Alfontso Mujika
“Urtxintxak oihanean jauzika, aldaxkatik aldaxkarat” eta itzultzaileak ere jauzika hiztegitik hiztegira. Halaxe ibili ohi gara itzultzaileok maiz, aseko gaituen erantzunaren bila. Hiztegi elebidunak, hiztegi terminologikoak, hiztegi orokorrak, hiztegi historikoak, hiztegi modernoak… eta, hiztegietatik harago, corpusak ere baditugu arakagai.
Zorionez, gero eta tresna gehiago ditugu eskura sarean, eta azken hiztegiek corpusen bermea dute atzean (paperezko hiztegiak hautsa biltzen dauzkagu apaletan, haienak egin du). Aurtengo lehen hiru hilabeteetan, bi hiztegi orokor elebakarren azken bertsioak kaleratu dira.
Batetik, otsailean, Euskaltzaindiaren Hiztegiaren (EH) azken bertsioa (urtean bitan eguneratzen da). Poliki baina sendo, koskortzen eta are heltzen ari da: 2012an paperean argitaratu zen 1. bertsioa, 20.000 sarrera inguru zituela; orduko jaioberri hark 10 urte ditu orain, eta 48.000 sarrera inguru: 38.000 sarreraburu eta 10.000 azpisarrera inguru. Bide emankorra.
Bestetik, Egungo Euskararen Hiztegia (EEH) amaitu du Euskal Herriko Unibertsitateak. Honela dio EHUk:
“Euskara modernoaren hiztegi handien eta zehatzena. 2008an abiatua, hamabost urtetako lanaren ondoren, 2023ko urtarrilean amaitu zen.”
Beharbada, arrandia-puntutxoren bat egon liteke izenburu horretako lehen esaldian, baina hobe da izenburuak alde batera uztea eta EEH interesgarri horren mamian sartzea eta zertarako gerta dakigukeen baliagarri aztertzen saiatzea.
EEHn sartuta, lan horren beste definizio bat ageri da, taxuzkoagoa nire ustez:
“Ereduzko Prosa Gaur corpusa oinarri hartuta egiten ari den hiztegia, egungo erabileraren ispilua izan nahi lukeena”.
Hau da, 25,1 milioi hitzeko corpus baten hiztegia da, 2000tik 2006ra bitartean argitaratuko hainbat liburu (287 liburu, 13,1 milioi hitz) eta egunkari (Berria eta Herria, 12 milioi hitz) arakatu dituena. Corpus hori ustiatuz egindako hiztegia da, hau da, corpus hori zukutuz egina, zer den baliagarri eta zer ez epaitu gabe. Eta hori argi eduki behar dugu, hartan ageri den guztia ez baita estandarra, obra horren asmoa ez baita inola ere arautzaile izatea, 2000‑2006 bitarteko euskararen argazkitxo bat (partziala, ezinbestean) ematea baizik.
Hala, Euskaltzaindiak arautu ez bezala idatzita ageri dira hainbat hitz: balutxi (EH: balutx), kanakiar (EH: kanak), waloniar (EH: valoniar), matriuska (EH: matrioxka), accessit (EH: accesit), abordaje eta abordaia (EH: abordatze)… Eta Euskaltzaindiak berariaz gaitzetsitako edo ez erabiltzeko gomendioa eman duen beste hainbat hitz inolako oharrik gabe ageri dira: abenida, adaptatu, administradore, aeroplano, afirmazio, agintekera, aguakate, ahapeko, aheria, ajedrez, aktualizazio, aktuatu, aktuazio, akzesit, akzionista, alarmagarri, alarmatu, albondiga, aldeanitz, alderanzketa, algodoi, alkanfor, alkilatu, alkitran, altaboz, aluzinatu, aluzinazio, amapola… Alegia, estandarizazioak azken urteetan egin duen bidea ez da EEHn islatzen.
Horregatik beragatik, sarrera asko eta asko hitz beraren aldaerak dira. EEHk dio 70.751 sarrera dituela, baina milaka eta milaka sarrera “ikusak” dira, hau da, honelakoak: “jostagailu ik. jostailu”, “juduteria ik. judueria”, “yaourt ik. jogurt”, “yogourth ik. jogurt”, “yogur ik. jogurt”, “yogurt ik. jogurt”. Ez dakit zenbat, baina, lagin batzuk aztertuta, esango nuke sarrera “ofizialen” % 15-20 inguru horrelakoak direla, aldaera grafiko hutsak. Horrek esan nahi du sarrera “errealak” edo definituta daudenak nabarmen gutxiago direla, 10.000 edo 15.000 gutxiago.
