Kategoria: Alfontso Mujika

Alfontso Mujika

Euskara ikasten hasi nintzenean, inork ez zidan gai hori aipatu edo argitu. EGLU I argitaratu zenean, 1991n, ikusi nuen izenburuko hiru moldeak ontzat-edo ematen zirela:

EGLU II (1997)

15.10. PARTIZIPIOAREKIN OSATURIKO PERIFRASIAK 15.10.1. -a(k) + Izan/egon 15.10.2. -IK + izan/egon (476. or.) Esan behar da, forma horiek denak direla erabiliak euskaraz, baina -ik + izan aukera, esate baterako, Zuberoan erabiltzen dela eta hori bakarra erabiltzen dela gainera. Beste aukera, -ik + egon alegia, nafar-lapurteraz eta mendebaleko euskara idatzi landuan maizago ageri da.   15.10.3. -TA + Izan/egon Mendebalean erabiltzen dira aukera hauek. Gainera, -ta + izan aukera oso gutxi erabilia da eta gipuzkeraz bakarrik.   15.10.4. -a(k) + ukan/eduki 15.10.5. -ik + ukan/eduki 15.10.6. -TA +ukan/eduki Hemen ere bi perifrasi ditugu: eduki aditzarekin osaturiko perifrasia hegoaldekoa dugu, bai bizkaieraz bai gipuzkeraz erabiltzen dena; ez, ordea, ekialdean. ukan aditzarekin osaturikoa, berriz, batez ere gipuzkeraz erabiltzen da. Hona hemen adibide batzu: a. jantziak dagoeneko zintzilika jarrita ditu b. semeak honezkero etxera etorrita dituzu c. San Bartolometako arbiak ereinda zituzten auzoan d. zuek etortzerako mahaia jarrita izango zuten, noski e. “Eta ni zoratuta eta gogait eginda naukate” (Emiliano, Euskal musikalari bikaiñak, Itxaropena, 1967, 159‑60. orr.) f. Unibertsitateko ikasketak bukatuta dauzkat g. Donostiako San Sebastian jaiak ikusita al zeneuzkan?

Urte hartan berean argitaratu zuen IVAPek Juan Garziaren Joskera lantegi estilo-liburua (euskal itzultzaileok, noizbait, “klasiko” izendatu beharko dugun liburua). Han, maisu Juanen luma zorrotzak zehazki zedarritu zuen EGLUk hesirik gabe utzia zuen eremua. 572. eta 573. orrialdeetan heldu zion gaiari, eta, besteak beste, honela idatzi zuen:

Joskera lantegi (1997)

-IK atzizkidun partizipioa eta atzizki bera hartzen duten adjektibo/izenek ez dute onartzen (oraingo askoren ustearen kontra) izan/ukanik:             Asperturik geunden, zeneuzkan [eta ez “ginen, zenituen”]             Tristerik (prestik, pozik, zutik…) dago, daukagu [eta ez “da, dugu”] Jakina, -IK batuago horren kide lokalista baina hain faboratuak ere (-TA) joko bera eskatzen du, eta asmakeria bitxiak baino ez dira honelako konbinaketak:             Galduta zinen / Ikusita genuen / Zapalduta gaituzte…

Orduan hasi nintzen ni bereizketa horiek kontuan hartzen, jada aski urruti gelditu zaigun XX. mendearen hondarrean.

2011n, Eusko Jaurlaritzako Euskara Zerbitzuak Patxi Petrirenaren Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak estilo-liburu txit erabilgarria argitaratu zuen. Joskera lantegikaurreratutako arrasto berean, honela dio:

Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak (2011)

9.3.7 Partizipioa predikatu-osagarrian Lotura-aditza izan edo ukan denean, ezin da -ta/-rik aukera egin (okerrak dira 1.140b eta 1.141b); aukera horrek egon edo eduki aditza erabiltzea eskatzen du (1.140c, 1.141c). (1.140) a. Nekatua naiz. b. *Nekaturik/nekatuta naiz. c. Nekatua/nekatuta/nekaturik nago. (1.141) a. Film hori ikusia dut. b. *Film hori ikusita dut. c. Film hori ikusia/ikusita/ikusirik daukat. Laburbilduz: izan eta ukan aditzekin -a(k) bakarrik erabiltzen da, eta egon eta eduki aditzekin, berriz, -a(k) nahiz ‑(r)ik/-ta.

Urte berean argitaratu zuen Euskaltzaindiko Gramatika batzordeak EGLU VII liburua. Eta liburu horrek 20 urte lehenago EGLU Iek zabal-zabalik utzia zuen bidea ondo asko mehartu zuen, Joskera lantegi eta Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak obrekin bat eginik:

	EGLU VII (2011)
	5.1.2. -TUA(K) Hori horrela, argi samar ageri da ez dagoela urrun artikuluaren erabilera hori –TUTA/–TURIK atzizkien erabileratik. Jakina, atzizkiok ez dira bateragarri (oro har, zubereraz eta beste hizkera bakanen batean izan ezik) izan/ukan lotura‑aditzekin: (90) *Ahantzirik/ahaztuta dira/ditugu. (91) Ahantzirik/ahaztuta daude/dauzkagu. (92) Ahantziak dira/ditugu.

Deigarria da izarñoa erabili izana (*), oso adierazpen biribila delako, adierazten baitu euskararen gramatikaren kontrakoa dela. Ez dugu ahaztu behar EGLU gramatika deskribatzailea dela, ez arauemailea. Alegia, ez da gauza bera estilo-liburu batean ―halakoa da, adibidez, Patxi Petrirenaren Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak liburua― estilo-hobespen bat egitea eta, horren ondorioz, aukera bat okertzat jotzea, eta beste bat, oso desberdina, hizkuntza-akademiaren gramatika deskribatzaileak aukera hori gramatikaz kanpokotzat jotzea. EGLU VIIn bertan, honela adierazita dago izarño horren esanahia:

*        Zeinu hau daraman adibidea ez da gramatikala.

Eta ohargarria da, halaber, EGLUk bere burua zuzentzen duelako, txartzat jotzen baitu urte batzuk lehenago, EGLU I eta EGLU II lanetan, ontzat eman zuena.

Dena dela, EGLU VIIn berean ikus dezakegu EGLU VIIk berak agramatikaltzat jotzen duen erabilera hori (!!):

EGLU VII

(238. or.) Aipatu behar da, badirela –TUZ GERO erabiltzen denean debekaturik ditugun aspektu-balioak ere: (206. or.) […]; alegia, –TUZ GERO duten baldintzazkoekin ekintza burutuaren irakurketa debekaturik dugu. (271. or.) Bestetik, baditugu perpaus nagusian lokailu aurkaritzako bat txertatuta duten kasuak ere: hargatik, ordea, eta abar. (304. or.) Alegia, burua altxatuta duena ez da perpaus nagusiko subjektua.

Azkenik, EGLU VIIk zabaldutako bide horri, izarño eta guzti, eutsi dio Euskararen Gramatika obrak, Euskaltzaindiak 2021ean argitaratua (Aditza (ii): atribuzioa eta predikazioa kapituluko 24.3.3.1b atala, 954. or., eta Moduzko perpausak kapituluko 40.8 b atala, 1.826. or.):

(…) Atributua partizipioz osatua bada, espero bezala, artikulua eramaten du beti: Liburu hori oso ondo idatzia da; Arau horiek ondo pentsatuak dira; *Nekatuta/nekaturik naiz5. 5 Zubereraz azken adibide honen ereduko lekukotasunak badira, baina egungo hizkera estandarrean izan aditzarekin –tua motakoak erabiltzen dira. Berdin gertatzen da ukan aditzarekin ere: Liburu hori irakurria dut; *Liburu hori irakurrita dut. –tuta eta –turik daramatenak atributu gisa erabiltzeko egon eta eduki aditzetara jo behar da: Nekaturik nago; Liburu hori irakurrita daukat. Jakina, azken bi aditzok ere onartzen dituzte –tua motako atributuak: Nekatua nago; Liburu hori irakurria daukat. –tuta eta –turik atzizkiak ez dira bateragarri (oro har, zubereraz eta beste hizkera bakanen batean izan ezik) izan/ukan lotura aditzekin: *ahantzirik/*ahaztuta dira/ditugu.

Baina, hara!, Euskararen Gramatikak gaitzetsitako egitura hori obra horretan bertan erabili da, eta ez behin edo bitan: atxikita duela (1.476. or.), atxikita duela (1.481. or.), erantsita duela (1.430. or.), isilduta dutenak (1.679. or.); debekaturik ditugun (1.550. or.), errepikaturik duten (307. or.), isildurik duela (629. or.), isildurik duten (1.295. or.), juntaturik dituzten (1.161. or.), kokaturik dugu (2.015. or.), modifikaturik duten (1.861. or.), pilaturik dituzten (1.329. or.).

Luze jo du, baina hor amaitzen da kontu horren historia. Eta beharrezkoa da historia hori begien bistan izatea gaur egungo errealitatearekin alderatu ahal izateko.

Orain hasten da interesgarriena: nola ezkontzen da Euskararen Gramatikaren arabera egitura horiek gramatikalak ez direlako baieztapena erabilera (zaindu) errealarekin?

Jo dezagun orain Euskaltzaindiaren Hiztegira:

Euskaltzaindiaren Hiztegia

-TA UKAN (29 agerraldi, adibideetan zein definizioetan) Forma hauek guztiak ageri dira[1]: urratuta zituen, belztuta zituen, esleituta duen, gordeta dugun, pilatuta zituen, gordeta zituen, gorrixkatuta dituzte, ezarrita dituen, irabazita zuen, estalita dituen, katigatuta zituztela, iragarrita du, irarrita duen, koskortuta dituzte, lokaztuta dituzte, estalita zituzten, minduta du, helduta duen, sartuta ditut, hautsita zuen; amaituta izatea, erreta izaten dutenean, ordainduta izango dituzue, koskatuta izaten du, giltzapetuta izan zuen, eginda izaten zituen, babestuta izateko, beteta izaten zituen, ahulduta izaten dituzte. -(R)IK UKAN (55 agerraldi, adibideetan zein definizioetan) Forma hauek guztiak ageri dira[2]: banaturik dituen, sarturik duen, bat eginik dituena, bat eginik duena, mindurik dituen, tolesturik dituenean, egituraturik dituena, banaturik duena, erantsirik duena, nahasirik zituena, atrofiaturik dute, atzendurik zuen, bereizirik dituena (2 aldiz), pizturik duzu, bildurik duen, bizarturik ditu, bereizirik duena, josirik duten, estuturik zuen, beterik duzula, beterik zuen, giltzapeturik zutela, beterik zituen, estalirik dute, handiturik zituela, gorderik duten, hesiturik duten, ahuldurik duena, tartekaturik dituen, antolaturik dituena, ikazturik duen, erroturik ditugu, biltegiraturik duen, markaturik dituen, elkarturik dituena, egituraturik dituena, landaturik dituen, nahasirik dituena, estalirik zituen, loturik zituelako, marrazturik duen, jantzirik dituena, tenkaturik dituen, erroturik ditugunez, loturik duen, biltegiraturik duen, nahasirik duena, biribildurik dituena, txertaturik dituena, ezarririk dituen, jantzirik duena, irarririk duen, tenkaturik dituen; setiaturik izan zuten. Bestalde, -TA IZAN eta -(R)IK IZAN moldeko 4 agerraldi behintzat badira[3]: eserita ziren, ukanik naiz; beteta izaten ziren, loturik izaten den.

Bizpahiru agerraldi izan balira, irristadatxo bat zela pentsa zitekeen, baina 88 agerraldi izanda eta jakinda zer erredaktore-talde prestu eta goi-mailakoa duen hiztegi horrek eta zenbat begik ikusten duten argitaratu aurretik, zer pentsatu behar dugu?

Benetan esan daiteke -(R)IK UKAN ez dela gramatikala?

Hor dut nik lehenengo zalantza. Nola ezkontzen da gramatika deskribatzaile batek esatea, batetik, “Jakina, atzizkiok ez dira bateragarri (oro har, zubereraz eta beste hizkera bakanen batean izan ezik) izan/ukan lotura‑aditzekin”, eta, bestetik, “*Ahantzirik ditugu” gramatikaltzat ez jotzea? Hizkera batzuetan behintzat, gramatikala da, zalantzarik gabe. Hortik aurrera, hizkera horietatik kanpo ez erabiltzeko gomendioa ematea uler daiteke, baina gramatikaltasuna ukatzea?

