Kategoria: Estitxu Irisarri

Estitxu Irisarri Egia

Urteak pasa dira 31 eskutik txokoa elikatzeari utzi genionetik, baina patuak, ahateak, zoriak edo zorriak aukera eman digu berriz ere txoko honi jaten emateko. Halere orri zuriaren aurrean hausnarrean aritzea ez da erraza, animalia hausnarkariren bat bilatu nahi izan dut laguntza eskean, baina iturriko ura arretzen duten egun heze eta frexko hauetan denak daude aterpean; hortaz, hementxe jarraitzen dut zesuman, zer suman, zesuma ala zer suma?

Goierritarren ahotik entzundako harribitxi hori lerrootara ekartzeko parada ezin hobea iruditu zait. Baina ez dakit nola idatzi beharko nukeen; izan ere, ahoz dena elkarturik iruditzen zait eta lotura honetan halaxe proposatzen dute, Zesuma taldeak ere elkarturik nahiago zuen, Orotariko Euskal Hiztegiak ez du sarreren artean eta Euskaltzaindia Hiztegiak ere ez. Gizapediak, bestalde, bildua du eta Berrian 2014an Gurutze Izagirrek politikari buruzko iritzi-artikulu honetan izenburuan erabili zuen. Beraz, sarean zehar azkar batean lortutako informazioaren arabera, zer suma da garaile. Momentuz, ondorio horretara iritsi naiz, baina beste inork bestelako arrazoi edota argudiorik badu, ongietorria izango da sobra ere (jakina?).

Bai, hortxe beste bat. Horren berri lehenago izan nuen: unibertsitate garaian. Debabarrenean ez genuen halakorik erabiltzen eta begiak zabal-zabalik nituela begiratu nion pisukide hari. Garai hartako filologotasuna asetzeko besteko azalpena jaso eta esanahia gutxi gorabehera ulertu nuenean, lasaitu nintzen, baina Euskaltzaindiaren bigarren adiera irakurrita urduritu naiz berriz. Orotariko Euskal Hiztegiak eta Euskaltzaindia Hiztegiak azpisarrera gisa biltzen dute, baina bi adierarekin. Hona hemen Euskaltzaindia Hiztegiak dakarrena:

sobra ere

1 adb. Gip. Itxuraz, nonbait. Harrotuta zebilen sobra ere, eta zirenak eta ez zirenak esan omen zituen.

2 adb. Gip. Noski, jakina.

Lehenengo adiera entzun izan dut. Bost puxtarri emango dizkiot sobra ere bi adieretan eta zer suma elkartzen dituenari! Zenbait goierritarri mesedea eskatu eta artifiziala, arrotza egin zaie ariketa. Hauxe da nire artefaktua beraz: Zirenak eta ez zirenak egin zituen sobra ere (noski) zerbait idazteko, baina ez zuen lortu; azkenean, zer suma zegoenean etorri zitzaion inspirazioa sobra ere (antza denez). Lehenengo sobra ere erabili nahi izan dut jakina edo noskiren sinonimo gisa, baina ez dut uste hala denik goierritar irakurleentzat. Nire garunak biak lotzen ditu egiantzekotasunarekin, dirudienez, antza denez, itxuraz eta horrelakoekin, ez dit ziurtasunik iradokitzen eta uste dut beste askorentzat ere hala dela. Nahiko nuke jakin noski eta jakinaren pareko noiz bilakatzen den.

Orotariko Euskal Hiztegiaren arabera, gaur egungo Goierriko erabilerarekin bat ez datorren “Sobrare, sin duda” adiera Ormaiztegin 1854an jaio eta Donostian 1941ean hil zen Serapio Mujika Zufiriak bildu omen zuen. Ez zen ibiliko hura ere, ni bezala, zer suma hori idatzi zuen unean?

Estitxu Irisarri Egia

(…)

Lagun hurkoa engainatzeko artea, iruzurgileek arduragabeak kaleetan zehar ehizatzen praktikatzen dutena, gorenera iristen da politikari arrakastatsu batzuek beren talentua lantzen dutenean. Munduaren aldirietan, estatuburuek beren lurraldeetako saldoak eta arrastakinak saltzen dituzte likidazio prezioan sasoia bukatuta, hirietako aldirietan gaizkileek beren lapurretetako altxorra prezio arbuiagarrian saltzen duten bezala.

Loria militarra erdiesten duten krimenengatik kondekoratutako jeneralek eskala handian nola, halako lana egiten dute hiltzeko alokatzen diren pistolariek. Erasotzaileek, bazterretan zain, ordenagailu bidez jendetzari den-dena ebasten dioten espekulatzaile handiek emandako zorte-kolpeen artisau-bertsioak diren atzaparkadak jotzen dituzte. Natura eta giza eskubideak era bortitzenean bortxatzen dituzten bortxatzaileak ez doaz inoiz preso. Haiek dituzte kartzeletako giltzak. Den bezalako munduan, alderantzizko munduan, bake unibertsala zaintzen duten lurraldeak beste lurraldeei arma gehien fabrikatzen eta saltzen dietenak dira; banku arriskutsuenak narkodolar gehien garbitzen dituztenak dira eta lapurtutako diru gehien gordetzen dutenak; industriarik arrakastatsuenak planeta gehien pozoitzen dutenak dira; eta ingurugiroaren salbazioa ingurugiroa bera suntsitzen duten enpresen negoziorik bikainena da. Inpunitatea eta zoriona jende gehien ahalik eta denbora laburrenean hiltzen dutenek merezi dute, lanik txikienarekin ahalik eta diru gehien irabazten dutenek eta kosturik txikienean ahalik eta naturaren zatirik handiena sarraskitzen dutenek.

