Hilabetea: martxoa 2023

-(e)an bidalia

Izenberritzeaz

Itziar Otegi Aranburu

Gure niak baldintzatuta daude, eta, gainera, hil egiten dira.Egunero zertxobait aldatuta esnatzen gara, eta bezperan ginen pertsona hilda dago (…). Are, gerta liteke atsegin ez izatea gure ni zaharrak, erabili eta botatzekoak diren gure arbaso horiek.

Self-consciousness, John Updike.

Kontzeptu berri bat ezagutu dut duela gutxi, eta jakin-mina piztu dit: dead name. Literalki, “izen hila”. Ingelesez, pertsona trans batek trantsizioa egin aurretik zuen izena adierazten du dead name terminoak.

Oxford hiztegiak jasotzen du Twitterren begiztatu zuela lehen aldiz, 2010ean. 2013an, aditz gisako erabilera atzeman zuen, deadnaming, edo to deadname. Alegia, pertsona trans bat izendatzea trantsizioa egin aurretik zuen izena erabiliz, dela oharkabean, dela asmo txarrez.

Kontuak berebiziko garrantzia du, eragin zuzena baitu pertsonaren ongizatean eta osasunean. Pertsona trans batzuek –ez denek– legez aldatzen dute izena trantsizioa egitean, baina hala ere oztopoak izan ohi dituzte, burokratikoak, administratiboak edo bestelakoak, izen berria normaltasunez erabili ahal izateko. Deadnaming egitea transfobiaren aurpegietako bat izan daiteke, indarkeria mota bat. Insultar por nombre muerto, irakurri dut artikulu batean.

Bilaketa egin dut datu-base terminologikoetan. Euskaltermen eta IATEn ez dut aurkitu, baina Termiumen bai, eta Termcaten.

Termiumen ikasi dut frantsesez morinom esaten dela dead name, eta ekintza, morinommer:

Désigner par son prénom d’état-civil de naissance (morinom), une personne qui en a changé depuis. S’utilise pour les personnes trans.

Quand quelqu’un te mégenre ou te morinomme c’est comme si toutes ces cicatrices étaient vives. Je ferais la vaisselle tous les jours si ça me protégeait d’être mégenrée.— (Sophie Labelle, Assignée garçon, webcomic, page #132). Dictionnaire, Lalanguefrançaise.com

Espainolerako, nombre impuesto proposatzen du Termiumek, eta utilizar el nombre impuesto.

…izen hila, izen esleitua, izen inposatua, izen hilaz iraindu, izen inposatuaz deitu, izen inposatua erabili…

Termcaten informazio gehiago dago:

… jaiotizena, bataio-izena, ponte-izena, izen ohia…

Katalanez, beraz, hiru ordain proposatzen dituzte: exnom, nom mort, eta nom de naixement. Interesgarriak dira Termcatek eaten dituen definizioak eta oharrak:

Definition: Nom amb què era anomenada una persona transgènere abans d’adoptar el seu nom sentit.

Note
• 1. La denominació nom mort és una forma connotada, que mostra la voluntat de separar-se de la identitat assignada a la persona en néixer. Les formes exnom i nom de naixement, en canvi, són de registre més neutre. La forma nom de naixement (i igualment la forma paral·lela en altres llengües) és pròpia sobretot de contextos formals i pot utilitzar-se, més enllà de l’àmbit de la transidentitat, per a designar, en general, el nom amb què s’inscriu oficialment una persona en néixer.

• 2. Generalment, l’exnom no es correspon amb la identitat de gènere de la persona que decideix fer el canvi.

* Letra lodiak nik jarriak dira.

Nom mort forma konnotatutzat jotzen dute, beraz, eta exnom eta nom de naixement, neutroagotzat.

Are konnotatuagoak dira RAEk eta Fundéuk proposaturiko necrónimo, necronombre edo innombre ordainak. Hauxe dio Fundéuk erantzun batean:

El anglicismo deadname se usa para referirse al nombre de nacimiento de una persona trans que ya no utiliza. En español se emplean alternativas como necrónimo, necronombre, innombre o, como indica la RAE en su cuenta de Twitter, nombre muerto y nombre de nacimiento/antiguo/anterior.