Nolanahi ere, sarrera erreal asko dira. Beraz, pentsatu behar dugu hor material baliagarri bat dagoela beste hiztegi batzuk, edo norberaren hiztegia, elikatzeko.
Proba txiki bat egin dut: EEHn sarrera diren eta EHn sarrera ez diren lehen 25 hitzak apartatu ditut, eta begiratu dut zenbat adibide dituzten EEHn eta zenbat agerraldi dituzten corpus hauetan: Euskaltzaindiaren Lexikoaren Behatokia (XXI. mendeko 98 milioi hitz zituen 2021ean), EHUren Egungo Testuen Corpusa (XXI. mendeko 355 milioi hitz ditu) eta Elhuyarren Dabilena (Interneteko 300 milioi hitz ditu). Hau da, Ereduzko Prosa Gaur corpusa baina askoz handiagoak diren beste hiru corpusekin alderatu ditut, ikustearren zenbateraino diren hitz horiek hizkuntzan ondo finkatutako eta erabilitako hitzak edo zenbateraino diren bazter-hitz. Hona hemen datuak:
| EEHn sarrera eta EHn ez | LB | ETC | Dabilena | Zenbat adibide EEHn |
| abadetxo | 0 | 0 | 10 | 4 |
| abadezale | 0 | 2 | 2 | 2 |
| abadezulo | 0 | 2 | 0 | 2 |
| abailetan | 1 | 0 | 1 | 3 |
| abailgarri | 2 | 40 | 13 | 4 |
| abaka | 2 | 2 | 10 | 1 |
| abakozale | 0 | 0 | 5 | 1 |
| abalatu | 11 | 90 | 213 | 3 |
| abalorio | 5 | 11 | 27 | 1 |
| abanderatu | 3 | 5 | 18 | 1 |
| abandonismo | 0 | 1 | 1 | 1 |
| abanikatu | 3 | 18 | 6 | 1 |
| abantailadun | 3 | 0 | 8 | 1 |
| abantailatxo | 16 | 0 | 28 | 5 |
| abantailazko | 13 | 0 | 51 | 4 |
| abantailoski | 0 | 0 | 2 | 1 |
| abante | 17 | 0 | 64 | 7 |
| abantzamendu | 0 | 9 | 5 | 2 |
| abantzarazi | 0 | 0 | 2 | 2 |
| abanzada | 0 | 0 | 2 | 1 |
| abarketatxo | 0 | 0 | 1 | 1 |
| abarogabetza | 0 | 0 | 0 | 1 |
| abarotsu | 1 | 0 | 1 | 1 |
| abarotu | 0 | 5 | 9 | 1 |
| abarrakitzaile | 0 | 0 | 0 | 1 |
Garbi dago gehienak ez direla oso hitz erabiliak edo berez sor daitezkeela lexikoa sortzeko ohiko baliabideak erabiliz —eratorpena, adibidez—, hiztegi batean esplizitatu beharrik gabe (abadetxo, abadezale, abakozale, abarketatxo…). Horiz nabarmendu ditut nire ustez lehen begiratu batean (corpusetan duten agerraldi-kopurua ikusirik) hiztegi arauemaile batera lehen urrats batean pasatzeko interesgarrienak izan litezkeenak. Nolanahi ere, zalantzarik ez da EEH badela hitz-iturri interesgarria, corpusekin batera kontuan hartzekoa, Euskaltzaindiaren Hiztegia osatuz joateko.
Beste galdera bat egin nion neure buruari: Egungo Euskararen Hiztegia zenbateraino da benetan egungo? Eta, erantzuteko, beste alderaketatxo bat egin nuen galdera honetan oinarrituta: EHk ba ote du bera baino handiagoa den EEHn sarrera ez den egungo hitzik? Eta erantzuna ezin argiagoa da: bai, EHk gaur egungo hitz asko eta asko ditu EEHk ez dituenak. Hona hemen erakusgarri txiki bat, 100 hitzez bakarrik osatua:
ahaldundu, alergeniko, animalista, arretagune, astur, audiometro, azelerometro, azidifikatu, bakterizida, biodinamiko, birmasterizatu, birzentralizazio, chic, curling, curry, desmarkatu, desmuntagarri, dogon, drone, ekintzailetza, feminizidio, fotodepilazio, friki, garnatxa, gatzapen, geoingeniaritza, geolokalizazio, gobernabide, heteroarau, hidrofugo, hijab, hipotekadun, hostoerorkor, hostoiraunkor, immunitario, in vitro, intersexual, jibaro, jokatugabe, kationiko, koadrizeps, koedizio, konpostagailu, kontziliazio, lignina, lodigarri, lurrintzaile, maori, mariatxi, masai, mastaba, matriarka, mikrobiologiko, minorizazio, miss, muesli, nanomaterial, nanometriko, nanozientzia, neuroendekapen, ninja, nitruro, oleiko, ordainduko, paintball, papuar, pilates, plazandre, positroi, prebalentzia, proaktibo, propileo, psoriasi, pultsometro, quad, sismologo, skate, skater, sorbiko, sudoku, superprodukzio, surimi, tajik, tenporizadore, tentsioaktibo, tentsiometro, tortso, tory, traol, trazabilitate, tuit, tuper, txosnagune, ultraeramangarri, wifi, zamaleku, ziklogenesi, zistitis, zordunketa.