Oinez ibiltzea arriskua da eta arnastea lorpena da alderantzizko munduko hirietan. Beharraren preso ez dena beldurraren preso da: batzuek ez dute lorik egiten ez dituzten gauzek eragindako antsietateagatik, eta beste batzuek ez dute lorik egiten dituzten gauzak galtzeak sortzen dien izuagatik. Alderantzizko munduak lagun hurkoa etsai moduan ikusteko entrenatzen gaitu eta ez promesa moduan ikusteko, bakardadera mugatzen gaitu eta droga kimikoekin eta lagun zibernetikoekin kontsolatzen gaitu. Gosez, beldurrez edo aspertasunez hiltzera kondenaturik gaude, bala galduren batek ez badigu existentzia laburtzen.

Askatasun hori, zorigaiztoko mehatxu horien artean aukeratzeko askatasuna, gure askatasun posible bakarra izango al da? Alderantzizko munduak errealitatea jasaten irakasten digu, aldatzen irakatsi ordez; iragana ahazten, entzuten irakatsi ordez, eta etorkizuna onartzen, imajinatzen irakatsi ordez: horrela egiten du krimena, eta horrela gomendatzen du. Bere eskolan, krimen-eskolan, nahitaezkoak dira inpotentzia-, amnesia- eta etsipen-eskolak. Baina ikusia dago ez dagoela desgraziarik gabeko graziarik ez ifrentzurik gabeko aurkirik ez bere arnasa bilatzen ez duen etsipenik. Ez eta kontraeskolarik gabeko eskolarik ere.

Estitxu Irisarri Egia

Gaur beste baten hitzak ekarriko ditut (tamalez, gaurkotasun faltarik ez duten hitzak), esan nahi dudana ondo eta argi esanda baitu Eduardo Galeanok Patas Arriba: La escuela del mundo al revés^[1] liburuan:

Alice itzuliko balitz

Orain dela ehun eta hogeita hamar urte, lurralde miresgarria bisitatu ondoren, Alice ispilu batean sartu zen, mundua alderantziz ikusteko. Alice egunotan birjaioko balitz, ez luke inolako ispilurik zeharkatu beharko: nahikoa izango luke leihora gerturatzea.

Ereduarekin hezten

Alderantzizko munduko eskola hezkuntza-instituziorik demokratikoena da. Ez du onarpen-azterketarik eskatzen, ez du matrikularik kobratzen eta doan eskaintzen ditu ikastaroak, guztiei eta leku guztietan, zeruan bezala lurrean ere: zerbaitegatik da gizateriaren historian lehenengo aldiz botere unibertsala bereganatu duen sistemaren alaba.

Alderantzizko munduko eskolan, berunak flotatzen ikasten du eta kortxoak hondoratzen.

Arrakastaren ereduak

Alderantzizko munduak alderantziz saritzen du: zintzotasuna gaitzesten, lana zigortzen, eskrupulu falta saritzen eta kanibalismoa elikatzen du. Bertako irakasleek natura kalumniatzen dute: bidegabekeria, diote, lege naturala da. Milton Friedman, irakasleriaren kiderik prestigiotsuena, «langabeziaren tasa naturalaz» mintzo da. Lege naturalari jarraituz, Richard Herrnsteinek eta Charles Murrayk beltzak eskala sozialaren beherengo harmailetan daudela ziurtatzen dute. Bere negozioen arrakasta azaltzeko, John D. Rockefellerrek naturak gaitasun handiagoa dutenak saritzen dituela eta gauzaezak zigortzen dituela esaten zuen; eta mende bat baino gehiagoren ostean, munduaren jabe askok Charles Darwinek bere liburuak beraiei loria iragartzeko idatzi zituela sinesten jarraitzen dute.

Gaitasun handiagoa dutenen biziraupena? Bidea zabaltzeko eta bizirauteko gaitasun erabilgarriena, killing instincta, hiltzaile-sena giza bertutea da enpresa handiek enpresa txikien digestioa egiteko eta herrialde indartsuek herrialde ahulak irensteko balio duenean, baina basakeria da lanik gabeko edozein gizajo janari bila eskuan labana duela irteten denean. Patologia antisozialak erasandakoak (behartsuek berezko duten zorotasuna eta arriskua duten gaixoak), arrakasta sozialaren osasun oneko ereduetan inspiratzen dira. Hutsaren hurrengoko gaizkileek dakitena begirada altxatuta ikasten dute, behetik, tontorretaraino; garaileen adibideak aztertzen dituzte eta, nola hala, merituak imitatzeko ahal dutena egiten dute. Baina «izorratuak beti egongo dira izorratuta», on Emilio Azcarragak, telebista mexikarraren jaun eta jabe izan zenak esan ohi zuen bezala. Banku bat husten duen bankari batek bere ahaleginaren fruituaz bakean gozatzeko duen aukera proportzionalki zuzena da banku bat lapurtu duen lapur batek kartzelan edo hilerrian bukatzeko duen probabilitatearekin alderatuta.