De estas opciones, necrónimo es la mayoritaria en el uso, y, como se señala en esta misma cuenta académica, aunque ya se utiliza para designar el nombre de alguien que pertenecía a una persona muerta, está bien formado y puede fácilmente ampliar su significado.

Hain zuzen ere konnotazio horiengatik, dead name kontzeptuak baditu aurkariak. Ohikoa den bezala, norberaren bizipenaren araberakoa da terminoari buruzko iritzia. Pertsona trans batzuek atzean utzi nahi dute aurreko identitatea, eta begi onez ikusten dute dead name kontzeptua. Beste batzuek, ordea, aurrekoaren gainean eraikitako identitate gisa ulertzen dute berria, eta ez dute aurreko hura ahazteko beharrik.

“A mí me cabrea eso de ‘nombre muerto’. No nacemos de nuevo cuando hacemos la transición, simplemente evolucionamos. Preferiría algo como ‘nombre pasado’”. Mar Llop, El País (2023/03/26).

Bestalde, transitua egindako pertsonen senide edo lagunen bizipenak ere aintzat hartu beharrekoak dira, eta litekeena da dead name edo necrónimo bezain termino markatuak egokiak izatea haien esperientzia adierazteko, zenbait kasutan.

… hil-izena, nekronimoa, izen abandonatua, izen atzean utzia, izen iragana, izen zaharkitua, izen gaitzetsia, izen arbuiatua …

Termcateko definizioan ageri den nom sentit horretatik, batzuek nombre sentido hobesten dute, género sentido ere esaten baita. Ingelesez ere, batzuek chosen name edo preferred name hobesten dituzte, baina esapide horiek aditzera ematen dute nolabait “hautazkoa” dela izen bat edo bestea erabiltzea.

… izen sentitua, izen hautatua, izen hobetsia, izen onetsia…

Estatuko trans lege berrian, otsailaren 28ko 4/2023 Legean, ez dut gisa horretako terminorik aurkitu. Ageri dira nombre registral, nuevo nombre propio, principio de libre elección del nombre propio eta abar, baina ez nombre muerto edo nombre sentido edo antzekorik.

…erregistroaren araberako izena, izen berezi berria, izen berezia askatasunez hautatu ahal izatearen printzipioa…

Euskaraz ez dut ordainik aurkitu, eta kontsulta egin dut pertsona transen Euskal Herriko elkarte batzuetan. Jakin dut deadname erabiltzen dutela, euskaraz zein gaztelaniaz. Naizen adingabe transexualen familien elkartean erantzun hau eman didate:

Gazte transexual gehienek dead name esaten dute euskaraz eta gaztelaniaz hitz egiten dutenean. Hala ere, batzuetan izen zaharra esaten dute, edo, kaleko hizkuntzan, lehengo izena. Azalpena emateko aukera dagoenean, jaiotzean jarritako izena esaten dugu. Nombre sentido niri ez zait gustatzen; izatekotan nombre izango litzateke, trantsitua egin ostean (izen aldaketa egon bada) bestea ez delako dagoeneko “existitzen”.

… jaiotzean jarritako izena, lehengo izena, izen zaharra, izen berria hartu, izenberritu …

Euskaraz ordainen bat proposatzera jarrita, interesgarria litzateke aukerak biltzea kontzeptu horiek adierazteko, modu neutroagoan edo konnotatuagoan, norberaren esperientziaren arabera. Arrazoibidean zehar proposatutakoak bilduz:

… izen hila, izen esleitua, izen inposatua …

… jaiotizena, bataio-izena, ponte-izena, izen ohia …

… hil izena, nekronimoa, izen abandonatua, izen atzean utzia, izen iragana, izen zaharkitua, izen gaitzetsia, izen arbuiatua…

… izen sentitua, izen hautatua, izen hobetsia, izen onetsia…

… erregistroaren araberako izena, izen berezi berria, izen berezia askatasunez hautatu ahal izatearen printzipioa…

… jaiotzean jarritako izena, lehengo izena, izen zaharra …

… izen hilaz izendatu, izen hilaz iraindu, izen inposatuaz deitu, izen inposatua erabili, izen berria hartu, izenberritu …

Erabilera neutro baterako, proposa liteke izen zaharrari izen ohia esatea, katalanen bidetik, eta izen berriari izen, besterik gabe, Naizen elkartean adierazitako iritzia aintzat hartuta.