Azter dezagun Orotariko Euskal Hiztegia obran zenbateraino den erabilera hori “zubererarena eta beste hizkera bakanen batena”:

Orotariko Euskal Hiztegia (-[r]ik UKAN)

izan (Con part. + -(r)ik). Tr. Documentado principalmente en autores suletinos. Superior baten manuaren azpian humilki iarririk baizen. SP Imit I 9, 1. Jinkuaren argiaz argitürik direnek. Mst III 58, 6. Lürra estalirik da. Mercy 14. Berarentzat gizon güziak hilik ziradiala. Egiat 218. Renautek trunpeta eragin / jarririk delarik. “Renaud, assis, […]”. Xarlem 365. Gaxua jarririk niz ihun lurrik gabe. Etch 126. Han gorderik dira hontarzunak / eztakit zoin lekutan. Arch Fab 171. Ikharatürik girate. UskLiB 216. Sakramentü hartan gorderik denian. CatS 73. Bazka bustirik bada utzi behar da idor artio. Ip Dial 75 (Dv bustia balin bada; It y Ur busti(j)a badago). Zelia eta lürra betherik dira haren gloriaz. Ip Hil 232. Egüberrien jitiaz / izan gitian boztürik. UNLilia 13. Ba bainan ihiztaria / gorderik da hurbil / urtsoa nahiz hil! Ox 102. Ekintza bati loturik gerala. Ldi IL 87. Illik da. Zait Sof 35. Gure aiten fedea beti pizturik da. Mde Pr 291. ZUBERERA “Bizipidia segürtatürik dü (BN-arb, S)” Gte Erd 23; bestek manatürik düzü (S)” Gte Erd 223; Gezalez janik ditu hormak. Mde Pr 107; Hamaika urteak eginik zituen neskato batek inor ez zuela laguntzaile beharrik eskolatik etserako. Mde HaurB; Aipatu nizun ipuina bukatuxerik dut, garbitan ipintzen ari naiz orain. Mde Pr 192; Horiek herriak utzi zorian edo zeharo utzirik duen dantza piko bat salbatzea nahi dute. Mde Pr 43.; Errumako estadak 185 metra igaranttorik dü. Ip Apoc 14, 20n.; “Zuk bizkarra amiñi konkortürik düzü” Lacombe (ap. DRA).; Orai khentürik dükek ene ephantxügua. Etch 148; Gure armadaren erdia / dejaradanik galdürik dügü. Xarlem 645; Nik entzünik düdanaz. Etch 514; nik entzünik düdanaz da seme Tarbako. Etxahun; Jarririk dü etxen ogi jaten. Josef Egiategi, 225; zü jin bait, eginik düket, pour votre arrivée, je l’aurai fait. Gèze; Zure gloriatako entreprenitürik dütüdan gaizetan. UskLiB 53.; Soizie zunbat adar / sorturik dudan burian. AstLas 20. (…) ZUBERERA EZ DENA Leizarraga (asignaturik dugun; ixukaturik du; asignaturik dugun); Koldo Mitxelena(landaturik dituen; erroturik ditugunez; beterik zituen); Luis Villasante (esanik dudan); Elizen arteko Biblia (estalirik zituen); Juan Martin Elexpuru (loturik duelarik); Jose Juan Kortazar (Garbiturik zuen); Euzkel Egutegia. Tolosa (beterik dituela), Lizardi (deiturik ditugu); Jean Duvoisin (Ebatsirik du; hautsirik duena); Maurice Harriet (ikhasturik duen); Jean Hiriart-Urruti (sarturik duketen); Pablo Fermin Irigarai (entzunik ditudan); Alfonso Zabala (Saldurik ditugun); Gure Herria. Baiona (zimurkaturik zituen); Manex Etxamendi (eginik dut); Behe-nafarrera (Azkueren hiztegia) (iganik du); Jon Etxaide (menderaturik dute; egiñik zituzten; esiturik duten; ezaguturik dun); Jokin Zaitegi (lazturik ditut; ikusirik dut; urraturik dut; Eskutaturik dudan; exeririk duzu; beterik dukala; birloraturik zituztenean.

Garbi dago badela zubererarena; gainerako agerraldiak “beste hizkera bakanen bat” diren edo zerbait gehiago diren… it’s a matter of opinion.

Eta OEHtik kanpo? Gaur egungo literaturan? Ereduzko Prosa corpusean begiratuta, datuak aski argiak dira: gaur egungo idazle eta itzultzaile askok erabili dute -[r]ik UKAN egitura. Zehazki, hauek guztiak (adibide zehatzak ez ditut hemen erantsi jada luze doan idazki hau ez luzeagotzearren):

Ereduzko Prosa corpusean -[r]ik UKAN egitura erabili duten idazleak:

Joseba Sarrionandia, Ramon Saizarbitoria, Anjel Lertxundi, Joan Mari Irigoien, Josu Zabaleta, Pello Salaburu, Xabier Mendiguren Elizegi, Edorta Jimenez, Iñigo Aranbarri, Joan Alonso, Oskar Arana, Monika Etxebarria, Xabier Montoia, Juan Kruz Igerabide, Gotzon Garate, Pello Zabala, Iñaki Heras, Lopez de Arana, Harkaitz Cano, Aingeru Epaltza, Joxean Agirre, Agustin Otsoa, Mirentxu Larrañaga, Aritz Gorrotxategi, Ramuntxo Etxeberri, Felipe Juaristi, Juan Luis Zabala, Joxemari Iturralde, Unai Iturriaga, Migel Angel Mintegi, Patxi Zubizarreta, Michel Oronoz, Koldo Biguri, Joxan Elosegi, Markos Zapiain, Alberto Ladron Arana, Fernando Morillo, Karlos Zabala.

Zubereran bizirik egonik, Orotariko Euskal Hiztegia obran dituen agerraldiak kontuan izanik, Euskaltzaindiaren Hiztegia obran zenbat erabili den aintzakotzat harturik eta gaur egungo literaturan zenbat idazlek erabili/erabiltzen duten ikusirik, ‑[r]ik UKAN egitura gramatikala ez dela esatea askotxo esatea iruditzen zait. Gramatikaltasuna zeren arabera epaitzen den aztertzen hasi behar genuke, noiz-non, baina hori beste gai bat da.

Nolanahi ere, estilo-erabaki gisa -[r]ik UKAN egitura ez erabiltzeko gomendioa ematearen aurka ez nago, eta haren sustatzailea ere izan ninteke; hala ere, norbaitek erabili nahi badu, aitortu behar dut ezen, datuak ikusita, arma ahulak ditudala kontra egiteko. Esan dezaket gure inguruan idatzirik du moldeak ez duela tradiziorik. Esan dezaket Euskaltzaindiko Gramatika batzordeak esan duela egitura hori ez dela gramatikala eta erabilera errealari buruzko gainerako informazioa isildu… baina ez zait oso zintzoa iruditzen.

-TA UKAN/IZAN egituraren kasuan, berriz, uste dut gauzak argixeago daudela. Esan dezakegu egitura hori ez dagokiola inongo euskalkiri eta ez duela tradiziorik; eta Orotariko Euskal Hiztegia obraren datuek berresten dute baieztapen hori. Agerraldiak hutsaren hurrengo dira, denak XX. mendekoak dira eta ez dagozkie, gainera, lehen mailako idazle eredugarritzat har genitzakeenei:

	Orotariko Euskal Hiztegia (-TA UKAN)
	Andima Ibiñagabeitia (naasita dituten); Zeruko Argia (sortuta dugu); Eusebio Erkiaga (gogortuta zituenetan); Severo Altube (begiz-jota zituan); Javier Zubiaurre (gogortuta du); Iñaki Artetxe (usanduta dutela); Nemesio Etxaniz (janda dute)

Euskaltzaindiaren Hiztegia obran ere ageri dira horrelakoak (29 agerraldi; ikusi gorago) eta Euskararen Gramatika obran ere bai (4 agerraldi; ikusi gorago); hori kezkagarriagoa da, baina, nolanahi ere, ‑[r]ik UKAN egiturakoak baino urriagoak dira.

Ereduzko Prosa corpusean ere badira agerraldiak, eta ez gutxi. Idazle hauen testuetan, adibidez, aurkitu ditut:

Ereduzko Prosa corpusean -TA UKAN/IZAN egitura erabili duten idazleak:

Agustin Otsoa, Alberto Barandiaran, Alberto Ladron Arana, Ana Urkiza, Anjel Lertxundi, Bego Montorio, Edorta Jimenez, Edurne Elizondo, Felipe Juaristi, Harkaitz Cano, Hasier Etxeberria, Ibon Uribarri, Iñaki Iñurrieta, Iñaki Mendiguren, Jon Maiatza, Jon Muñoz, Jose Antonio Mujika, Joseba Sarrionandia, Josu Zabaleta, Joxean Sagastizabal, Juan Martin Elexpuru, Julen Gabiria, Karlos Zabala, Koro Navarro, Lopez de Arana, Luis Elberdin, Martin Anso, Mirentxu Larrañaga, Pello Lizarralde, Ramon Saizarbitoria, Xabier Paya.

Aski zabalduta dago (gero eta zabalduago), eta garbi dago idazlerik eta euskalari onenetako batzuek erabiltzen dutela. Amore eman beharko genuke? Ezin dut frogatu, baina badut susmoa nondik etorria datekeen egitura horren hedatzea. Hegoaldean guztiz normalak dira “idatzita daukat” gisakoak, hau da, ‑TA EDUKI egitura. Eta baliteke hor egotea jatorria: eduki aditza gehiegi erabiltzen dugula-eta estandarrerako ukan aditza erabiltzeko gomendioan. Gomendio hori ez da estilo liburuen kontu hutsa: begira zer ohar izan zuen Euskaltzaindiaren Hiztegia obrak eduki sarreraren amaieran 2012tik 2018ra bitartean (hiztegiaren 1. eta 2. edizioetan):

[Oharra: aitaren antza zuen, hogei urte zituen edo egun ederra izan dugu bezalakoen lekuan, Hegoaldean, batez ere gaur egun, eduki aditza erabiltzeko joera dago: aitaren antza zeukan, hogei urte zeuzkan edo egun ederra eduki dugu. Euskaltzaindiaren gomendioa da izan laguntzailearen alde egitea horrelakoetan].

3. edizioan (2019an), ohar horretako azken esaldia, gomendioa, desagertu egin zen, eta ez da berriro ageri harrezkero.

Litekeena da eduki aditzaren ordez ukan aditza automatikoki erabiltzera jotzean (inguruan zer dagoen edo zer egituraren parte den kontuan hartu gabe) gertatu izana tradiziorik gabeko egituraren loratzea: ‑TA EDUKI → ‑TA UKAN.

Niri gogortxoa gertatzen zait idatzita du irakurri edo entzutea (ez ahal naiz bakarra izango!): berria, arrotza, inongoa ez den zerbait iruditzen zait, baina gero eta zabalduago dago. Erabil dezagun idatzia du (eta idatzita dauka), saia gintezke idatzirik du ez erabiltzen (zubereraz ari ez bagara, behintzat) baina ez diezaiogun gramatikaltasuna uka, eta, oraindik borrokatzeko tenorean gaudela erabakiz gero, borrokatu dezagun idatzita du eskas hori.

---

[1] Sarrera edo azpisarrera hauetan: ahots korda, atzamarkada, babesletza, disko gogor, gaika, galtzagorri, gorrixkatu, instantzia, irabazi, itsumandoka, katigatu, klima aldaketa, klixe, koskortu, lokaztu, lotailu, menisko, mutiltxo , serum, sudur hezur; eraikuntza, erre, estra, koskatu, munstro, ogi opil, ordenamendu juridiko, ospel, osteoporosi.

[2] Sarrera edo azpisarrera hauetan: agenda, ageri izan, aingira morea, akaro, alde, amona mantangorri, amorfo, arotz aulki, arre, atrofiatu, atzendu, autobia, autobide, beheko su, bideokasete, bizartu, eskuzorro, esmokin, estutu, ezaintasun, garatxo, giltzapetu, goianengo, gorputz, handitu, hausnartu, hesitu, hildu, hirugihar, hirusta, ikaztu, indarkeria, izakin, koadrante, konposatu, kristalino, landatu, narratu, oihal, oin, poster, putzu, salterio, sendo, sokamutur, supositorio, surf ohol, torax, trailu, trajedun, zigilu, zitara; gurutzatu.