Gaizkile batek ordaindu gabeko zor bategatik hiltzen badu, exekuzioari kontu-doiketa deitzen zaio; eta doitze-plana deitzen zaio zorpetutako lurralde baten exekuzioari, teknokrazia internazionalak likidatzea erabakitzen duenean. Gaizkile finantzarioek lurraldeak bahitzen dituzte, eta kozinatu egiten dituzte erreskatea ordaintzen ez badute: konparatzen bada, harrokeriak Drakulak eguzkipean baino kalte gutxiago egiten du. Mundu-ekonomia krimen antolatuaren adierazpen eraginkorrena da. Moneta kontrolatzen duten erakunde internazionalek, komertzioak eta kredituak terrorismoa egiten dute lurralde behartsuen kontra, eta lurralde guztietako behartsuen kontra, bonba-jaurtitzaile onena barregarri uzten duen hoztasun profesionalarekin eta zigorgabetasunarekin.

(…)

^[1] Galeano, E., (1999), Patas Arriba: La escuela del mundo al revés. Madril: Siglo XXI, 2-6. or.

 

Estitxu Irisarri Egia

Gaur bi amonaren ahotik irtendako bi hitz ekarri nahi ditut lerrootara. Izan ere, haiek ere izan dira eta badira gure hezkuntzaren eta hizkuntzaren hezitzaile eta irakasle. Aipatu nahi ditudan bi hitz horien existentziaren berri bizitzako garai desberdinetan izan dut, baina hausnartu ostean, nire lexikoko harribitxi egin nahi ditut.

Nire garunean betiko hitza da moltsoa. Markina-Xemeingo Larruskain auzoko jatorria duen amonak horrela deitzen dio ura eroritakoan lehortzeko erabiltzen dugun trapu edo baietari, eta horrela deitzen diogu etxeko besteok ere. Hala ere, unibertsitate garaiko asteburu pasa batean konturatu nintzen hori ez zela horrela beste etxe askotan. Bazkariko garbiketako kide nuen mutilari pasau moltsua, mesedez esan nionean, aurpegi arraroarekin begiratu eta zer esan dozu? Zer da moltsua? erantzun zidan.

Hura ere euskalfilotarra[1] zen, baina hitz berria zen harentzat. Azalpena eman nionean, gustatu egin zitzaion, multzo eta moltsu arteko loturaz ohartu baitzen eta ondorioz, baita ni neu ere. Hasiera batean agian trapu-multzoa izan zena, laburduraz eta metatesiz, moltsua bilakatu da gurean. Gerora ez diot beste inori entzun, nahiz eta Hiztegi Batuan honelaxe jasota dagoen: moltso iz. Bizk. ‘multzo nahasia’. Aitortu behar dut niri neuri baieta edo trapu (hori gure glosarioan hautsa garbitzeko edo platerak eta eskuak lehortzeko baita) baino egokiago zaidala. Ahal dudan bitartean eta ahal dudan testuinguruan, txokokeriari eutsiko diot.

Bestalde, hitzari tiraka, ezin aipatu gabe utzi Orotariko Euskal Hiztegiak dakarren adiera hau:

(G-bet ap. A; vEys (G), Lh). “Parties sexuelles de la femme” vEys. “Palabra que denota lo pudendo femenino” A. “(Lf), vulve” Lh. Cf. Humb in RIEV 1923, 230: “Molsua (V-ger), miembro viril” (v. nota de Arzdi, que dice que hay error de sexo).

Hain zuzen ere, blogeko kide den Iratxe Goikoetxea Langarikak bere garaian Erabili.eus-en esan zuen bezala, hizkera kolokialean edo lagunarteko hizkeran aluaren sinonimoetako bat dugu, guztiz erabilgarria noizbehinka aluari atseden apur bat eman nahi badiogu.

Bigarren hitza, bestalde, orain dela gutxiko aurkikuntza da. Lagun on batekin berbetan nenbilen, hirugarren bati opari bat egiteko asmotan, eta gizon-koxkor bat erosikoyou? bota zidan. Haren ahotik ezin zitekeen gizakien salerosketari buruzko ezer izan, baina batzuetan pentsaera bihurritu egiten zaigula eta, zelakua? galdetu nion ustezko jolasari jarraituz. Ba barrun haziyek dazkena pentsatze nun nik. Hortxe jarri zen goraka dantzan nire ezkerreko bekaina eta ezinbesteko galdera egin behar: zer da gizon-koxkorra? Poltsatxo termikoak omen dira, uhin-labean berotu eta ohean beroa ematen diguten horietakoak. Gizon-koxkor, eta hortik abiatuta sor litezke nahi bada, emakume-koxkor (norberaren preferentzia sexualak kontuan izanik) edo gizaki-koxkor orokorra. Gustatu zitzaidan asmakuntza. Ez dakit Bidania-Goiatz aldeko amona horren kontua den edo hedatuago den zerbait, baina niri poltsa termikoa baino familiartekoagoa eta lagunartekoagoa iruditu zait. Beraz, berrerabilpenak duen garrantziaz ohartuta, astin ditzagun oihalak eta baita gure amonen hitzak ere!