Bestetik, arriskuak hartzea den arren, beste bide bat ere proposatu liteke, bi izenak kontrajartzea beharrezkoa litzatekeen testuinguru baterako: izen ezetsia eta izen onetsia.

Erabilerak aginduko du, beti bezala. Aukerak eskura jartzea izan da sarrera labur honen helburua.

… izen gardenez ikusi, izen biziaz ezagutu…

Esadazu zure izena

-(e)an bidalia

Aldibereko interpretazioa eta ahotsa

Amelia Pérez Conde

Aldibereko interpretazio-saio bat dantza gisa irudikatu dezakegu. Dantzan hasi aurretik, dantzari guztiak prest daude. Hizlaria izango da mugitzen lehena. Haren mugimendua sentitu bezain laster, kabinan erne dagoen interpreteak dantzatzeari ekingo dio, eta hizlariaren koreografia erakutsiko dio interpretazioa erabiltzen ari den entzuleari; eta entzuleak, jaso eta gero, erantzuna edo erreakzioa bidaliko dio hizlariari. Hirurak elkarrekin konektatuta daude, eta hirurak elkarri «adi» daude. Ahotsa da hiru pertsona horiek lotzen dituen haria; hala ere, ahotsa eta eremu horrek biltzen duen guztia ez da lantzen interpretazio-ikasketetan, salbuespen gutxi batzuetan izan ezik.

Juan Carlos Garaizabal adituak ahots kulturari buruzko blog honetan azaltzen du ahotsa psikearen, gorputz emozionalaren, gorputz fisikoaren eta entzumen-herentziaren zati entzungarria dela, eta ahotsa sortzean, besteak beste, tripak, bihotzak, burmuinak, norberaren historiak eta besteekin harremanetan jartzeko asmoak parte hartzen dutela.

Aldibereko interpretazio-saio batean, hizlaria hitz egiten hasi bezain laster, interpreteak ezagutuko ditu haren melodia, musikaltasuna eta nola mugitzen duen ahotsa, eta gehiago jakingo du beraren kultura mailari, nortasunari eta bizitasunari buruz. Diskurtsoarekin batera, hizlariak entzuleei esango die nola dagoen egun horretan, zein asmoz hitz egiten duen edo nondik hitz egiten duen.

Beste alderdi esanguratsu bat ahoskera da, hau da, hizlariak nola ahoskatzen dituen hitzak: kolpeak ematen ote dituen, hitzak argi ahoskatzen dituen ala ez, intentsitatea, estiloa eta nolako lotura sortu nahi duen entzuleekin, loturarik ezean ez baitago komunikaziorik.

Aldibereko interpreteak, beraz, aukera izango du diskurtsoari ez ezik, adierazpen-parametroei ere adi egoteko. Erritmoa, kadentzia, etenaldiak, melodia, abiadura eta intentsitatea kontuan hartuko ditu, eta, margoak izango balira bezala, hizlariaren emozioekin eta asmoekin koloreztatuko du diskurtsoa, anplifikaziorik gabe. Goza dezagun margolan horiek osatzen jakiteaz eta, behin osatuta, emateaz eta jasotzeaz.

-(e)an bidalia

Krutwig, itzultzaile (eta II)

Karlos del Olmo Serna

[Lehenbiziko partea irakurtzeko, egin klik hemen]

Euskaltzaleen artean

Villasantek honela azaltzen du Krutwig nola ezagutu zuen (1997: 362):

«Zerbait berri eta gure euskaltzaleen artean komunzki agertzen ez zena zekarren, ene ustez, Krutwig jaunak, hots, kultura-hitzenganako minberatasun apartekoa —nolabait esateko—.
»Euskaltzaleen artean herriari jarraitu behar zitzaiolako dogma hori oso sartua zegoen orduan —gure artean behintzat—. Baina nola ulertzen genuen “herri” hitza? Gizarte behe-mailako jendea, kultura gutxikoa. Hori zen “herria” guretzat eta horri egin behar zitzaion kasu, hori eredutzat hartu eta horri jarraitu.
»Beharbada, purismo amorratu baten kontrako erreakzioa ere bazen joera hori. Guk “herria” esaten genuenean, herriko behe mailako jendea izaten genuen batez ere gogoan, eta hura hartzen genuen eredutzat.
»Begien bistan zegoen, ordea, Krutwig jaunarentzat beste zerbait zela “herria”».