[3] Sarrera hauetan: ber, fazoin; arbolape, konketa.

Alfontso Mujika

Noizean behin, galdera hori plazaratzen da. Borondate onarekin egindako galdera izaten da, baina galdera inozoa da. Bere horretan erantzun zehatzik ez duen galdera da, baina hor tematuko zaizkizu.

Gaztelaniak eta frantsesak baino askoz gutxiago? jarraituko dute.

Ez dago jakiterik erantzuten baduzu, berehala esango dizute: Begiratu hiztegian. Han jarriko du.

Eta hor hasi behar duzu azaltzen badirela hiztegi mota asko, hiztegiek ez dituztela hitz guztiak jasotzen, badirela hitz asko jada erabiltzen ez direnak eta badirela… Azkenean, kopuru bat eman beharko diezu, lasai utziko badituzu.

Lasai uzteaz gainera pozik ere utzi nahi badituzu, datu hau eman diezaiekezu:

Orotariko Euskal Hiztegiak (OEH) 125.000 sarrera ditu.

Baina zintzo jokatu nahi baduzu, zerbait gehiago ere esan beharko diezu. OEHn sarrera diren hitz asko eta asko (Zenbat? Erdiak, beharbada) sarrera baten aldaera grafikoak dira. Euskararen grafia-batasuna bart gaueko kontua denez, normala da hitz batek aldaera asko izatea. Adibidez, OEHko sarrera hauek guztiak ez dira benetako sarrerak, sarrera baten aldaerak baizik:

Beraz, baliteke OEHn dauden benetako sarrerak 70.000ra ere ez iristea, garai guztietako eta euskalki guztietako hitzak izan arren. Baina, bestalde, OEHn ageri diren hitzak 1970eko hamarkada arteko testuetatik jasotakoak besterik ez dira. Azken berrogei urteotan, euskara idatziaren historiako aurreko guztietan baino askoz gehiago idatzi da, eta, jakina, askoz hitz gehiago erabili dira eta erabiltzen dira.

Gatozen gaur egungo lanetara. Euskaltzaindiaren Hiztegi Batua etengabe handitzen ari da, amaitu gabeko proiektua baita; azken bertsioa aurtengoa da, eta 37.874 sarrera ditu (benetako sarrerak; hau da, azpisarrerak kontuan hartu gabe. Adibidez: abade sarrera da, baina abade egin, abade-etxe eta abade nagusi azpisarrerak dira).

Har dezagun hiztegi elebidun moderno handi bat. Adibidez, Elhuyar hiztegi elebiduna (euskara/gaztelania). Azken edizioak 90.000 sarrera inguru ditu; erdiak inguru, euskarazko sarrerak: 45.000. Eta izen bereziak kenduta, euskarazko 42.000 hitz arrunt inguru izango ditu.

Eta 42.000 sarrera asko dira? Gutxi dira? Begiratu dezagun auzo-hizkuntzetara.

Frantsesez, Dictionnaire de l’Académie française obraren 9. argitalpenak 60.000 sarrera izango ditu amaitzen denean (“resservir” sarreran zihoan 2016ko apirilean). 8. argitalpena 1935ean argitaratu zen, 35.000 sarrerarekin. Hala ere, hiztegi berezia da, ez baitu gaur egungo benetako frantsesa islatzen. Frantsesezko hiztegi deskribatzaile erabilienak Le Petit Robert eta Le Petit Larousse dira. Lehenengoak 60.000 sarrera ditu, eta bigarrenak 59.000.

Gaztelaniaz, erreferentzia nagusia DRAE da, Espainiako akademiaren hiztegia. Azken edizioak 93.111 sarrera ditu; haietatik, 30.000 sarrera inguru amerikanismoak dira.

Eta beste hizkuntza batzuetan? Oxford English Dictionary obrak, adibidez, 300.000 sarreratik gora ditu. Eta nederlanderazko Woordenboek der Nederlandsche Taal obrak, berriz, 450.000 inguru. Baina hiztegi historikoak dira biak, hau da, ez dira gaur egungo ingelesaren edo nederlanderaren benetako isla, garai guztietako hitzak baitituzte.

Itzul gaitezen euskarara. Euskarak zenbat hitz dituen jakiteko modu bat hiztegiei erreparatzea da, baina, gaur egun, bada beste aukera bat: corpusak. Corpusek testu-masa handiak jasotzen dituzte eta informatikoki lematizatzen dituzte (adibidez, testuetan ageri diren etxea, etxean, etxetik… hitzetatik lema bakarra ateratzen da: etxe). Baina, lema ontzat emateko, hiztegi batekin konparatu behar dira hitz guztiak (hiztegietan, lemak dira sarrera); hau da, corpusak bere hiztegiarekin kontrastatu behar ditu lema horiek guztiak (adibidez, aurreko adibideko etxe benetako lema bat dela jakiteko, bere hiztegiarekin kontrastatu behar du corpusak, eta hiztegi horrek esango dio etxe badela euskal hitz bat. Baina fein hitza aurkitzen badu, kontrastatzean, hiztegiak esan behar dio hori ez dela euskal hitza).

Zer gertatzen da, ordea, kontrasterako hiztegian ez dagoen hitz horrekin? Sinplifikatuz, corpusgileak hiru aukera nagusi ditu: automatikoki baztertu, automatikoki onartu edo banan-banan aztertu eta kasu bakoitzean erabaki (azken aukera hori garestia da, jakina).

Hori alde batera utzita, pentsatu behar da corpusak zenbat eta handiagoak izan hainbat lema gehiago lortuko dituela. Hala da, baina corpus baten hitz-kopuruaren eta lema-kopuruaren arteko erlazioa ez da lineala, asintotikoa baizik: corpusetan, zenbat eta hitz gehiago izan, hainbat txikiagoa da lema-kopurua / corpuseko hitz-kopurua ratioa; hau da, gero eta hitz gehiago behar dira lema berri bat aurkitzeko. Adibidez, egun bateko Berria egunkaria hartu eta hitz guztiak (H₁) aterako bagenitu, L₁ lema (L₁ hitz desberdin, alegia) lortuko genituzke corpus horretatik. Hurrengo eguneko Berria egunkaria berriro hustuko bagenu (H₂ hitz), L₂ lema lortuko genituzke. Bi egunetako Berriarekin osatutako corpusak egun bakarreko corpusak halako bi hitz izango luke (H₁ + H₂), baina lema-kopurua ez litzateke L₁ + L₂ izango, lema asko eta asko errepikatuta egongo liratekeelako.

Nolanahi ere, corpusek (orekatuak badira eta informatikoki ondo tratatuta badaude) aski ongi eman dezakete hizkuntza baten hitz-kopuruaren berri.

Gaur egungo euskararen bi corpusik handienak Elhuyar Fundazioaren corpus elebakarra (CE) (124.625.420 testu-hitz) eta EHUren Egungo Testuen Corpusa (ETC) dira (269.200.000 testu-hitz).

CE corpusak 78.475 lema ditu[1], baina, izen bereziak kenduta, 75.000 lema inguru izango ditu. Eta kontrastatutako lemak dira guztiak; hau da, kontrasterako erabilitako hiztegian ez daudenak baztertuta daude.

ETC corpusak 91.884 lema ditu. Ez dakit nolakoak diren corpus horren tripak, baina benetako lemak edo lema «homologagarriak» gutxiago dira. Izan ere, corpus horrek lematzat hartzen dituen hitz batzuk nekez onar litezke euskal hiztegi batean.

Adibidez, badare (badaude / bada ere behar lukeen tokian), newspeak, fein, chinchorro, shave, whiteout, caballero, cuatrolatas, abecedario, acidophilum…

Beste batzuk, berriz, badira euskal hitzak, nahiz nekez sartuko liratekeen sarrera gisa euskal hiztegi batean, hala nola abadegarrizko, abailgarrikiro, abuztukotasun, adamkume, abalhartzaile (abal sarreraren azpisarrera litzateke)…

Eta badira beste asko euskara batuaren grafia betetzen ez dutenak; hau da, lema bakarra behar luketenak bi edo hiru lema gisa agertzen dira. Adibidez: abeltzantza, abeltzaintza, abelzaintza; abantxu, abantzu, abantsu; aberatstasun, aberastazun, aberastasun; aberasgarri, aberatsgarri; abelzain, abeltzain; abelzaingo, abeltzaingo; aberaspide, aberasbide; abandono, abandonu; abangoardia, abanguardia; abangoardismo, abanguardismo, abangoardista, abanguardista; aberaska, abaraska; abaniko, abaniku; abaor, ababor; abantailgarri, abantailagarri…  Ez dakit zenbat diren halakoak, baina garbi dago lemak ateratzeko iragazkia ez dagoela behar bezain doitua (euskara batuaren lemak atera nahi badira, behintzat).

Horren ondorioz, 91.884 lema horiek ez dira denak benetako lema. Gainera, gorago azaldutako erlazio asintotikoaren arabera, Elhuyarren CE corpusak, bere 125 milioi hitzekin, 75.000 lema inguru baditu, EHUren ETC corpusak, bere 270 milioi hitzekin, 75.000 lema baino gehiago izan behar ditu, bai, baina ez % 22,5 gehiago.

Konklusioa. Esan genezake, bekatu handirik egin gabe, gaur egungo euskarak 80.000 hitz (lema) inguru dituela. Hala ere, hasieran esan bezala, galdera bezain eskasa izan daiteke erantzuna.

Beste kontu bat da zenbat hitz erabiltzen ditugun egunerokoan. Batzuek aski dute 1.000 hitzekin; hiztun alfabetatu batek 3.000-4.000 erabiltzen ditu, nonbait. Eta ezagutu? Kultura jasoko euskaldun alfabetatu batek 20.000 hitz ezagut ditzake, edo 25.000, oso «berbafiloa» bada (oraintxe asmatu dut hitz hori; ea noiz ikusten dugun corpusetan).

Zenbat hitz ditu euskarak? Asko, zuk nahi dituzun guztiak, maitea.

_________________

[1] Eskerrik asko Elhuyarreko Hizkuntza Teknologien Saileko Iker Manterolari, emandako informazioagatik.

Alfontso Mujika

Duela 3 urte pasatxo heldu nion gaiari (Alferrikako bikoiztasunak, 2013-04-15), eta orduan azaldutakoaren parte bati berriro helduko diot orain. «Gaiak agortzen ari zaizkik» esan diot neure buruari aurrena (eta litekeena da hori egia izatea), baina aurrera egitea erabaki dut, datu berriak ditugu eta. Hauxe da, labur, kontua:

Orduan idatzitakoaren parte batek gaia aurkezteko balio du:

1986an, Lexikologi Erizpideak Finkatzeko batzordea (LEF batzordea) hasi zen lanean, eta, lana gogotik egin ondoren, 1992ko otsailean, Hitz Elkartuen osaera eta Idazkera txostena aurkeztu zion Euskaltzaindiari. Lau hilabete geroago, ekainaren 26an, gomendio gisa onartu zuen Euskaltzaindiak: Hitz elkartuen osaera eta idazkera. Euskaltzaindiaren gomendio arauak (1992.06.26). Eta geroago, 1995eko urtarrilaren 27an, arau gisa onartu zen: 25. araua: Hitz elkartuen osaera eta idazkera. Gomendioa zena arau bihurtu zenean, aldaketatxo batzuk egin zizkioten. Gure gaiari dagokionez, letra lodiz eta azpimarratuta jarri dudan esaldia gomendioan zegoen, baina desagertu egin zen arau bilakatu zenean:

1. Bukaeran >ia< duten hitzak lehen osagai edo mugatzaile gisa dihardutenean, >a< hori kenduta nahiz kendu gabe erabili: biologi azterketa, geologi irakaslea, pedagogi berrikuntza, ortografi arauak, erreferentzi puntua, diplomazi falta, bidai agentzia, Filosofi Fakultatea, Euskal Autonomi Elkartea, edota biologia(-)azterketa, geologia(-)irakaslea, pedagogia(-)berrikuntza, ortografia(-)arauak, e.a. Hala ere, >a< kenduta erabiltzeari ematen zaio lehentasuna.