___________

[1] Euskalfilotar: Euskal Filologia ikasten ari denari edo ikasi duenari deitzeko erabilia.

 

Estitxu Irisarri Egia

Jakina den bezala, historian zehar emakumeen lan asko geratu dira itzalean, ezkutatu, erre, desagertu edo desagerrarazi egin direlako. Emakumeen etxetik kanpoko jarduna arlo askotatik azter daiteke, baina guk oraingoan idatziari erreparatuko diogu, 1930 inguru hartan kazetaritzaren aurrekari izan ziren emakume haiengan jarriko dugu fokua.

Aipatu beharra dago emakumearen kazetaritzarako joera hasita zegoela 1912a baino lehen, Bizkaitarra, Gipuzkoarra, Napartarra, Aberri eta Euzkadi aldizkarietan. Horietako batzuk izan ziren Maria Barbier «Mirentxu», Purificacion Gorostiza «Garbiñe», Rakel de Alda «Katalin», Sorne Unzueta «Sorne» edo «Utarsus». Baina 1922an, EAJren barruan Emakume Abertzaleen Batza (EAB) sortu ostean, emakumeen kultur jardueretako parte-hartze (publiko)a handitzen eta lekukotasunak gehitzen joan ziren. Talde horretakoak izan ziren, besteak beste, Zumaiako Julene Azpeitia irakasle eta idazlea eta aurrerago aipatuko ditugun beste hainbat.

Primo de Riveraren diktaduraren garaian, Espainiako II. Errepublikan eta frankismo garaian argitaratutako lan haietan, ezizenez betetako zerrendak ditugu. Beraz, haien benetako izen-abizenak, jaioterria eta aurpegia zein diren jakitea ez da lan samurra. Hori horrela, garai hartako Elgoibarko kronikagileen[1] artean izen hauek dira aipagarri: Gotzon Osoro «Aberri»[2], «Agurtzane», Gorostiza «Aixerixa», «Atxolin», «Garbiñe», Ixaka Azpiazu «Ixaka», Miren Gabilondo «Maitxo», Miren Joaristi «Mirentxu» eta Andoni Astiazaranen anaia zen «Xapi».

Aipatutako kronikagile horietatik «Agurtzane»[3] (Rosario?), «Garbiñe»[4] (Purificacion?), Miren Gabilondo «Maitxo»[5] eta Miren Joaristi «Mirentxu»[6] emakumeak zirela badakigu, baina «Atxolin» zalantzazkoa[7] da. Hala ere, «Luzear»ek «Maitxo»ren lehenengo testuaren jarraian aipamen hau egiten du: Jo, Maitxo, jo, sei neskatil bazerate oraintxe ta. Ekin («Luzear», El Día, 1930-06-20). Dirudienez, sei emakume zebiltzan Elgoibarko berriak ematen, baina guk ziurtasun osoz 4 zenbatu ditugu.

Konplexuek eta gutxitasun sentimenduek urteetan zehar baldintzatu dute euskalduna, eta zer esanik ez emakume (euskaldun)a. Ardura hori, emakume kronikagile batek baino gehiagok plazaratu zuen:

• (…) Ari naiz zerbait idazten dedalakuan, ta gañera bildurrez, nere buru auste guziak alperrik izango ote diran ere banago ta. Ez ote da ordea EUSKAL ORRIan toki apurtxo bat neretzat izango, ala emakumia naizelako guxatuko ote nazu? (Ikusi dezu orrelako asmorik ez dedala) [sic]. Norbaitek bear bada esango bai du, emakumiak onela jardunian baño etxeko zeregiñetan obeto ematen duala! Guk ere euskera maite ordea, ta maitasun onek zeredozer egiteko eskatzen. Euskera semeen ez ezik, ¿alabien bearrean ez ote dago ba? («Agurtzane», El Día, 1930-06-19).
• Ixaka’ri.— (…) Nik euskeraren alde zerbait egiteko gogoa badet, baño ezjakinbat naiz, ta lotzaturik egoten naiz neure lan parregari aueri begira. (…) («Maitxo», Euzkadi, 1931-10-01).
• Aspaldiko denporan egon naiz zertxo bait idazteko asmoan. Uretara sartu nai-eta-nai ez dabillen umetxuba legez. Nere lotza guztijak alde batera utzi-ta, gaur baña, emen natorkizu, nere ezer-eza erakustera. EUZKADI geure ama dan ezkero, esketsiko didat. Ausarkeri txikiña baita. (…) Gure laguntza oso txikia izango dezu, baña gaur beñere baño indartsuago eta gogotsuago arkitzen gera zeure alde lan egiteko, baita geure azkenengo odol tantoa eman biar bada ere. (…) «Garbiñe», Euzkadi, 1931-10-02).