Villasantek berak gaineratzen duenez (1997: 36):

«Kultura-hitzak erabiltzean, berriz, grekoaren eta latinaren ortografia gordeten zuen ipi-apa guztiekin. Hori da, noski, bai fransesak, bai alemanak eta bai inglesak ere segitzen duten bidea».

Miren Azkaratek ere alderdi hori aipatu zuen (1997: 98):

«Beraz, Krutwigen iritziz, euskaraz kultura hitzak beren jatorrizko forman idatzi beharko genituzke, nazioartekoena horixe izaten da eta».

Euskaltzainditik bertatik 1950. urtearen inguruan Krutwigek eragin zuen kultur astinduaren ondorioz, literatur eta hizkuntz ereduari buruzko eztabaida sortu zen (horretan, itzulpengintza ere sartu behar genuke, zertan esanik ez), eta harreraren edo irakurle motaren ingururaino ere heldu zen, Sudupek jaso legez (2011: 69):

«Norentzat idatzi behar zen? Laborari, arrantzale, ofiziale edo herri(xk)etako eskulangileentzat soilik? P. Lafitte, E. Salaberry eta horien iritzian eta soziologian, hortxe nonbait; baita A. Mokoroaren iritzian ere. Ala haientzat ez ezik Orixek aipatzen zituen ehun apaiz, berrehun fraide eta berrogeita hamar galtzadun ikasi samarrentzat?, edota F. Krutwigek, J. Mirandek eta A. Ibinagabeitiak zioten bezala, herri nahiz hirietako gizatalde ororentzat, kristau fededunak bezala panteistak, neopaganoak, ateistak, edo kristotar-teistak bai baina Vatikanozaleak ez zirenak, nonahiko intelligentsietan egon ohi ziren gizatalde guztientzat, ziren bezalakoak zirela eta pentsatzen edo sentitzen eta jokatzen zuten bezala jokatzen zutela ere?».

Krutwigek erbestera jo behar izan zuenean, hark aldezturiko eredua ahuldu zitekeela eman bazezakeen ere, aldez edo moldez haren zenbait proposamenekin bat zetozenek eragina izan zuten euskara batuaren eredua sortzerakoan. Hala, 1953. urtean, Euskaltzaindiak zenbait hitzaldi antolatu zituen Bilbon, lehengo euskal idazleei buruzkoak, eta, Sudupek jasotzen duenez, lapurteraren aldeko kontraesanen bat edo beste geratu zen agerian (2011: 72):

«Villasante bera izan zen; Axular eta Joanes Etxeberri Sarakoari buruzko hitzaldiak egin zituen lapurtera klasikoz. K. Mitxelenak, berriz, A. Oihenarti buruz egin zuen hitzaldia baliatu zuen axulartarrei honako kritika hau egiteko: Axularri jarraitzekotan joskeran ere jarraitu behar zitzaiola; ez zuela zentzurik sintaxirako maisutzat S. Altube hartzeak. Kritika horrek asko eragin zion Villasanteri geroago aitortu zuenez».

Itzulpengintzari dagokionez, euskal ekoizpen itzulian ere horrelako kontrakarreko eredu eta joerak jalgitzen ziren garai hartan (teorian nahiz praxian).

Jean Haritschelhar euskaltzainburuak Krutwigi eginiko omenaldian honako hau adierazi zion Federicori berari (1997: 13), lokarri izatearen gainean:

«Zu zara oraiko gazteen, ez hain gazteen eta lehenbiziko euskaltzainen arteko lokarria. (…) Euskaltzaindiaren berriztatzaile lehen, euskaltzain belaunaldien arteko lokarri orai, goresmen zuri bihotz bihotzetik eta urte askotarako».