Alegia, EEH hiztegia egungoa da, baina ez da egungoena. Eta normala da hala izatea, EEH elikatu duen corpusa mugatu samarra delako hala kopuruz (25,1 milioi hitz) nola denboraz (2000tik 2006ra bitarteko testuak). Horretaz gainera, Ereduzko Prosa Gaur corpusa ez da orekatua, haren testuak ez baiziren estatistikoki hautatu; beraz, 2000-2006 bitarteko hizkuntza idatziaren parte bat baino ez du islatzen.
Eta, bestalde, ez da hiztegi “ohikoa”. Sarrera nagusiez gainera, baditu azpisarrerak ere, baina gutxi; asko falta dira. Esate baterako, abiadura hitzak, EHn, lau adiera (bakoitza bere definizioarekin) eta azpisarrera definiziodun hauek ditu: abiadura-aldagailu, abiadura angeluar, abiadura-muga, abiadura-neurgailu, abiadura-palanka.
| abiadura 1 iz. Korritzen den distantziaren eta horretan ematen den denboraren arteko zatidura. Ik. lastertasun. Abiadura handiko trenaren inguruko jardunaldiak. Argiaren abiadura. 2 iz. Abiada, abaila. Txalogarria da benetan Auspoa bildumak hartu duen joera eta abiadura. 3 iz. Ibilgailuetan, abiadura-aldagailuaren engranaje-konbinazio bakoitzari dagokion higidura modua. Ik. martxa 2. Sei abiadurako motorra. 4 iz. Ipar. eta Naf. Hastapena. Tentaldiaren abiaduran. Erromatarren garaian, Elizaren lehen abiaduran. abiadura aldagailu, abiadura-aldagailu iz. Ibilgailuetan, abiadura edo martxa aldatzeko erabiltzen den tresna. Motorra eta abiadura aldagailua Ferrarirenak dira. abiadura angeluar iz. Errotazio mugimenduetan, biratutako angelua denbora-unitateko. Eguzkia ekliptikan zehar abiadura angeluar konstantean mugitzen da. abiadura muga, abiadura-muga iz. Legeak errepideetan ibilgailuentzat ezartzen duen gehieneko zirkulazio abiadura. Espainiako Gobernuak orduko 110 kilometrora jaitsi du berriki autobide eta autobietako abiadura muga. Argi uzten du horrek, inork ez dituela abiadura mugak errespetatzen. abiadura neurgailu, abiadura-neurgailu iz. Ibilgailu baten abiadura neurtzen duen tresna. abiadura palanka, abiadura-palanka iz. Abiadura aldagailuari eragiten dion palanka. |
EEHn, berriz, adiera bakarra definitzen da, eta beste sei sail (hitzaren testuinguru morfosintaktikoaren arabera osatutako sailkapena), definiziorik gabe, adibide ugariz hornituak (adibide bakoitzaren jatorria zehaztuta), eta azpisarreratzat har litekeen beste sail bat (sailetako adibide bana baino ez dut hemen jarriko, ez luzatzearren).
| abiadura (ETCn 32.060 agerraldi) 1 iz ibiltzen den distantziaren eta horretan ematen den denboraren arteko zatidura. 15 adibide. Abiadura horretan ehun metro korritzen dira segundoko. 2 (izenondo eta izenlagunekin) 15 adibide. Begiak itxita dagoen bidaiariak ezin du esan hegazkina abiadura konstantean doan ala lurrean geldi dagoen. 3 (hitz elkartuetan lehen osagai gisa) 15 adibide. Gidariek motoaren esku utzi nahi izan zuten abiadura murrizketa, eta elektronikak egiten du lan hori. 4 (hitz elkartuetan lehen osagai gisa) 5 adibide. Nahikoa da bere keinu metodikoak ikustea, neurtuak, abiadura-kaxa segundo zehatzean erabiltzen dakienaren keinuak dira. 5 (hitz elkartuetan bigarren osagai gisa) 4 adibide. Bertatik haize-abiadura puntakoena jaso. 6 irud/hed 5 adibide. Urkia eta Lujanek ahal zuten guztietan partidaren abiadura aldatzeari ekin zioten. 7 abiaduran abiadan. Adibide bat Polizia patruila bat pasa zen abiaduran eta argiak keinuka. |
Hirurogei adibide ditu abiadura sarrerak EEHn (hamar adibide, berriz, EHn), baina adibide horietako batean ere ez dira agertzen EHn definituta dauden bost azpisarrerak (abiadura‑aldagailu, abiadura angeluar, abiadura-muga, abiadura-neurgailu, abiadura‑palanka).