Orduan, nire iritzia ere eman nuen:

Batetik, bukaeran -ia duten hitzak hitz-elkarte baten lehen osagai direnean, ia inork ez du amaierako -a letra kentzen: biologi azterketa, geologi irakaslea, pedagogi berrikuntza, ortografi arauak, erreferentzi puntua, Zientzi Fakultatea… iraganeko (iragan hurbileko) kontuak dira dagoeneko. Oraindik bidai agentzia batzuk ikusten dira, baina “gipuzkoarkeriatzat” har daitezke. Horiek horrela, Euskaltzaindiak arauaren 1. puntua oso-osorik ezabatuko balu, espanturik gabe pasatuko litzateke.

Orduan egindako baieztapena «ia inork ez du amaierako -a letra kentzen» irudipen hutsa ez dela frogatzeko, datu errealetan funtsatu nahi dut. Horretarako, Egungo Testuen Corpusa (ETC) erabili dut, XXI. mendean argitaratutako testuak bakarrik hartzen dituelako kontuan eta oso handia delako (270 milioi hitz). Eztabaidatu genezake corpus hori orekatua den ala ez, baina hori alde batera utziko dugu orain: oraingo testuak dira; beraz, gaur egungo erabilera islatzen dute, nolabait.

25. arauan ageri diren adibide guztien kontsulta egin dut ETC corpusean. Gainera, adibide batzuen agerraldi kopurua txikia denez, kasu bakoitzean, arauko adibideaz gainera, beste lemekiko konbinazioan agerraldi-kopuruz ugarienak diren lehenengo biak ere hartu ditut. Adibidez, biologi azterketa kasuan hiru kasu posibleak (biologi azterketa, biologia azterketa, biologia-azterketa) kontsultatzeaz gainera, biologia + doktore (biologi doktore, biologia doktore, biologia-doktore) eta biologia + irakasle (biologi irakasle, biologia irakasle, biologia-irakasle) ere kontsultatu ditut, bi lema-konbinazio horiek direlako ETC corpusean ugarienak.

Hauek dira datuak:

Lagin horretan, garbi ageri da bukaeran -ia duten hitzak hitz-elkarte baten lehen osagai direnean amaierako -a letra kentzea oso gutxi erabiltzen dela gaur egun.

Gogoan daukat Elhuyarren ere, araurik ez zegoenean, sistematikoki kentzen zela amaierako –a hori; hala ere, joan den mendearen amaieran, aukera hori bazter uztea eta marratxoa erabiltzea erabaki genuen. Eta —buruz ari naiz— uste dut garai bertsuan erabaki zuela EHUk ere antzera jokatzea: adibidez, ordura arte Zientzi Fakultatea zena Zientzia Fakultatea bilakatu zen.

Bada beste datu bat, beste erabilera-datu bat, oso adierazgarria. Nola jokatzen du Euskaltzaindiak orain Hiztegi Batuan?

Erantzuna aski adierazgarria da. -ia amaierako hitzak, hitz-elkarte baten ezkerreko osagaia direnean, marrarik gabeko aukera eta marraduna, biak, ematen dira (halakoak dira kasu gehienak), edo marraduna besterik ez da ageri. Baina azken -a letra kenduta ez da behin ere agertzen. Hau da, aukera hori, arauaren arabera besteak bezain zilegia litzatekeena, sistematikoki baztertu da arau berriagoa den Hiztegi Batuan. Hauek dira kasu guztiak:

• abemaria-ezkila edo abemaria ezkila
• autonomia-erkidego edo autonomia erkidego
• bateria-jotzaile
• biblia-paper edo biblia paper
• bidaia-agentzia edo bidaia agentzia
• bidaia-bulego edo bidaia bulego
• errabia-belar edo errabia belar
• ezkabia-belar edo ezkabia belar
• kontzientzia-eragozle edo kontzientzia eragozle
• kontzientzia-objektore edo kontzientzia objektore
• kontzientzia-eragozpen edo kontzientzia eragozpen
• kontzientzia-objekzio edo kontzientzia objekzio
• polizia-etxe edo polizia etxe
• zientzia-fikzio

Euskaltzaindiaren Hiztegian ere ez dago biologi, geologi, pedagogi, ortografi, erreferentzi, zientzi bakar bat ere, ez sarrera edo azpisarreretan, ez definizioetan, ezta adibideetan ere. Eta bai bestelakoak (biologia bereizkuntza, biologia ikerketak, biologia-ezaugarriak, biologia prozesuak; geologia gertakariak, geologia azterketa; pedagogia ikastaldia, pedagogia metodoa; ortografia arauak, ortografia hiztegia, ortografia marka; erreferentzia sistema; erreferentzia puntua; zientzia maila, zientzia alor, zientzia gaiak, zientzia aurrerapena, zientzia ikasketak, zientzia-ikertzailea).

Zer ondorio atera? Batetik, nabarmen ageri da azken urteotan behintzat aski bazter- edo hondar-erabilera dela azken -a hori kentzea. Bestalde, Euskaltzaindiak berak sistematikoki baztertu du aukera hori Hiztegi Batutik, hau da, euskara batuan hitzak eta lexiak nola idatzi behar diren azaltzea helburu duen hiztegi arauemailetik; baita Euskaltzaindiaren hiztegitik ere.

Nik ondorioztatzen dut 1995eko arau hura, 25. araua,  puntu horretan jada ez dagoela indarrean. Eta logikoa iruditzen zait aukera hori indargabetzea: duela 25 urte aski zabaldua zegoen, eta Euskaltzaindiak ez zion bidea itxi nahi izan arauan, baina berariaz kendu zuen arau-proposamenean zegoen aukera hori bultzatzeko iritzia (“>a< kenduta erabiltzeari ematen zaio lehentasuna”[1]). Gaur egun, errealitatea bestelakoa da.

Komeniko litzateke Euskaltzaindiak indargabetze hori esplizitatzea eta 25. araua eguneratzea. Eta ez da eguneratzea behar duen arau bakarra, baina gai hori beste egun baterako utziko dugu.

[1] Arau-proposamena prestatu zuen batzordearen izena hau zen: «Lexikologi Erizpideen Finkapenerako Batzordea». Alegia, batzordearen izenean bertan zegoen aukera hori: «lexikologi erizpide».

Alfontso Mujika

(Gaurkoan, alde batera utzi ditut blog honetara ekarri ohi ditudan gai lehorrak, txikikeriei punta atera nahian ibiltze hori une batez bazterrean utzita.)

Bi urte. Laster bi urte beteko dira biriketako minbizi traidore batek betiko ostu zidala lankide lagun bat. Hil honetan, 57 beteko zituen.

Raymond Carver idazle estatubatuarra (1938-1988). Ipuinlari bikaina, eta poeta. Hura ere, betiko eraman zuen biriketako minbizi traidore batek. Harena da poema hau:

Beldurra

Beldurra polizia-auto bat etxe aurrean gelditzen ikusteari.
Beldurra gauean lo gelditzeari.
Beldurra lo ez gelditzeari.
Beldurra iragana itzultzeari.
Beldurra orainak alde egiteari.
Beldurra gau hilaren isiltasunean jotzen duen telefonoari.
Beldurra ekaitz elektrikoei.
Beldurra masailean orban bat duen emakume garbitzaileari!
Beldurra txakurrei, hozka egiten ez dutela esan didaten horiei.
Beldurra antsietateari.
Beldurra hildako lagun baten gorpua identifikatu beharra izateari.
Beldurra dirurik gabe gelditzeari.
Beldurra gehiegi izateari, jendeak hau sinestuko ez badu ere.
Beldurra profil psikologikoei.
Beldurra berandu iristeari eta beldurra edonor baino lehen iristeari.
Beldurra nire seme-alaben idazkera gutun-azaletan ikusteari.
Beldurra haiek ni baino lehen hiltzeari, eta ni errudun sentitzeari.
Beldurra nire amarekin bizi behar izateari haren zahardadean, eta nirean.
Beldurra nahasmenduari.
Beldurra egun hau ukitu triste batekin bukatzeari.
Beldurra esnatu eta joan zarela konturatzeari.
Beldurra ez maitatzeari eta beldurra nahikoa ez maitatzeari.
Beldurra maitatzen dudana nik maite ditudanentzat hilgarri gertatzeari.
Beldurra heriotzari.
Beldurra luzeegi bizitzeari.
Beldurra heriotzari.

Hori jada esana dut.

* * * * *

Fear

Fear of seeing a police car pull into the drive.
Fear of falling asleep at night.
Fear of not falling asleep.
Fear of the past rising up.
Fear of the present taking flight.
Fear of the telephone that rings in the dead of night.
Fear of electrical storms.
Fear of the cleaning woman who has a spot on her cheek!
Fear of dogs I’ve been told won’t bite.
Fear of anxiety!
Fear of having to identify the body of a dead friend.
Fear of running out of money.
Fear of having too much, though people will not believe this.
Fear of psychological profiles.
Fear of being late and fear of arriving before anyone else.
Fear of my children’s handwriting on envelopes.
Fear they’ll die before I do, and I’ll feel guilty.
Fear of having to live with my mother in her old age, and mine.
Fear of confusion.
Fear this day will end on an unhappy note.
Fear of waking up to find you gone.
Fear of not loving and fear of not loving enough.
Fear that what I love will prove lethal to those I love.
Fear of death.
Fear of living too long.
Fear of death.

I’ve said that.

Alfontso Mujika

Letra larrien erabilera, zenbaitetan, kontu nahasia da. Egia da. Gure inguruko erdara nagusietan, estandarizazioan eta normalizazioan gu baino nabarmen aurrerago izan arren, badira zalantzak[1]. Beraz, ez da harritzekoa euskaraz ere zalantzak izatea.

Gaurkoan, Euskaltzaindiaren Hiztegian (ala hiztegian behar luke? Uf! Goazen aurrera, izenburuan katramilatu gabe) atentzioa eman didaten kontutxo batzuk ekarri nahi ditut leiho honetara, ikusteko nola hizkuntza gehien zaintzen den tokietan ere badiren zalantzak eta badiren inkoherentziak.

Euskararen hiztegi ofiziala jaioberria da, 1. edizioan dago (gaztelaniaren hiztegi ofiziala, adibidez, 23. edizioan dago). Hori kontuan izan behar dugu epaitzen edo kritikatzen hasi baino lehen. Beraz, izan dezagun hori beti gogoan, eta izan gaitezen barkaberak. Baina, horrekin batera, izan dezagun erne espiritu kritikoa ere.

Eta luzagarri gehiagorik gabe, hel diezaiogun gaiari:

Zer gertatzen da letra larriz hasita idazten den hitz bat hitz-elkarte baten lehen osagaia denean? Hitz-elkarteak ere atxiki behar du hasierako letra larria? Hori da funtsezko galdera. Eta galderari erantzuteko, irizpidea behar dugu.

Hitz-elkarketa hitz berriak sortzeko baliabide nagusietakoa dugu. Hitz-elkarte mota ugari dago, baina emankorrenetakoa, eta guri hemen axola zaiguna, mendetasunezkoa da; hau da, «izen + izen» elkartea, zeinak izen berriak sortzen baititu. Hala sortutako hitz berria, hitz-elkartea, izena da kategoriaz, eta bigarren elementuak zehazten du hitz-elkartearen «izaera»:

esne + behi > esne-behi (eta esne-behi izenak behi mota bat adierazten du)

behi + esne > behi-esne (eta behi-esne izenak esne mota bat adierazten du)

Izen arruntak letra xehez hasita idazten dira. Beraz, behi eta esne letra xehez hasita idazten diren bezala, letra xehez hasita idaztekoak dira esne-behi eta behi-esne izenak ere.

Horraino, denok ados. Zer gertatzen da hitz-elkartearen lehen osagaia letra larriz hasita idazten denean? Adibidez, Gabon eta sari hitzak elkartzen direnean, gabonsari hitza dugu. Hitz arrunt bat da (gabonsari hitzak sari mota bat adierazten du), eta inori ez zaio bururatzen Gabonsari idaztea, letra larriz hasita. Hiztegi Batuan ere hala aurkituko dugu: gabonsari.

Zer gertatzen da loturik idatzi beharrean marratxoz (edo bereiz) idazten denean? Adibidez, Gabon eta kanta hitzak elkartzen direnean, gabon-kanta dugu hitz arrunta dugu. Ala Gabon-kanta behar du? Hor hasten dira komeriak.

