! Nola ez zitzaidan lehenago bururatu ea itzulpen zaharrik (edo euskarazko jatorrizkorik) ote zegoen aztertzea?

Uztaileko azken egunetan berreraiki genuen, parte batean behintzat, Sancho el Sabio Fundazioaren Bibliotekan eta Errenteriako Eresbil Musikaren Euskal Artxiboan gorderiko dokumentuetan oinarriturik, kantu ospetsuaren historia. Ezagutzen den partitura zaharrena 1918koa da, eta Mariano San Miguel Urzelai agertzen da egiletzat. Letra osoarekin aurkitu dugun lehenengo dolumentua 1923koa da; letra gaztelaniaz dago eta «Letra y música de M. San Miguel» dakar. 1933an, Tolosako Lopez-Mendizabal argitaletxeak eta Eusko Ikaskuntzak sorturiko Editorial de Música Vasca musika-argitaletxeak moldaketa bat argitaratu zuen, pianoarentzat eta ahotsarentzat; partitura horretan, gaztelaniazko letrarekin batera euskarazko itzulpena dator.

Ez dakigu itzulpen hori nork egin zuen (agian beste batean jardungo dugu horri buruz: Odon Apraiz? Kepa Enbeita?), baina partituran Mariano San Miguel agertzen da egile gisa. Ez dakigu konpositoreak euskaraz ote zekien ere: ama oñatiarra zuen, baina bera, Oñatin jaioa izan arren, gazte aldatu zen Madrilera. Edozelan ere, pentsatu behar da 1933ko itzulpenak gutxienez haren onarpena izango zuela, artean bizirik baitzen eta hain zuzen halako argitalpenak ondo ezagutzen baitzituen (Harmonia aldizkaria sortu zuen 1916an).

Itzulpena mendebaldeko euskaran egina zen eta garai hartako grafian idatzia:

Zeledon, etxe barria ein dok; / Zeledon, balkoi ta leio, bron!

Blusa eta Nesken Batzordeak bere horretan kantatzea proposatzen zuen. Geu Elkartean, argi genuen ezinbestekoa zela bertsio eguneratua paratzea. Horren eguneratze automatikoak honelatsuko bertsioa emango zukeen:

Zeledon! Etxe berria egin duk! / Zeledon! Balkoi eta leiho! Bron!

Bertsio berriaren arazoak eztabaidatu ziren: bron onomatopeia bitxia (denok ginen kentzearen alde), ta > eta aldaketarekin silaba bat gehiago izatea (kantatzeko izan arren, bagenekien idatziz zabalduko zela, eta gero ere eskoletan erabiliko dela pentsatu nahi genuen), Zeledoi / Zeledon aukerak (Euskaltzaindiko Onomastika Batzordearen irizpidea ala zeledoi txiki eta halakoetan bidea egina duen forma), duk erabiltzean Zeledonen gizon (eta ez emakume) izatea nabarmentzea (eta, gainera, gaztelaniazkoaren subjektua aldatzea)… Azkenean, 1933koaren bertsio doitu hau proposatzea erabaki zen:

Zeledon! Etxe berria egin duk! / Zeledon! Balkoian leiho on!

Euskaltzaindiaren arau, aholku, gomendio eta irizpide guztien meneko, gaztelaniazkoarekin leial baina aske, Zeledonen gizontasuna zalantzan jartzeko uzkur… baina, batez ere, 1933koaren oinordeko: argudio historikoa!

Hortik aurrerakoa txioek egin zuten. Hobeto esanda, Geu Elkarteko txiolari adituek (Naroa, Eñaut, Zuriñe, Saioa, beste Zuriñe…). Norbait Udalaren ordezkariekin eztabaidatzen ari zen artean ea letra hori balkoian pankarta batean ipintzea egokia zenetz, txiolariek Euskal Herri osotik hedatua zuten abuztuaren 4an Gasteizko Andre Maria Zuriaren plazan entzun nahi zuten kantua, 1933koaren oinordekoa.