Honaino iritsita, eskerrak eman nahi dizkiet beldurrak alde batera utzi eta mamuei aurre eginez era kontzientean zein  inkontzientean emakumeen hitzek argia ikus zezaten lan egin zuten guztiei: Milia Lasturkoari, Bizenta Mogeli, Julene Azpeitiari, Errose Bustintza «Mañari’ko»ri, Margarita Untzalu «Amagoya»ri[8], «Agurtzane»ri, «Garbiñe»ri, Elgoibarko «Maitxo»ri, «Mirentxu»ri, Loiola-Azpeitiko «Bat»i eta «Olatx»i, Zarauzko «D.Z.»ri, Elgoibarko «Bestea»ri, («Garbiñe»?) Oiartzungo «Mirentxu»ri, Donostiako «Ira»ri, Arruako «Maria´ren Alaba Bat»i, Tolosako «Yolanda»ri, Oiartzungo «Pillipa»ri, Zarauzko «Lau Uxo»ri, «Tene»ri, «Arantxa»ri, «Onintza»ri, «Txiki Alai»ri, «Punpalatx»i[9], «Iñor ez»i, «Lilitxo»ri, «Andereño bat»i[10], eta abarri.

Izan ere, gaur egun ez geundeke gauden tokian, ideologiak ideologia eta iritziak iritzi, gure amona haiek bidea ireki ez baligute, ardurak hartu ez balituzte, idatzi ez balute, irakatsi ez baligute, elkartzen hasi ez balira (1930. urteko Zarauzko Lehenengo Andereño Idazle Batzarra[11], 1931ko Elgoibarko EAB, etab.), nahi zuten hura lortzeko borroka egin ez balute. Ahal  izan zuten bezain ondo egin zieten aurre emakumearen lekua etxea zela esaten zuten haiei.

Beraz, zenbaiten esanetan[12], gizonaren zeregin politikoaren osagarri moduan aritu ziren arren, eta batzuen begi-belarrietara plazaratu zituzten notizia haietako askok mitinen, deialdien edo lagunarteko elkarrizketen itxura eta kalitate eskasa izan, ukaezina da euskararen, kulturaren, abertzaletasunaren, informazioaren eta komunikazioaren alde egin zuten lana. Hortaz, gaur egungo herri-kazetaritzaren aitzindaritzat har ditzakegu.

Zentsurak zentsura, bizi, sinesten eta sentitzen zutena idazteko izan zuten adorea, indarra eta kemena ez ziren izan ahuntzaren gauerdiko eztula. Horregatik guztiagatik, 8 + 8 = 16 delako (martxoaren 8a Emakume Langilearen Nazioarteko Eguna + irailaren 8a Kazetarien Nazioarteko Eguna[13]) eta askoz gehiagogatik nahi dut gorritu martxoaren 16a eta Emakume Kazetariaren egun ofizial izendatu.

_______________

[1] Lagina mugatu nahian Elgoibarko berri-emaile ibili zirenak hautatu ditut.
[2] Fusilatuen zerrendan agertzen da.
[3] «Aberri» mutill gazteari.— (…) Nere lagun «Maitxo»k sei alkandora erregalatu dizkit nire senargayantzako (…). («Agurtzane», El Día, 1930-09-18).
[4] Uarra.— «Garbiñe» ixen-ordia dezu, emakume liraña. Euzko-emakume batek ixen ederragorik ezin erabilli lezake [esaldiaren kritikagarritasuna alde batera utzita]. (…) («L.», Euzkadi, 1931-10-02.)
[5] Nere aizpatxo maitiei.— Poz-pozik arkitzen naiz, Miren’en Alabak egin bear degun Bidezkunde ta idazle batzar ortarako zaletasun aundia zabalduaz dijuala ikusita, (…) Bidezkunde ta idazle batzar bero-bero bat Itziar’en egiñ arte. (…) jarraitu ortan Gipuzkoa’ko Maria’ren Alaba guztiak Itziar’ko Ama’ren aurrean elkar ikusiko degun egun zorioneko iritxi arte. (…). («Maitxo», El Día, 1931-02-04).
[6] Baña Miren, sarri sarri etorri biarko dezu emengo emakumen askoren biotzak ikutuko badituzu. Ez dakit ba nola leikian ere olako buru gogorekuak izatia… Esnatu gaitezen ba aizpa maitiak. Ikasi dezagun noizbait badare, geure ama maitatzen beti (…) («Mirentxu», El Día, 1932-07-13).
[7] ¿Emakume Abertzale Batza’ko ikurriñan onespena noiz?.— Galdera au askok galdetzen digu ta oni erantzun leike datorren dagonila’ren 21’tan ixango dala, egun orretarako jaya antolatzen ari dira, (…) Bere pasarte horri («Atxolin», Euzkadi, 1932-07-01) erreparatuz gero, galdetzen digu aditzarekin barnean sartzen du bere burua, baina antolatzen ari dira aditzarekin distantzia hartzen du gizona edo beste herri batekoa bailitzan. Adibide honetan ere ekintzatik urrundu egiten dela ikus dezakegu: Emakume Abertzale Batza.— Gogor aidira emengo emakumeak uri onetan ere Emakume Abertzale Batza jartzeko. («Atxolin», Euzkadi, 1931-10-01).
[8] Lizundia, J.L., Emakumeak idazle Durangerrian saretik.
[9] Euskal Prentsaren Lanak webgunean garaiko argitalpenean ez da ezizena argi ikusten.
[10] Zarauzko Lehenengo Andereño Idazle Batzarrari buruzko artikulutik.
[11] Galder Unzalu Etxabek Uriolan idatzitako artikulutik.
[12]Ik. 6. or., azken paragrafoa: http://www.euskara.euskadi.net/appcont/sustapena/datos/emabatza.pdf [Azken kontsulta: 2016-03-06].
[13] Ik. https://es.wikipedia.org/wiki/D%C3%ADa_del_Periodista