Hasierako irizpideari jarraitzea aldezten dut nik (ez naiz bakarra, baina ez naiz ausartu «dugu» jartzen, ez baitakit oso ondo zein garen «gu» horiek). Alegia, gabon-kanta hitz arrunt bat da (kanta-mota bat da), eta, horrenbestez, hitz arruntez hasita idaztekoa. Hasierako letra larria jartzeko edo ez jartzeko irizpide bakarra izan dadila beste edozein hitzi hasierako letra larria jartzeko edo ez jartzeko irizpide bera, eta ez hitz horren tripetan zer dagoen (Izan ere, gabon-kanta marratxoz idatzi beharrean gabonkanta idatziko bagenu, loturik, uste dut inork ez lukeela tentaldirik izango hasierako letra maiuskulaz idazteko).

Baina irizpide hori ez dago, nonbait, oso finkatua. Ikus dezagun zer dakarren Euskaltzaindiaren Hiztegiak gabon sarreran:

Gabon eske, Gabon-eske iz. Gabonetan etxez etxe egiten den eskea. Haurrak etxerik etxe zebiltzan gabon-eskean.

Gabon kanta, Gabon-kanta Eguberrietan abesten den kanta alaia, Jesu Kristoren jaiotzaren inguruko gaia duena. Guraso eta seme-alabak gabon-kanta zaharrak kantatzen.

Hara! Gabon-eske eta Gabon-kanta dira azpisarrerak, letra larriz hasita biak, baina, adibideetan, gabon-eskean eta gabon-kanta ageri dira, letra xehez hasita biak.

Goazen orain Hiztegi Batura, eta ikus dezagun Biblia sarrera:

Biblia

biblia-paper edo biblia paper

Alegia, Biblia letra larriz hasita, baina biblia-paper letra xehez hasita (Antzeko zerbait esan liteke Hiztegi Batuko sanjose-lore sarrerari buruz ere). Niri jokabide hori iruditzen zait zuzena, eta Gabon-kanta, berriz, ez zait hautu egokia iruditzen. Adibidez, hor dugu Hiztegi Batuan gabonzale hitza ere, letra xehez noski. Eta gabonzaleren sinonimoa den gabon-eskale ere halaxe idatziko nuke nik, eta ez Gabon-eskale (Orotariko Euskal Hiztegian ageri da gabon-eskale hitza).

Ulertzen dut, dena dela, maiuskula erreberentziala eta tradizio kristau idatzia tartean sartzen zaizkigula eta irizpidea lausotzen dutela (hitz arruntak ez dira letra larriz hasita idazten, eta Gabon-kanta hitz arrunt bat da, gabonsari bezain arrunta, idazkera dena dela). Baina hortik ateraz gero, uste dut garbiago ikusiko genukeela.

Adibidez, badakigu astronomian astroak izen bereziak direla eta letra larriz hasita idazten direla: Marte, Eguzkia, Artizarra… Bada, astronomian, ohikoak dira eguzki-erupzioa, eguzki-haizea, eguzki-abiadura… gisakoak, eta ez zaigu bururatzen Eguzki-erupzioa, Eguzki-haizea, Eguzki-abiadura… idaztea. Hiztegi Batuan bertan, adibidez, hau aurkituko dugu:

eguzki-sistema edo eguzki sistema

Bide batez, astroez ari garela, komeniko litzateke Euskaltzaindiaren Hiztegiak hurrengo edizio batean modu uniformean jokatzea astro guztiekin. Adibidez, honela dago, orain, lur sarrera:

lur 1 iz. (L larriz eta mugatua). Astron. Gizadia bizi den planeta, Eguzki sistemako hirugarrena. Ik. lurbira. Gure planeta, Lurra da. Biribila dela Lurra. Lurra eguzkiaren inguruan biratzen da. Ilargia Lurraren satelitea da. Lurraren erdigunea. Lurraren bihotzean.

Modu egokian jaso da astronomiako adieran letra larriz hasita idaztekoa dela. Beste hainbeste behar litzateke ilargi eta eguzki sarreretan ere:

ilargi 1 iz. Lurraren satelitea, Eguzkiak argitzen duena, gaueko argizagi nagusia; haren itxura Lurretik ikusten den bezala. Ilargia agertu, sartu. Ilargi ederra zegoen bart. Ilargiaren argitan. Horra mendiak ilargitan. Ilargirik gabeko gaua. Ilargiaren adarrak. Ilargi izpiak. Ilargiaren azpiko izaki apalak. Ilargi amandre, zeruan zer berri? (…)

eguzki iz. Lurra argitzen eta berotzen duen argizagia; argizagi horren argia. Ik. eki. Eguzki amandrea. Eguzkia atera, sortu, jaiki. Eguzkia sartu. Eguzki ederra dago.

Alegia, Gure planeta Lurra da adibidean «lur» letra larriz hasita idaztekoa den bezala, halaber dira letra larriz hasita idaztekoak «ilargi» eta «eguzki» ere astroei buruzko testuetan. Alegia, lur sarreran dagoen Lurra eguzkiaren inguruan biratzen da adibideak honela behar luke:

Lurra Eguzkiaren inguruan biratzen da.

Eta hurrengo adibidea, Ilargia Lurraren satelitea da, ondo dago, baina txiripaz (alegia, perpausaren hasieran dagoelako). Hasieran ez balitz ere, letra larriz hasita behar luke:

Denok dakigu Ilargia Lurraren satelitea dela.

Baina, horretarako, ilargi sarrerak (eta eguzki sarrerak) hori zehaztu behar lukete, lur sarreran egin den bezala.

Eta letra-festa honi amaia emateko, beste kontutxo bat: Eguberriak ala eguberriak?

Euskaltzaindiaren Hiztegiaren arabera, letra larriz hasita idaztekoa da:

Eguberri 1 iz. Abenduaren 25a, Jesu Kristoren jaiotza ospatzen den eguna. Eguberri egun batez. Eguberri bezpera gauean. Eguberriren aurreko astean. Eguberritik Errege eguneraino. Eguberri kantak: Gabon kantak. Eguberri gaua, Eguberriko gaua: Gabon gaua. Eguberri on.

2 iz pl. Eguberri eta Errege egunen arteko egunak. Abendua ere aurrera zihoan, eta Eguberriak hurbiltzen. Eguberrietako aroa. Eguberriak baino lehen.

Ondo ezkontzen ote da hori Hiztegi Batuko sarrera honekin?

Mendekoste

mendekosteak iz. pl.

Eta hauekin guztiekin (bai, denak sarrera dira Hiztegi Batuan)?

sanagustinak iz. pl., sanandresak iz. pl., sanantolinak iz. pl., sanantonak iz. pl., sanantonioak iz. pl., sanbartolomeak iz. pl., sanestebanak iz. pl., sanfaustoak iz. pl., sanferminak iz. pl., sanignazioak iz. pl., sanikolasak iz. pl., sanisidroak iz. pl., sanjoanak iz. pl., sanjoseak iz. pl., sanlorentzoak iz. pl., sanmarkoak iz. pl., sanmartinak iz. pl., sanmartzialak iz. pl., sanmateoak iz. pl., sanmigelak iz. pl., sanpedroak iz. pl., sanpelaioak iz. pl., sanprudentzioak iz. pl., sanrokeak iz. pl., sansebastianak iz. pl., santafeak iz. pl., santaisabelak iz. pl., santakatalinak iz. pl., santakruzak iz. pl., santaluziak iz. pl., santanak iz. pl., santanastasiak iz. pl., santelmoak iz. pl., santiagoak iz. pl., santomasak iz. pl.

Edo, oro har, Euskaltzaindiaren 125. arauarekin?

(…) Leku askotan erabiltzen diren sanferminak, santakatalinak, sanprudentzioak eta beste ontzat hartzen dira auzo, herri edo hirietako jaiak adierazteko garaian. Adibideetan ikusten den bezala, letra xehez idatziko dira honelakoak, eta pluralean deklinatuko.

Tradizioari begiratzen badiogu, lasai esan dezakegu Eguberriak letra larriz idatzi dela, eta, beraz, salbuespena dela. Baina ez dugu ahaztu behar horri buruz euskaraz idatzi duten gehien-gehienak sotanadunak izan direla; hau da, maiuskula erreberentziala dela. Alegia, tradizio kristaua baztertu gabe, gizarte laiko batean guztiz zilegi irudituko litzaidake/zait eguberriak letra xehez hasita idaztea, ez baita jai-egun bat (Eguberri, berriz, bai). Hitz batez, eguberriak eta sanferminak maila bereko hitzak dira, eta lehenengoa letra larriz hasita idaztea maiuskula modu erreberentzialean erabiltzea da, sinesmen erlijioso bati lotua.

Eta gaztelaniaz? navidades ala Navidades?

Zer erantzun duzu? Seguru zaude?

Begira zer dioen DRAEk:

navidad

Escrito con mayúscula inicial en acepciones 1 y 2. Escrito mayormente con mayúscula inicial en acepción 3.

1. f. En el mundo cristiano, festividad anual en la que se conmemora el nacimiento de Jesucristo.

2. f. Día en que se celebra la Navidad. Hoy es Nochebuena y mañana Navidad.

3. f. Tiempo comprendido entre Nochebuena y la festividad de los Reyes Magos. U. t. en pl. con el mismo significado que en sing. Se harán los pagos por Navidades y por San Juan.

4. f. coloq. Año de edad de una persona. U. m. en pl. El abuelo tiene ya muchas navidades.

Eta begira zer dioen Fundéuk:

Navidad, Navidades, Nochebuena, Nochevieja, Año Nuevo y Reyes se escriben con mayúscula inicial, por tratarse de nombres propios de festividades, según indica la Ortografía académica.

En el caso de Navidades, referido al periodo, se admite también la escritura con minúscula: «Cerca de 2,4 millones de pasajeros pasarán estas navidades por los aeropuertos canarios».

Luzeegia atera da gaurkoa. Mea culpa.

 [1] Hona hemen adibidetxo bat: http://blog.cajaalta.es/administracion-local-o-la-rae-versus-fundeu/

Alfontso Mujika

Urtearen hasieran, urtarrilaren hamaikan, oparitxo bat egin zigun Euskaltzaindiak: Hiztegi Batua eguneratu zuen. Ordura arte, 2014koa zen azken bertsioa. 1058 sarrera berriz hornituta dator azken bertsioa. Orain, 44.325 sarrera ditu. 2000ko martxoaren 30ean jaio zen ume hark 20.000 sarrera inguru zituen. Laster beteko ditu 16 urte, eta, Imanol Urbietaren Txiki, txiki, txikia kantan bezala, «handitzen, handitzen, hasi naiz handitzen» horretan ari da geroztik.

Noiz arte handitu? Ezin jakin, baina badu oraindik hazteko bidea. Frantsesezko Le petit Robert hiztegiak, adibidez, 60.000 sarrera inguru ditu, eta DRAEk, Real Academia Españolaren hiztegi ofizialak, 93.111 sarrera ditu gaur egun.

Hau da azken eguneratzearen mamia, Euskaltzaindiak berak jakinarazia:

Hiztegi Batuko lantaldea corpusetan oinarritzen da hiztegia osatzeko, erabilera-maiztasunean oinarritutako A-tik Z-rako itzulietan. Horren abantaila erabili eta erabiltzen dena jasotzea da, baina sistematikotasuna galtzeko arriskua ere badu. Eta horixe da, hain zuzen, azken urte hauetan lantaldeak egin duena: hutsuneak izan zitzaketen gaiak berariaz aztertu eta hiztegia osatu.

Adibidez, lehendik jasotako aitaso edo lehenseme formei gehitu zaizkie amaso eta lehenalaba, berdintasuna bermatuz, familia-loturak bere osotasunean berrikusi baitira. Eta, horiekin batera osatu dira: aro geologikoak (antzinaro, Erdi Aro arautuei eneolito, pleistozeno, Solutre aldi modukoak gehituz), munduko diru zaharrak (napoleon, sestertzio, sueldo…) eta egungoak (dram —Armeniakoa—, kuna —Kroaziakoa—, nafka —Eritreakoa—,…), arrazak (artzain-txakur eta pottoka jasoekin batera, chihuahua, Enkarterriko billano, labrador, merino, pertxeroi modukoak), jaien izenak (magdalenak, sanjoanak, santomasak…), karten izenak (belot, bridge eta ipurdi-zikin, besteak beste), kasuen izenak (destinatibo, leku-genitibo…), elementu kimikoak (lehendik bildutako bromo, iridio, titanio formekin batera, argon, banadio, estrontzio, mendelevio…), hatzen izenak (hatz lodi, erakusle, luze, nagi eta txiki, eta eri potots, eri erakusle, erdiko eri, eraztun eri eta eri ttipi), musika-notak (beltz, biribil, giltza, kortxea…), -tan bizialdia (ezkonberritan, neskatilatan…), zodiakoa (aquarius eta akuario, aries eta ahari, pisces eta arrain…), zientzia-unitateak (farad, Fahrenheit gradu, kilobit, terabyte…), mineralak (akuamarina, anglesita, websterita…).