ETC corpusean bost azpisarrera horiek bilatzen baditugu, berehala ikusiko dugu garrantzitsuak direla, hau da, abiadura hitza beste hitz batzuekin konbinatzen denean nagusietakoak direla elkartze horiek. Hala, abiadura izena adjektiboekin elkartzen denean, abiadura angeluar nagusietan bigarrena da (abiadura konstante bakarrik du aurrean). Eta abiadura izena beste izen batzuekin elkartzen denean, abiadura lehen hitza izanda, ETC corpusak < abiadura + izena > motako 314 konbinazio eskaintzen dizkigu erabilera‑maiztasunaren arabera ordenatuta, eta bost horiek oso goian daude zerrendan. Zehazki, postu hauetan ageri dira: abiadura‑aldagailu 4.a, abiadura-muga 7.a, abiadura-neurgailu 22.a eta abiadura‑palanka 38.a. Horrek guztiak erakusten digu EEHk ematen digun argazkiak ez duela islatzen euskara idatziaren unibertsoa, unibertso horren zati bat baizik, atzean dagoen Ereduzko Prosa Gaur corpusaren edukia orekatua ez izatearen ondorioz.
Balio mugatua duela esateak ez du esan nahi balio ez duenik, jakina. EEHren bi arlo iruditu zaizkit bereziki interesgarriak. Batetik, sarrera batzuetan adierak bereizteko egin den ahalegina. Adibidez, gurutze sarrera hartu eta EH eta EEH alderatzen baditugu, ikusiko dugu lau adiera komun dituztela baina EEHn badirela beste lau adiera EHn ageri ez direnak. Ez daude zehazki definituta (hitz batez edo biz iradokitzen da zertaz ari den), baina hor daude (adibide bakarra ekarri dut, ez luzatzearren, baina adibide gehiago dituzte):
| 4 (dominetan) Haren bular zabalaren gainean gurutze batek eta hiruzpalau dominak egiten zuten dirdai. 5 (ikurra) Liburutegiko zenbait liburu gurutze gorri batez markaturik daude. 6 (kaleen artean) Hortaz, eraman nazazu Lexington eta 47.aren arteko gurutzera. 7 (elizen egituran) Ezin konta ahal eliza eta monasterio daude […] beren kupula, gopoil eta gurutzeekin. |
Bestetik, hitz-multzoen atala: sarrera bakoitzean, behin eta berriro errepikatzen diren biko eta hiruko hitz-multzoak ageri dira. Hitz bat gehienbat zer hitzekin elkartzen den ikusteko balio du, eta informazio hori interesgarria da joerak ikusteko, “kolokazio” direlakoak edo terminoak izan litezkeenei antzemateko eta, oro har, ikusteko hitz bakoitzak zer “lagun” dituen gogokoenak. Esan behar da, dena dela, hitz-multzoen hautaketa modu automatikoan egin dela eta, itxuraz, ez dela iragazi. Horrek esan nahi du atal horretan ageri den informazio asko ez dela esanguratsua edo itzultzaileontzat baliagarria, aski erredundantea delako edo baliagarria ez delako; hau da, bihia bilatu behar dela lastoen artean. Adibidez, har dezagun rally sarrera. Hau agertuko zaigu:
Interesgarria da ikustea rally txapelketa multzoa hor dugula edo munduko rally txapelketa, baina, aurreko horiek hor izanda, munduko rally txapelketan eta rally txapelketan ez dira esanguratsuak. Edo argentinako rallya, argentinako rallyan, australiako rallya, erresuma batuko rallya, italiako rallya, kataluniako rallya, kataluniako rallyan, kataluniako rallyko, mexikoko rallya, montecarloko rallya, korsikako rallyan, korsikako rallyko, suediako rallyan, suediako rallyko, japoniako rallyko… Alegia, informazio asko dago, baina itzultzailearentzat baliagarria izan daitekeena apartatzen badago lana.
Beraz, ongi etorri EEH gure hiztegien biltegira, itzultzaileon “armategira”. Ez da izango tiradera birtuala zabaldu eta kontsultatzeko erabiliko dugun lehen hiztegia, baina baliagarria gertatuko zaigu ñabarduren bila, adiera ezkutu baten bila edo hitz jakin baten “lagunen” bila gabiltzanerako.