Estitxu Irisarri Egia

Euskara maitea:

Idatzi ezin daitekeen hizkuntza; museokoa, museorakoa edo muserakoa, etxekoa edo etxerakoa, idatzi ezin daitekeen hizkuntza, txokoratua, txakurrekin eta haurrekin erabiltzekoa, biraorik ez duen hizkuntza, kontzeptu baterako hitz bat baino gehiago erabiltzen dituena, beste kontzeptu batzuk izendatu ezin dituena, hizkuntza txiroa, gazteen artean erabili ezin daitekeena, ligatzeko balio ez duena, zientzia zer den ezagutzen ez duena, basatien hizkuntza, separatistena, terroristena. Horrelako hainbat baieztapen eta topiko entzun izango dituzu urteen joan-etorrietan. Gorrituko zitzaizkizun honezkero amorruaz masailak eta belarriak!

Lizardik behinola zuri eskainitako hitz haiek gogorarazi nahi dizkizut gaur, inoiz ez dezazun etsi:

Baina nik, hizkuntza larrekoa,
nahi haunat ere noranahikoa:
jakite-hegoek igoa;
soina zahar, berri gogoa;
azal horizta, muin betirakoa.

Pentsatzen dut horrelako kemen hitzak eskertuko dituzula, eta nork ez! Historian zehar apurka-apurka zure besoak zabaltzen joan zara, baina zein da zure lekua? Urteen poderioz eta hizkuntza inperialisten eraginez garai batean murriztu zizuten hura? Eskualde xumeago batekin konformatu behar duzula esaten dizute batzuek, baina egoskorra izan behar duzu eta tinko eutsi zureari! Ala, beharbada, etsi eta denboraren poderioz eta zabarkeriaz ahultzen eta hondatzen joateko erabakia hartuko duzu?

Hezkuntzak leku handia egin dizula ikusiko duzu askotan, baina beste batzuetan, bakarrik sentituko zara ziurrenik. Izan ere, ezagutza eta erabilera ez dira sinonimo. Binomio bateraezin dira askotan. Zertarako nahi zaitugu zurekin ezin badugu hitz egin edo ez badugu hitz egin nahi? Jaun hark zioen ez zaitugula galduko ez dakitenek ikasten ez dutelako, baizik eta dakigunok ez zaitugulako erabiltzen. Komunikatzen gara zurekin? Zuri laguntzeko gai al gara? Batzuek ahoan eta gogoan zaitugula diogu, eta, agian, egia izango da, baina gure esku dagoen guztia egiten al dugu?

Hain ezaguna zaigun estres linguistikoaren aurrean zein jokabide dugun aztertuko nuke gustura zure ondoan eserita. Lehenengo hitza euskaraz egiteko joera dugu askok. Baina etorkin batekin nola hitz egiten dugu? Pasatzen al zaigu burutik euskaraz jakin lezakeela? Izan ere, harrigarria da gaztelaniarekin harreman gutxi duten horiek euskararekin lortzen duten konexioa. Noski, testuinguruak ere eragin handia du.

Zer iruditzen zaizu, bestalde, zurekin hitz egin eta ikasi nahi, baina ezin dutenen kasua? Batzuetan, «hezkuntza sistema mugatuagatik», beste batzuetan, «eskualde okerrean» jaio edo bizitzeagatik. Zure bidezko hezkuntza eskatu eta aukera hori lortu gabe geratzen direnek izan behar duten pazientziaz ere aritu gintezke, nahi baduzu, edo zurekin Euskararen Nazioarteko Egunean soilik gogoratzen diren horietako batzuez.

Bestalde, nola egin zu gazteengana gerturatzeko? Musika, neska-mutil kontuak, literatura, filmak, telebista-saioak, biraoak, kale-hizkera, Interneteko webgune interesgarriak, etab. Baliabideak ehunka, baina estrategietan eskas gabiltzala dirudi. Ez zaituzte motibagarri ikusten edo ez dakigu zu eder egiten. Biluzik, eguneroko arropekin edo egun berezietako jantziekin jantzita, ez dugu lortzen. Zurekin hartu-emana egunero izan arren, mespretxatu egingo zaitu gazte askok.