Sail horiek guztiak osatu dira, bai eta izen propioetatik eratorritako formak (adonis, alzheimer…) eta -tar osaerako euskal hitzak ere (newtondar, rousseautiar…).

Bukatzeko, 173. arauak jasotako alfabeto grekoa ere ekarri da Hiztegi Batura, lehendik zerrendatutako alfa eta omega modukoei beste guztiak gehituz (epsilon, lambda, omikron…).

18 sail osatu ditu Hiztegi Batuko lantaldeak, eta horiek arautu ditu Osoko bilkurak. Kasu batzuetan informazioa osatu egin da (espezialitate-marka edo adiera gehituz, euskalki-marka finduz), lehendik jasotakoak berrikusi eta zuzendu ere egin dira kasuren batean (anpere -> ampere, esaterako), eta sarrera eta azpisarrera berriak gehitu dira kasurik gehienetan. Hiztegia orekatuagoa dela esan dezakegu orain.

Bada berri pozgarririk azken bertsioan. Azkenik, anpere desarautu eta ampere arautu du Euskaltzaindiak. Luzetsita geunden. Badira 13 urte Euskaltzaindiari jakinarazi zitzaiola irrist txiki bat egin zuela anpere arautu zuenean (watt, volt, coulomb… eta gainerakoak ondo araututa baitzeuden). Jauregiko makineria motela da, baina iritsi da, azkenean, zuzenketa. Ederki!

Dena dela, beste kontu batek eman dit hizpidea: eguneratzearen azalpenaren azken esaldia. Hau da: «Hiztegia orekatuagoa dela esan dezakegu orain». Hala dio Euskaltzaindiak, eta arrazoiak eman ditu. Oreka neurtzeko, zenbait parametro eta irizpide daude. Haietako bat da hiztegi orokor batean agertzen diren hitz-sailetan hutsune larririk ez izatea, hala nola karten izen guztiak agertzea, edo musika-nota guztiak edo elementu kimiko guztiak. Eta horretan saiatu dira orain. Berriro ere, ederki!

Sail batzuetan hori ez da oso lantegi zaila, sailak txikiak edo erlatiboki txikiak direnean. Beste arlo batzuk, berriz, oso zabalak dira, eta aukeratu beharra dago, ezinbestean. Esate baterako, unitate guztiak bere multiplo eta azpimultiplo guztiekin sartzea ez litzateke logikoa (adibidez, milijoule, zentijoule, dezijoule, dekajoule, hektojoule…), zeren eta, hiztegia artifizialki gizentzeaz gainera, hiztegian alferrik sartuko bailirateke oso-oso erabilera urriko unitate-izen asko, aurrizkiak erantsiz automatikoki sortzen direnak. Eta arlo zabal horietako beste bat mineralena da. Aukeratu egin behar da, ezinbestean, hiztegi orokorra ez baita mineralogiako hiztegi bat.

Eta hor ikusi dut anomalia bat, hiztegiaren orekari dagokionez. Iruditzen zait mineral-karga handia duela orain Hiztegi Batuak. Berez, ez da arazoa mineral asko sarrera izatea (orain arte kexatzen baginen hiztegian gauza asko falta zirelako, ez gara, bada, kexaka hasiko orain, asko daudelako, ezta?), baina bada, nolabait, oreka-arazoa. Alegia, sailen barneko oreka handiagoa du hiztegiak orain, azken bertsioaren ondoren, baina sailen arteko orekarik ez.

Ikus dezagun, zehatz, zergatik deritzodan desorekatua.

Hiztegi Batuko A, B, C, D eta E letretako mineralak erauzi (baten batek ihes egingo zidan, zeren, harrigarria bada ere, espezialitate-markarik gabe ageri baitira) eta bost obrarekin konparatu ditut. Hiru hiztegi orokor:

• gaztelania: (DRAE) Diccionario de la Real Academia Española (93.000 sarreratik gora)
• frantsesa: (PR) Le petit Robert de la langue française (60.000 sarreratik gora)
• ingelesa: (MW) Merriam-Webster (165.000 sarreratik gora)

Eta mineralogiako bi obra:

• Mineralen hiztegia: (EUSK) Euskalterm (behin-behineko bertsioa): 208 sarrera
• Introduction to Mineralogy / Mineralogiaren hastapenak: (MH); Egilea: William D. Nesse, EHUk euskaratua 2013an: mineral-aurkibidean, 422 sarrera ditu.

Hona hemen datuak:

Erreferentziako erdal hiztegi orokorrek, Hiztegi Batua baino askoz handiagoak izanda ere, askoz mineral gutxiago dituzte. Bada beste posibilitate bat: hiztegi horietan ere mineral asko izatea baina ez izatea Hiztegi Batuan daudenak. Ez dut uste hala denik, baina, hala izatera, okerrago litzateke kontua, adieraziko bailuke, nolabait, Hiztegi Batuan mineral garrantzitsuak falta direla eta bigarren mailako mineralak sobera daudela. Beraz, azken aukera hori baztertuz gero, datuek adierazten dute Hiztegi Batuan sarrera diren mineral-izenen portzentajea –sarrera-kopuru osoarekiko– askoz handiagoa dela beste hiztegietan baino. Zehazki, hauek dira mineralen sarreren portzentajeak lau hiztegi orokorretan (hiztegiek 26 letra dituzte, eta laginak 5 letra hartu ditu [ñ letra kontuan hartu gabe]):

• Hiztegi Batua: (66/44.325) x (26/5) x 100 = % 0,77
• DRAE: (22/93.000) x (26/5) x 100 = % 0,12
• Le petit Robert: (17/60.000) x (26/5) x 100 = % 0,15
• Merriam-Webster: (41/165.000) x (26/5) x 100 = % 0,13

Hau da, mineralen portzentajea, sarrera-kopuruarekiko, nahiko antzekoa da gaztelaniazko, frantsesezko eta ingelesezko hiztegi orokorretan (% 0,12-% 0,15 tartean dabil). Hiztegi Batuan, berriz, 5-6 aldiz handiagoa da (% 0,77). Eta beste bi datu deigarri lagin horretan:

1) Hiztegi Batuan sarrera diren mineralen % 22 ez dira sarrera ez gaztelaniazko, ez frantsesezko, ez ingelesezko hiztegi orokorretan.

2) Hiztegi Batuan sarrera diren mineralen % 38 ez dira sarrera Merriam-Webster hiztegian, nahiz eta hiztegi horren sarrera-kopurua Hiztegi Batuarena baino ia halako lau izan (zehazki, 3,7 aldiz handiagoa da).

Hiztegi Batua hiztegi ortografiko hutsa da, eta, alde horretatik, deigarria da mineralek halako garrantzia izatea (hori bai, geologoak pozik egongo dira), baina ez du bestelako ondoriorik. Nolabait esateko, zera litzateke: etxe bat egitean, fatxada bateko beharginek gainerako fatxadetakoak baino azkarrago lan egitea eta fatxada garaiagoa egitea. Baina etxe horri teilatua emateko orduan –alegia, Euskaltzaindiaren hiztegia egiteko orduan, horixe baita, azken batean, Hiztegi Batua, hau da, Euskaltzaindiaren hiztegiaren oinarria eta zurajea– fatxada hori besteen mailara berdinduko ez balitz, orduan bai, orduan esango genuke Euskaltzaindiaren hiztegia desorekatua dagoela, ez duela hiztegi orokor estandarren barne-oreka.

Azken oharra: ez, otoi, inork ulertu idazki hau kritika gaizto gisa. Irakurle interesatu baten gogoeta ireki txiki bat besterik ez da. Zorionak eta animo Hiztegi Batuan zein Euskaltzaindiaren hiztegian lanean ari diren guztiei.

Alfontso Mujika

Kontsonantez amaitutako leku-izenen deklinabidean, aukeran uzten du Euskaltzaindiaren arauak e epentetikoa erabiltzea edo ez leku-genitiboan, adlatiboetan eta ablatiboan: Eibarko zein Eibarreko, Eibarra(t) zein Eibarrera(t), Eibarrantz zein Eibarrerantz, Eibarraino zein Eibarreraino, Eibartik zein Eibarretik (baita motibatiboan ere, Eibar(re(n))gatik, baina hori ez da leku-denborazko kasua, eta utz dezagun alde batera).

1979koa da araua, eta 35 urte eta gehiago igaro dira dagoeneko. Garbi dago azken 35 urteotan euskararen estandarizazioak hainbat urrats egin dituela (aurrerantz, gehienbat, ezta?). Horregatik, duela 35 urte zentzuzkoa izango zen, ziur asko, aukera bat baino gehiago uztea zenbait kasutan, orduko egoerari erreparaturik. Gaur egun, ordea, errealitateak erakusten du bide bat nagusitu dela, argi nagusitu ere. Beraz, jo daiteke iritsia dela unea garai batean zentzuzkoak ziren zenbait bitasun bazterrean uzteko, ia anakronismo bilakatu baititu denboraren joanak.

Gaur, esan daiteke halako hibridazio bat gertatzen dela epentesiaren erabileran. Batetik, leku-genitiboan (Eibar(re)ko) bizi-bizirik daude bi aukerak. Ez hain nabarmen Eibar adibidean (idatzizko erabileran alde handiz da nagusi Eibarko moldea Eibarreko moldearen aldean), baina bai kanpoko leku-izenetan (Parisko zein Pariseko, agerraldi-kopuruari dagokionez, parekatuta ageri dira; beste kasu batzuetan, denetarik dago, eta aldaera bat zein bestea izan daiteke nagusi: Laosko/Laoseko, Doverko/Doverreko, Suezko/Suezeko, Hondurasko/Honduraseko, El Salvadorko/El Salvadorreko). Garbi dago egungo egoeran ez dagoela oinarririk, erabileran oinarriturik, bitasuna gainditutzat jo eta baztertzea aldezteko.

Bestelakoa da, nabarmen, adlatiboetako e epentetikoaren kasua (Eibar(re)ra(t), Eibar(re)rantz, Eibar(re)raino). Euskal Herriko leku-izenetan beretan, Eibarko eta Zarauzko aukerak nagusi izanik ere Eibarreko eta Zarautzeko aukeren aldean, alderantziz gertatzen da adlatiboetan: Eibarrera eta Zarautzera aldaerak askoz gehiago erabiltzen dira Eibarra eta Zarautza baino (beste kontu bat da ahoskera: [zarautza] esatea guztiz arrunta da hizkera batzuetan, baina baita [etxea] esatea ere, nahiz eta etxera idatzi. Beraz, ahoskera ez da hemen nahastekoa). Eta are nabarmenagoa da aldea beste adlatiboetan: Eibarrantz, Eibarraino, Zarautzantz, Zarautzaino aldaerak hutsaren hurrengo dira Eibarrerantz, Eibarreraino, Zarautzerantz, Zarautzeraino aldaeren aldean. Egiaztatu nahi baduzu, galdetu Google anaia handiari.

Kanpoko leku-izenei dagokienez, ia erabatekoa da e epentetikoaren erabilera: Madrila eta Parisa aldaerek badute oraindik tokitxo bat gaur egungo testuetan, Madrilera eta Parisera nabarmen nagusi izan arren. Baina Atenasa, Singapurra, Doverra, Galesa, Calaisa, Milana, Budapesta gisakoak hutsaren hurrengo dira –edo erabateko hutsa– Atenasera, Singapurrera, Doverrera, Galesera, Calaisera, Milanera, Budapestera aldaeren aldean. Gaur egun, euskaldun batzuentzat –askorentzat, esango nuke, baina frogarik gabeko irudipen hutsa da–, Milana gisako formak (Milana joan da), idatziz, ez bakarrik bitxiak baizik eta ulergaitzak ere badira, ez baitute ikusten halakoen atzean NORA dagoenik.

Idazle gutxi batzuk, bestalde, saiatzen dira, borondate onez, koherentziari eusten: Eibarko eta Londresko esan eta idazten badut, epentesirik gabe, berdin jokatu beharko dut gainerako kasuetan ere: Eibarraino eta Londresaino. Baina ez dut uste egungo euskara estandarrean Londresaino idaztea inori berez ateratzen zaionik; hau da, iruditzen zait koherentzia nahiak eragindako artifizialtasuna dela.