J.M. Satrustegik «akuilari» deritzo, zertasun hori nabarmenduta (1997: 337):

«Euskaltzaindiak gaur ohore handiko aitona duen F. Krutwig, heterodoxo antzeko akuilari gaztea izan zuen bere egunean. Hori da hain zuzen, bere merezimendu nagusia».

Andres Urrutia, bestalde, jardungaia sakontzera dator (1997: 343):

«KRUTWIGek LEIÇARRAGArengan jarriko ditu bere jakin–mina eta jomuga, bere horretan kausituko baititu goi mailako kulturaren osagarriak, greko eta latinetik ekarria eta euskaraz emana, jatortasun osoz».

Dena dela, gaztetako eredua oso bestelakoa zuen, Muruari Federicok berak adierazi legez (1997: 72):

«Nik hasieran bizkaiera sabindarrean idatzi nuen, Oleagak egiten zuen moduan, biok hizkuntza pixka bat puristan. Baina berehala ohartu nintzen oker ari nintzela, eta lapurterako tradizioa ikertzen hasi nintzen: Axularren maila herrikoiko hizkuntza batetik, eta Leizarragaren maila goragoko hizkuntza bestetik».

Azken buruan, jakintzaz euskaraz jardutea zuen helburutzat, Muruarekin izandako elkarrizketan ezin argiago azaldu zuenez (1997: 79):

«Ordurarte laborategiko hizkuntza izan zen euskara, ikerketen objektu baizik ez, baina guk gai zientifikoetarako lan hizkuntza bilakatu nahi genuen. Gure arteko eztabaidak ere euskaraz egitea deliberatu genuen. Horrela, gainera, purismoa erabilgarria ez dela frogatuko genuen».

Itzuli ez ezik, teorizatu ere egin zuen

Aipatua dugun legez, itzulpengintzaren alderdi pedagogikoa ere kezkabide izan zuen Federico Krutwigek. 1980. urtean, Udako Euskal Unibertsitatearen barruan, itzulpenaren inguruko programa bat antolatu zuten, Iruñean garatzekoa. Programan, Federico Krutwigen hitzaldi bat agertu zen iragarrita: Itzultzaileen prestakuntzarako eskola. Hala gaztigatu arren, erakunde horretako artxiboetan ez da ageri hitzaldia bera benetan gertatu izana edo Federico Krutwig bertaratu izana. Dena dela, itzulpenaren inguruko alderdi didaktikoaz zuen planteamenduaren atal bat, bederik, Computer Shock izeneko liburuan agertzen da, urte batzuk beranduago (1984: 194):

«Horrez gain, Bibliothêkê horrekin baterat eta Imprimetegi horrekin baterat (alegia, Bibliothêkêaren reproductione horrekin baterat), graikara classikotikan euskararako itzultzaileen skholê bat antolatu behar izanen litzateke. Eta, era berean, honakoa antolatu behar izanen litzateke: graikarazko textuak bidertzekotz imprimetegi bat, bai textu horien euskarazko itzulpenetarakotz, eta bai textu parallêloetarakotz. Horrela, graikar litteratura classikoaren euskarazko iruzkingileen corpus bat sortuko litzateke».

Uste bera agertu zuen Laura Mintegik Argia aldizkarirako egin zion elkarrizketan (1994):

«Gure artean influentziarik nabariena grekoarena da. Horregatik, hobe da greko literaturatik zuzenki hartzea, espainoletik baino».

1980ko udazkenean Donostiako Itzultzaile Eskola abiarazi zuen Euskaltzaindiak, Martutenen. Euskal Itzultzaileen Oinarrizko Prestakuntzarako Eskola omen zen, eta, Krutwigen jomugan zituen goi mailako helburuetatik urrun samar omen zegoen arren, itzulpen klasikoen gaineko prestakuntza eta euskal literatura eskaintzen zituen.