Gauza bera gertatzen da heldu askoren kasuan ere. Euskal Herrian aspalditik bizi arren, ez dira gutxi zure besoek besarkatzea lortu ez dutenak, izan euskaldunen seme-alabak, izan erdaldunen seme-alabak. Muturrera jo eta gorroto zaituenik ere bada. Esaten dutenez, guztiek maite bagaituzte, zerbait gaizki egiten ari garen seinale da. Beraz, zer egin behar dugu, konformatu? Etsi? Ala guztien maitasuna lortzen saiatu? Eskertuko nizkizuke ideia eta gomendioak nora ez honetatik irteten lagun zaitzadan. Motibazio eta interes txikia oraindik ere Euskal Herriko txokoetan barrena. Berri Txarrak taldeak zioen bezala:

Batzu[k] mila kilometrora,
bihotzetik gertu alegia,
beste batzu[k] bertan bizita
horren urrun.

Badirudi distantziak baduela magikoa den zerbait. Exotismoa agian. Estatutik kanpoko eta kontinentez kanpoko unibertsitate eta euskal etxeetan eta autodidakten munduan interesa pizten jarraitzen duzu. Ezagutzen dut Black Friday batean ska musika CD bat erosi zuen estatubatuar bat, Negu Gorriak taldearen Kolore biziak abestiari esker maitemindu zen zurekin. Baina, hemen, zugandik gertu daudenek, euskara, eskuarekin laztandu eta ezpainekin musukatu zaitzaketenek ez dute zure magnetismoa sentitzen.

Noranahikoa nahi zaitugu, dudarik ez, baina ez zaitez bilakatu, mesedez, mundu mailako xelebrekeria, eta gurean desagertu. Izan ere, hegoek nolabaiteko prestigioa emango dizute, nola ez, eta baita lana  ere, baina existentzia ez dizute ziurtatuko, dakigun bezala, faktore askoren (kulturaren, hezkuntzaren, ezagutzaren, erabileraren, maitasunaren, tolerantziaren eta abarren) batuketa baita.

XXI. mendeko garapen jasangarri bezalako binomio ezinezkoak edo oximoronak sortu ditzakegun momentu honetatik, eta Interneten luze-zabal hedatzeko moduan zauden denbora tarte honetatik, inoiz zure garapen jasangarria bermatu ondoren gure lurraldean aske izango zaren esperantzaz, gutun hau (beti iruditu baitzait mezu elektronikoa baino erromantikoagoa) idatzi nahi izan dizut nire sentipen gazi-gozoak zurekin elkarbanatzeko. Terapeutikoa izan da erabat, ez dut irtenbiderik aurkitu, baina barrua apur bat hustuago dut. Halere, urduri eta zain jarraitzen dut, zu salbu ikusi arte ez baitut kenduko bizarra.

Har ezazu muxu linguistiko bat, hizkuntza-musu bat eta mihi-musu bat, gela hotzeko gauak epel dakizkizun.

Zure maitalea.

Estitxu Irisarri Egia

Egun aspergarri horietako batean, lagun batek eta biok Skype bidez kafe-tertulia egiteko hitzordua jarri genuen, hantxe ibili ginen kontu-kontari mundua konpondu nahian, baina bilera eta batzar askotan bezala, irtenbidea aurkitu arren, ekintzara jo gabe. Gure barrenak askatzea zen helburu nagusia.

Baina, halako batean, kablearen beste puntan zegoen hark nire lexikologiarekiko maitasuna piztu zuen une batez. Nire belarriek honelako zerbait entzun zuten: «tipo hori baragarrie da». Arratia inguruko zaretenoi ulergarria egingo zaizue, baina niri neuri ez. Hitz berria nire artxibategirako. Barregarri hitzaren parekotasuna hartu nion, baina ez zuen esanahi horrekin erabili. Zer esan nahi zuen galdetu, eta, egia esan, hasiera batean berak ere ez zekien nola azaldu, nahiz eta bere hiztegian ohiko kontzeptua izan.

Lagun horren azalpenak osatu nahian, oraingoan ere hiztegietara jo nuen baratu eta paraturen antzekotasuna gogoan izanik.

Elhuyarrek dioenaren arabera:

iz./izond. (Ipar.) lo que obstaculiza/entorpece/dificulta.

Orotariko Euskal Hiztegiaren esanetan:

“Qui invite à s’arrêter” Lecl. “Qui est propre à arrêter. Jainkoaren beldurra izan bedi zure baragarri” Dv. “Zertan gintazke legea ez balitz gaixtaginen baragarri?” Ib. “Obstáculo” A.