Horregatik, uste dut iritsia dela unea Euskaltzaindiak duela 35 urte hartutako erabaki hura (ez hura bakarrik, baina hari buruz ari gara gaur) berrikusteko eta gaur egungo erabilera arauan islatzeko, leku-denborazko kasuetako e epentetikoaren simetria beldurrik gabe hautsita. Hau da, egungo Eibar(re)ko, Eibar(re)ra(t), Eibar(re)rantz, Eibar(re)raino, Eibar(re)tik aukera-parrasta murriztea eta e epentetikorik gabeko aukera kentzea adlatiboetan. Hau da, honela uztea:

Eibar(re)ko, Eibarrera(t), Eibarrerantz, Eibarreraino, Eibar(re)tik.

Izango da bazterretan heretikotzat joko nauenik eta euskara batuaren harroinak pitzatu nahia leporatuko didanik. Ez ahal nau Euskaltzaindiak eskumikura egotziko!

Alfontso Mujika Etxeberria

Ez nuen asmorik gaurko gai honi buruz ezer idazteko, baina, hainbat aldiz ikusi baitut kontu bera, ezin tentaldiari eutsi. Zenbatzaile zehaztugabeei buruzko kontutxo bat ekarri nahi dut hona. Zehaztugabeak direnez, ezin zehaztasun handirik eman, ezta?

Zehaztugabeak izanik ere, horrelako zenbatzaileek kopuru txikia edo kopuru handia adierazten duten zehazteko adina balio behar digute. Eta, dena erlatiboa bada ere, «gutxi» eta «asko» zenbatzaile zehaztugabeen artean kokatzeko besterik ez bada ere, gai izan beharko genuke zenbatzaile zehaztugabeen hurrenkera ordenatu bat adosteko.

Alegia, zuzenki baten mutur batean asko/anitz eta bestean gutxi izanik, gutxieneko adostasuna behar dugu batzuk, zenbait, ugari, hainbat, franko, makina bat eta abar ordenatzeko.

Alde batera utziko dut, erraztearren, nahiko/aski bikotea, kanpo-erreferente batekikoak izanik ez baitira eskala absolutu batean kokatzekoak. Alegia, «zerbaitetarako X aski» izateko, gerta daiteke «X gutxi» edo «X asko» behar izatea, zerbait horren arabera.

Bestalde, makina bat, franko eta ugari, zalantzarik gabe, askoren sinonimoak dira, eta ugaritasunaren ideia ematen digute. Haiekin ere ez dago arazorik.

batzuk, zenbait eta hainbat geratzen zaizkigu. zenbait eta batzuk sinonimoak dira (zenbaitetan = batzuetan; zenbaiti = batzuei;…): bat baino gehiago adierazten dute, baina «asko» eta «gutxi» muturren arteko continuum horretan, gertuago daude gutxitik askotik baino.

Eta hainbat? Inork zalantza egiten badu, hiztegietara jotzea besterik ez du. Adibidez:

Euskaltzaindiaren hiztegia:

hainbat
(…)
2 zenbtz. Batzuk baino gehiago, asko. (Dagokion izenaren ezkerrean ezartzen da). Hainbat lagun batu ginen han. Hainbat eta hainbat aldiz errepikatuagatik. Hortik etorri dira hainbat kalte

Elhuyar (hiztegi elebiduna):

hainbat
(…)
2  zenbtz. zehaztgb. mucho(s), bastante(s)
hainbat lagun batu ginen han: nos reunimos bastantes amigos
hainbat tokitan gertatuagatik: aunque haya sucedido en muchos sitios
hainbatek uste du gaizki ari garela: muchos piensan que lo estamos haciendo mal

Labayru hiztegia:

hainbat
(…)
2 izord., zenb. zehazbak.
mucho -cha, muchos -chas.
Hainbat jente batu zan herriko plazan.
Hainbati entzun dio gauza bera.
Hainbat biderrez esan deutsat, baina ez deust jaramonik egin.
Frantzian hainbat parajetan egon gara.
SIN asko

Zalantzarik ez, beraz: hainbat = batzuk baino gehiago, asko.

Jatorri-hizkuntza gaztelania duten itzulpenetan, ordea, maiz ikusten da hainbat erabilita batzuk edo zenbait egokiago gertatuko liratekeen tokian. Eta horrelakoak, han eta hemen ikusten dudanagatik, gaztelaniazko «varias/varios», «diferentes» edo «diversas/diversos» adjektiboak itzultzean gertatzen dira batez ere, zenbait itzultzailek («hainbat itzultzailek» idazten ez naiz ausartzen), halakoetan, sistematikoki jotzen baitute hainbat erabiltzera, zenbait eta batzuk bazterrean utzita (bat baino gehiago ere ordain egokia izan liteke batzuetan).

Ezin da, hala ere, erabat txartzat jo jokabide hori, zeren eta, RAEren hiztegiaren arabera, ez baitago kasu guztietan oso argi zehaztuta halakoen esanahia, ez behintzat euskaraz batzuk (edo zenbait) eta hainbat artean bezain garbi.

DRAE:

vario, ria.
5. adj. pl. Algunos, unos cuantos.

diverso, sa.
3. adj. pl. Varios, muchos.

diferente.
1. adj. Diverso, distinto.

Alegia, badirudi nekez izan daitekeela hainbat zenbatzailea «varias/varios»en ordaina; «diversos/diversas»ena, ordea, izan liteke («varios, muchos» gisa definituta baitago). Nire gaztelanian, «diversos» ez da «muchos»en sinonimo petoa, baizik eta «varios», «algunos» edo «unos cuantos»en sinonimoa, baina RAEren hiztegiak ez du horrela bakarrik definitzen.

Beraz, honelako disimetria bat dugu, zenbatzaile zehaztugabeen continuumean, euskararen eta gaztelaniaren artean:

(gutxi) __ (batzuk = zenbait) __ (hainbat) __ (asko/anitz)

(pocos) __ (algunos = varios = diversos = diferentes) __ (bastantes) __ (diversos = diferentes = muchos)

Nik, halakoetan, zuhurtzia-printzipioa aplikatuz, batzuk, zenbait (bat baino gehiago ere bai) erabiltzen dut euskaratzean, eta ez dut halakoetan hainbat erabiltzen, non eta testuinguruak ez didan ugaritasunaren nozioa argiro iradokitzen edo adierazten.

Bestela, gaztelaniaren eskema euskarara mimetikoki aldatuz gero, batzuk = hainbat ekuaziora iritsiko gara, eta ekuazio hori, orain arteko tradizioan eta gaur egungo ohiko erabileran, faltsua da.

Alfontso Mujika

Jainkoak Sinai mendian Moisesi hamar aginduak nola, euskara batuaren aginduak eman zizkigun Koldo Mitxelenak 1968an. Baina, Mitxelena ez baitzen jainkoa, ezin izan zuen dena zehaztu. Morfologiari buruz ziharduela, honela idatzita utzi zigun duela 47 urte:

Gogoan hartu eta eduki behar dugu, nahiz izenaren deklinazioa argi xamar dagoen, istilu larriak ditugula oraindik izen-orde edo izen-ordainekin. Erakusleak aipatuko ditut (hau, hori, hura, eta horien ondorengoak) gai honetan dauzkagun nahasketen oroikarri.

(Koldo Mitxelena, “Ortografia”, XIII – Euskera XIII, 1968).

Eta erakusleak arautzean agertu zen “istilu larri” horien isla, instrumentalean batez ere. 1979an izan zen. Honela zioen Patxi Altunak (Euskera XXIV, 1979-2):

(…) Orobat honetaz, horretaz, hartaz instrumental delako kasoan, horien ondoan honez, horrez eta harez ere sarturik, halaz ere, honez gain, harez gero eta hauen antzekoak esateko; -taz iruditu zaigu, beraz, egokiena, zaharrena ez bada ere, eta horrenbestez -zaz eta -tzaz baztertu ditugu.

(…) Hona, beraz, ondoren batzordearen proposamena:

honetaz               horretaz              hartaz
honez                   horrez                  harez
hauetaz               horietaz               haietaz
hauez                   horiez                   haiez

(…)

Euskaltzaindiak bi txandatan onartu zuen Erakusleen proposamena: Otsailaren 23ko batzarrean Donostian, eta Uztaileko 20an Elizondon. Aurreko zerrenda onartu zuen, xehetasun hauek gaineratuz:

(…)

-taz, -zaz: biak onartu ziren; -taz ageri da zerrendan, baina honezaz, horrezaz, harzaz; hauezaz, horiezaz, haiezaz ere ez dira gaitzesten.

Geroztik, beraz, hiru aldaera dabiltza dantzan, hirurak baitaude onartuak:

honetaz, honezaz, honez // hauetaz, hauezaz, hauez
horretaz, horrezaz, horrez // horietaz, horiezaz, horiez
hartaz, harzaz, harez // haietaz, haiezaz, haiez
(harzaz, 1979an onartu bazen ere, ez da ageri EGLUn. Ez dakit zergatik)

Hala ere, bada zalantza bat. Azken sailekoak besteak bezala erabil daitezke (edo erabiltzea komeni da) euskara batuan? Alegia, zuzentzekoak al dira, adibidez, esaldi hauek?:

• Begien bistako lilura horrez gainera, badu horrek bestelako sinbolorik.
• Eta etxe horrez mintzatu ziren.
• Ez ziren lagun horiez oroitu.

Hiztegi Batuan, esamolde batzuetan ageri dira aldaera horiek:

honez aurrera, honez gain, honez gainera, honezkero, horrez aparte, horrez gain, horrez gainera, horrezkero, harrezkero.

Hala ere, ulertu behar dugu hor agertzeak esan nahi duela forma fosilduak direla. Horregatik ez dira agertzen hiztegian, adibidez, honetaz aurrera edo horretaz gainera, ez ezinezkoak direlako, baizik eta, alderantziz, aurre eta gain postposizio emankorren kasu arruntak direlako.

Argibidea eskatu nuen, 2003an, Euskaltzaindian, eta honela erantzun zuen Gramatika batzordeak:

Euskal idazleen tradizioa azterturik, Gramatika batzordeak honako hau adierazten du:

– Denetarik dago literatura tradizioan.

– Ez dute arau-balio bera Euskaltzaindiaren erabaki batek (1979koak) eta Gramatika batzordeak egindako lanek (esate baterako, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak-1 (Eranskina) liburuak edo Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna liburuak). Lehena, Euskaltzaindiak berak onartua da; bigarrena, aldiz, Euskaltzaindiko batzorde batek.

– Euskaltzaindiak ez du bertan behera utzi 1979ko erabaki hura (ikus Euskera XXIV (1979-2), 629.-632. or.). Hortaz, Gramatika batzordeak honako hau dio, nahiz Euskaltzaindiak ez duen hartu, esandakoaz gain, bestelako erabakirik:

o      honetaz, horretaz eta hartaz formak eta gainerakoak (honezaz, honez, horrezaz, horrez eta harez) baliokideak dira eta ezin dira bereizi erabilera-esparruaren arabera.

o      honetaz, horretaz eta hartaz (eta hauetaz, horietaz eta haietaz) hobesten ditu Gramatika batzordeak euskara baturako.

o      honezaz, horrezaz eta harzaz (eta hauezaz, horiezaz eta haiezaz) ez ditu gaitzesten.

o      honetzaz, horretzaz eta hartzaz (eta hauetzaz, horietzaz eta haietzaz) baztertzen ditu.

o      honez, horrez eta harez (eta hauez, horiez eta haiez) hainbat esapide jakinetan soilik erabili behar dira, ez erakusle soil moduan (Ikus Gramatika batzordearen 2001eko erabakia). “Antzeko esapideak” dira Euskaltzaindiak oraingoz Hiztegi Batuan onartutakoak (honezkero, horrezkero, harrezkero).

o      Gainerako formen gainean Gramatika batzordeak ez du ezer ere esaten. Nolanahi ere, esan daiteke literaturan goian aipatu erakusleekin gain, gero eta beste maizago erabili direla, eta horiek direla gehien ageri direnak, ezen ez aparte, landa, haraindi eta kanpo.

Horrela zeuden gauzak 2003an, eta ez da ezer aldatu geroztik (geroztik aldatu den bakarra zera da, Hiztegi Batuak, gerora, forma gehiago onartu dituela Gramatika batzordeak orduan aipatutako hirurez gainera). Noizbait zehaztuko du hori, beharbada, Euskaltzaindiak (ez batzorde batek), baina, bitartean, bada irizpide argi samarra Gramatika batzordeak emandakoa.

Irizpide horri helduta, honez, horrez, harez, hauez, horiez, haiez aldaerak ez ditugu emankortzat jotzen Elhuyarren, estilo-erabaki gisa, eta Hiztegi Batuak jasotzen dituen formak besterik ez dugu ontzat ematen. Horrenbestez, zuzendu egingo genituzke gorago azaldutako hiru adibideak. Honela:

• Begien bistako lilura horretaz gainera, badu horrek bestelako sinbolorik.
• Eta etxe horretaz mintzatu ziren.
• Ez ziren lagun horietaz oroitu.

Adi lehenengo adibideari! horrez gainera ageri da, baina ez Hiztegi Batuak jasotzen duen lokuzio edo lokailu gisa (alegia, gainera lokuzioa jasotzen duen bezala) edo Gramatika batzordeak aipatzen duen “antzeko esapide” gisa (alegia, erakuslearen ezkerrean izenik ez dagoela), adibide horretan ez baitago inolako esapide edo lokuziorik, eraikuntza sintagmatiko arrunt bat baizik (izena + erakuslea + gain). Hau da, horrez gainera lokuzio bat da, eta horregatik ageri da hiztegian; aldiz, lilura horrez gainera ez da lokuzio bat. Ñabardura finegia irudituko zaizu, beharbada, baina ez da logikarik gabea.

Azken ohartxo bat: Gramatika batzordearen iritzia kontuan hartzera, egokitzekoak lirateke, adibidez, Euskaltzaindiaren hiztegian ageri diren bi esaldi hauek ere: Eritasun honez kutsaturik gertatzen bazara (gertatu sarrerako adibide bat da) eta Hitz horiez hasten den kristau otoitza (abemaria sarrerako definizioa).

Alfontso Mujika

Ahaztuxea dugu, edo baztertuxea, edo nahita zokoratua. Eta ez dakit zergatik. Horregatik egin nahi dut gaur aldarri -EKIKO izenlagunaren alde.

Gaia kokatzeko, ikus dezagun zer esaten duten bi estilo-liburu ezagunek.

Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak (Patxi Petrirena, Ikasmaterialen Aholku Batzordea, 2011), 172. or.

-ekiko, izenlagun eta batzuetan adizlagun

Gehienbat izenlagunak sortu ditu, oraintsu artean (…). Murritzagoa, eta Hegoaldera mugatua, izan du adizlagun-erabilera (…)

elkarrekiko solasak
lagunekiko harremanak
Estatu Batuek Libiarekiko harremanak eten dituzte
Jainkoarekiko ekinbidea
(…)

Izenlagun denean ere, -ekiko erabiltzeaz gain beste aukeraren bat dagoen pentsatzea komeni da: testuinguruaren arabera, bata edo bestea izan daiteke egokiago:

a. Lege-sistemarekiko mesfidantzaren…
b. Lege-sistemari dioten mesfidantzaren…

a. gorputzen urarekiko portaera
b. gorputzek zer portaera duten uraren aurrean

Labur landuta dago, baina garbi adierazten du -ekikok, batez ere, izenlagunak sortzen dituela. Adibideetan, dena dela, izen abstraktuei lotuta baino ez da ageri (solas, harreman, ekinbide, mesfidantza, portaera).

Euskal estilo libururantz (Xabier Alberdi, EHU, 2001), 127. or.

-EKIKO ATZIZKI KONPOSATUA

Atzizki honen inguruan bi eratako zalantzak era arazoak sortzen zaizkigu: a) alde batetik, murriztapen sintaktikoak daude (adizlagun gisa ere erabil ote daiteke?); b) beste aldetik, murriztapen semantikoak daude (zein ote dira forma konposatu honen balioak edo adierak). Aurrera baino lehen, esan dezagun Euskaltzaindiak ez duela gai honi buruzko arau edo irizpenik plazaratu.

(…)

Izenlagun erabilera

1a) “Bi norabideko erlazioa” adierazten duten izenak mugatuz (oinarrian –ekin kasu-marka): elkar, harreman, lokarri, tratu, jardun, elkarrizketa, solas, bizitza, adiskidetasun, batasun, guda, borroka, batzar, ibilaldi (…)

1b) “norabide bakarreko erlazioa” adierazten duten izenak mugatuz (gaztelaniaz, “para con…”, “en relación a…”, preposizio-sintagmen pareko izan daitekeena): eginkizun, obligazio, ardura, errespetu, eginbide, miserikordia, zor, pena, estimazio, obedientzia, amodio, debozio, jaiera, behar, eskubide, kreditu, gurari, zitalkeria, esker (…)

1c) Izen konkretuak mugatuz (sarritan, deskribapenetan). Erabilera hau XIX. mendetik aurrera dokumentatzen da, eta zenbait autorerengan bakarrik. Iparraldean erabili da gehien, eta Hegoaldeko euskaran ohikoagoak diren egitura batzuen baliokidea litzateke (-dun/-ko nahiz edun/ukan aditzaz baliatuz egindako perpaus erlatiboak).

• Zaldi bakarrarekiko gurdia zan
• Bat-batean agertzen zaizkigu, gizotsoak iduri, hiru begiekilako mamu beltz larri batzu
• Han, ezkaratz-barneko athe hartan, ene lehenbiziko ikustaldian zitzitan bada agertu apez-jantziarekiko gizon ttipi gaztesko bat

(…)

Estilo-liburu horrek azalpen luze eta mamitsua eskaintzen dio -ekiko atzizkiari, batez ere adizlagun-erabilera berrien gehiegikerien inguruan. Eta 1b atalekoen gehiegizko erabilera ere kritikatzen du, gaztelaniazko “en relación a…” eta “con respecto a…” guztiak ordezkatzera igaro delako.

Gehiegikeriak eta desbideratzeak deskribatuta daude, eta ez diot horri heldu nahi, erabilera jatorrei baizik. Jatorra eta orokorra, izenlagun hori ez baita zoko-euskara, nonahiko euskara baizik: ekialdekoa (-ekilako), erdialdeko (-ekiko) eta mendebaldekoa (-gazko). Hona hemen literatura-tradizioko adibide bana:

• Bidean heldu zirelarik, laminak erraiten dio emainari: Nola, lana zuk egin ondoan, hautatzerat emanen baitauzkitzute bi eltze, bat axalean urhearekin, bertzea axalean hautsarekin, hautaazu hautsarekilakoa, zeren urhea harek bakarrik izanen baitu barnean (Barbier).
• …baita igaro bearko ere jasa andiarekiko ekaitz portitza (Iztueta).
• Nire kotxiagazko abenturei jarraituez (Gerrikagoitia).

Egia da izen bati lotuta agertu beharrean izenondo bati lotuta agertzen denean ez dela ezinbesteko egitura, zilegia bada ere; baditu lehiakideak. Adibidez:

• Zaldi bakarrarekiko gurdia = zaldi bakarreko gurdia
• Soineko gorriarekiko neska = soineko gorriko neska = neska soineko gorriduna
• Beste batzuetan, berriz, -ekiko ez erabiltzeagatik, perpus erlatiboak sortzen ditugu, esaldiak astunduz. Adibidez:
• Arkabuzekiko erasoa.

Garbi dago –ko eta –dun aukerek ez digutela balio (arkabuzeko erasoa?? eraso arkabuzduna??). Halakoetan, perpaus erlatiboetara jo behar izaten dugu:

Arkabuzekin egindako erasoa / arkabuzak erabiliz egindako erasoa.

Egitura hori Iparraldekoa zein Hegoaldekoa da, eta ez da berria. Hala ere, gaur egungo testu estandarretan oso-oso gutxitan agertzen da izenlagun gisa izen konkretuekin. Dena dela, adibide ez gutxi aurkituko ditugu Euskaltzaindiaren lanetan. Adibidez, Euskaltzaindiaren hiztegian bertan:

• Hiru pertsonarekiko adizkiak.
• Arkabuzekiko erasoa.
• Dunba handiarekiko mando lerro luzeak
• Astoarekiko esneketari asko zetorren oraindik Hondarribira
• Zaldunekiko erasoa.

Baita Euskaltzaindiaren EGLU lanetan ere (Beñat Oiartzabalen idazkera dela esango nuke):

datiboarekilako komunztadura, singularrekilako hondarkia, Ahal-ekilako perifrasi multzoak, aditz partizipioarekiko moldea, izenordain zehaztugabeekiko kontzesio perpausak, gertakari bururatuarekiko aldiberekotasuna…

Gaur egungo literatura arakaturik, agertzen dira, tarteka, horrelakoak, baina ez ugari. Ez dago desagertuta! (Jean Bordachar, Xubero; Lopez de Arana; Itxaro Borda; Pello Zabala; Jose Morales; Xabier Olarra; Monika Etxeberria; Patxi Zubizarreta; Oskar Arana; Fernando Rey; Patxi Iturritegi, Bernardo Atxaga, Koro Navarro, Matias Mujika, Juan Kruz Igarabide):

Goizean Xiberoko koralekiko meza / Emakume ile beltz hark artesia buru erdian zeukan eta mahuka zabalekiko jantzi berde argi bat soinean. / Berdez inguratutako argi arrosa eta morea ematen zuen arku elektriko baten azpian, laukiekiko jantzia zeukan gizona bi neskarekin gurutzatu zen. / Zain urdinekiko bere esku finez, amak zopa-platerkada bat ipini zuen mutilaren aurrean. / Behean, bi aldeetatik, kaleak argizko puntutxoez osatutako ilaretan barna luzatzen ziren, leiho beltzekiko eraikin karratuen artean. / Loak eta koltxoiek isuritako usain txarra limurtzen zen leiho estuekiko etxeetatik / Harri nabarra, adreilu gorria, errotulu gorri eta berdeekiko asfalto ñarñarkaria. / Jaka zuriarekiko gizona mahaira hurbildu zen. / Gizon gazteak marra gorri, berde eta urdinekiko gorbata zuen. / Pantaila lauarekiko telebista. / Gizonak oihukatu zion gontz erraldoiekiko borta astun eta beilegiaren atzealdean desagertu baino lehen. / Destinuaren aztarnak finkatzeko gai ez zen hosto zuriekiko liburua zen. / bihi gorrixkekiko patxaranak auskalo zenbat tripako-min sendatu dituen gure etxean…! / Ekuatore aldeko ludiaren gerriko horretatik ikus daitekeen elur iraunkorrekiko mendi bakar altua. / Zurezko kupula zaharrekiko eta erpin belztuekiko elizak. / Uda zein negu, inoiz irekitzen ez zituzten leiho txikiekiko gelatxo bat goiko solairuan. / Idazmahaiaren erdian estalki berdearekiko lanpara bat zegoen. / urrezko kirtenarekiko betaurrekoak. / belus horizko azalekiko koaderno mehe bat. / Ile zuriarekiko gizona. / Barraren ondoan ametsetan dagoen neskame atorra beltzarekiko hori. / marra gorri-urdinekiko galtzerdi zuriak. / maindire zuriekiko ohe batean lo egiteko. / begi beltz handiekiko haurren begitarteak. / leiho itxiekiko gelak. / belarrizulo iletsuekiko arlotea. / begi urduriekiko mutila. / bular txiki politak, titiburu tenteekikoak. / Makina bat amets egiten nuen pareta loredunekiko gelan. / Lehenbiziko solairuan egongela zegoen, besaulki handiekikoa./ letra urdinekiko ikonoa. / harri arrosa edo ia arrosekiko etxe hartan. / Neska handia eta mardula zen, esku itsusiekikoa. / beste bat betaurreko lodiekikoa. / Marra zuri eta gorriekiko korbata. / injinadore uniformearekiko gazte dotore bat. / Txinatar mamu bat, aurpegi zurbilarekikoa…

Hor dago, bai. Ez da desagertu. Hala ere, ekuazioekiko problemak gisakoak ez erabiltzeko gomendioa ere iritsi zait aspaldi ez dela, eta ekuazioen problemak edo ekuazioak dituzten problemak erabiltzea aholkatu didate. Prentsa txarra du, nonbait, egitura horrek, herriarekiko harremanak, Jainkoarenganako jaiera eta gisako sintagma abstraktu eta “serioetarako” bakarrik balioko balu bezala.