2008ko abenduaren 31ko Bizkaie! sareko aldizkarian Arkaitz Estiballesi egindako elkarrizketa batean ere agertzen da hitz hori bera:

Inoizkorik lasaien joan nintzan finalera. Aurreko egunetan ardurea neukan eta ahotsagaz be baragarri ibili naz, orain aste bi edo guztiz galdu neban eta hor ibili naz, ahotsa errekuperau, barriro galdu. Bezperan eta sano arduratuta nengoan eta gozatzeko aukera larregirik ikusten ez nebanez, nahiko trankil joan nintzan. Hori igarri neban, finalaren sarrerako paseoan, lagunak agurtu nituan, jentea ikusi, oso trankil sartu nintzan Bilbao Arenan. (http://www.bizkaie.biz/orokorra. php?atala=2&id=10711&sec=4&fecha=2008-12-31%2010:40:11 [Azken kontsulta: 2016-01-08])

Arratiako Udalaren Mankomunitateko berbategiaren arabera:

Esanahia: Pertsona edo gauza arraroa, bitxia…
2.- Larria…
3.- Trabea, oztopoa.
Euskara batukoa: barregarri, eragozpen.

Euskaldun askok dugun gaitasunagatik edo deformazio profesionalagatik, elkarrizketa informal hura eztabaida filologiko bihurtu zen ia. Hiztegietan Iparraldeko marka duen hitz horrek hedadura geografiko handiagoa duela dirudi, Skype-kide hori Arratia ingurukoa baita. Gure ondorioetako bat gazte askok «le bailan el agua», «sin maseko tipoa», «tipo pseudoguaya» esapideak erabiliko lituzketela/genituzkeela izan zen, bere hiztegiaren barruan, hitz hori denak bere inguruan dantzan darabiltzan pertsona izendatzeko erabiltzen baita, kasu horretan behintzat. Beraz, badirudi hitz honen hedadura geografikoaz gain, hedadura semantikoa ere handitu egin dela. Noski, hiztun bati entzundakoarekin ezin orokortu. Hipotesi baragarri (sin maseko) batekin ez gaitezen bara eta zuen jakintza elkarbanatu!

Estitxu Irisarri Egia

Atsegin ditut lagunek jartzen dizkidaten etxeko lanak. Gaur WhatsAppean nire filologo sena berriz ere martxan jartzeko aitzakia polita zekarren mezu bat jaso dut: «Filologa, etxeko lanak! Zer dira kaxotero eta fauxa euskara zaharrean?». Testuingururik gabe, hitz solteak. Halere, euskarari ezagutzen ez nizkion hitzak bilatzeari ekin diot. Lehenengo Google doneari eskatu diot laguntza, baina lekukotasun gutxi:

• Gaztelaniaz: el peligro de acabar con el Irun “kaxotero” de siempre y convertir en una ciudad fria (Google-ren bilaketa bai, baina melodysoft webgunean aurkitu ezin izan dudan aipamena).
• Euskañolez: Etxe hori zegon bezala VILLA ELOLA, dena txuris pintatuta, un hotelito kaxotero sin infulas IZANGO ZEN LA OSTIA (sic), (Fotolog, 2010).

Aitortuko dut: Irun toponimoa irakurtzeak hautsi du nire inozentzia. Serendipia. Neure buruarekin hizketan: Irun Frantziatik gertu dago… Ez da, bada, frantsesetik hartua izango?

Larousse hiztegian cachot hitzari buruz:

• Cellule généralement située dans les sous-sols des prisons, où sont enfermés les détenus ayant enfreint le règlement intérieur; la punition elle-même.
• Pièce exiguë où l’on enferme des personnes punies en les isolant.

Bai, ilusio-izarraren erpinak kamustu dira. Orotarikoan:

kaxot, kaxote. Calabozo. Eman zituen kaxotean eta zarratu zarozten oinak zephoetan. He Act 16, 24 (Lç presoindegi zolán, Dv barneko xoxan, Ker espetxe barru-barruan, IBk barru-barruko gelan). Kaxoterik lizunenak, lezerik phozoatuenak. Brtc 147. Ezta ihur ere / kaxot hartan sartüren. Xarlem 1024. Hileri kaxotin. Etch 182. Kaxote beltzenetan. Hb in BOEl 100. Tenploko presondegia khanbiatu zuten kaxot batetara. Elsb Fram 1

Euskara zaharra zioen lagunak… Euskara frantsestua edo frantses euskaldundua?

Fauxa hitzari ez diot hainbesteko birarik eman. Zuzenean frantsesetik eratorria zela pentsatu dut: faltsua edo igitaia. Beraz, hitz hauek ez ahazteko, hemendik aurrera horrelako kontuetan nire inozentzia hasieratik mozteko eta kaxotero fauxaren fauxa hitz-multzoa nire garuneko artxibategian gordetzeko, espetxe ilun bateko bazter batean azpijokoa maite duen eta eskuan igitaia duen kartzelazain zikin marmarti baten irudia sortu dut. Eta ez dakit zergatik, baina hori irudikatzea ez zait batere zaila egin.

Dena dela, oraindik beste zalantza bat gelditu zait argitzeke: aurkitutako gaur egungo adierak. Zer esan nahi dute Irun kaxotero eta hotelito kaxotero esapideek? Kasu horietan kaxotero eta abegikor parekoak al dira? Esapide fauxak ote dira? Izan ere, kaxotak orokorrean ez dira izaten hain eroso eta abegikor.