Apollôn gure culturaren symboloa lanean arestian aipatu gaia ere sakon aztertu zuen, besteak beste, euskal kulturan ikusten zituen zenbait ahuleziaz jardutean (1987: 35):

«Zeren eta euskal casuan interessant dateke, ezen euskarak’ bere hizkuntzazko structurak direlata, bere adar culturala crea lezala. Hunen egiteko elikatura cultural basikoa onhartu eta assimilatu behar da, eta hauxe gure casuan graikarazko originalak diradé, eta baldin nahi ba da, bigarren postu batetan latinaren bidez ethorritakoa ere, bainan gaur egunean’ batez ere Eurôpêko ethorkizunari begiraz euskal literaturak’ bere inspirationearen edaria’ Aganippêko ithurrian edan behar luke, eta geroz’ hor ere’ beren elikatura hartu dutenekin, communicatu; hau da, alemano, anglo, italiano ta frantsesarekin. Soilik orduan euskal literaturgile baten lanak valioko den zerbait ekhoitz lezake. Huntara ez da aski inspiratione theiozkoa, hau beharrezkoa denagatik, aitzitik huntaz gainera nolabait akadêmi on bat eduki behar dugu. Hau da artearen kanônen pratikêa eta ezagutza dadukana, eta gure egokera aphala culturan delata aiphatu ditugu ithurrietan inspiratione hartzea ezinbertzea da. Ezinbertzeak dira ithurri classicoak».

Krutwigek Jaurlaritzaren beka bati esker idatzi eta ohiko bide formalen bidez argitaratu gabe dirauen Ba hal daduka Euskalherriak’ ethorkizunik Kybernêtikêaren garaian? (1987) lana ere prestatu zuen, eta oso gogoeta interesgarriak azaldu zituen hartan, bai zibernetikaz bai zenbait itzulpen arazoz.

Hastapenetan azaldu bezala, bere buruaren itzultzaile ere jardun zuen, eta Ekhaitza dugu horren adibiderik nabarmenena. Antón Ugarte Muñozek honako hau dio (2017: 264):

«Ekhaitza. San Sebastián: L. Haranburu, 1980. 244 p.; 21 cm. ISBN 84-7407-084-8. Nota: Auto-traducción al euskera de la novela inédita en español La tempestad, independiente de la serie El jardín de los halcones».

Zertan esanik ez, El jardín de los halcones hori Belatzen baratza ezaguna da.

Euskara baturako Euskaltzaindiak aukeraturiko eredua gorabehera, bereari eutsi zion Federicok, eta horren adibide argia dira, itzulpenari dagokionez, besteak beste, Mao Zedong-en zenbait lanen itzulpenak edo aipatu Ekhaitza bera.

Josu Lavinek dioenez (2021):

«Ondoren Krutwig dembora batez Algerian egon cen, ETAco dellegatione dyplomaticoarequin. Hor harreman osso onac eguin cituen Embaxada Tchinatarrarequin, horren puncturaino non Tchinaco Gobernuac ordainduta, Mao Tse Tungen cembait obraren itzulpenac euscararat eguin bait cituen».

Itzulpengintza hori bultzada politiko bati esker apailatu zuen arren, dena dela, zio politikoaz gain, besterik ere bazen tartean, Imanol Muruari adierazi zionez (1999: 94):

«Nik ondo ezagutzen nituen txinatarrak eta orain ere sinpatia handia diet. Nehoiz ez dira egiazko marxistak izan. Haientzat ere marxismoa bidea gidatzeko metodo bat izan da».

Hala eta guztiz ere, Krutwig ez omen zen beste teorialari abertzale batzuk bezain Maozalea. Muruak gaiari buruz galdetuta, honela erantzun zion (1999: 95):

«[Galdera, Murua] Mao ere izan zenuen erreferentzia. Haren itzulpenak ere egin zenituen. [Erantzuna, Federico] Mao ere bai gauza batzuetan, baina ez hainbeste. Maozale Etxebarrieta zen eta, batez ere, Julen Madariaga. Ni ez nintzen hain maozale».

Eskura ditugun datuen arabera, ezin jakin daiteke zein hizkuntza hartu zuen abiaburu Krutwigek lan hori burutzeko (bat baino gehiago ere izan zitezkeen, jakina). Hiztegi eta grafia kontuak gorabehera, zein garaitakoa den ikusita, ez legoke oso urrun Krutwigen belaunaldiko batzuek eginiko itzulpenetatik, ez eta are alor bereko egungo zenbait itzulpenetatik (Krutwigek ituan irakurle edo hartzaile kultua bazuen ere).

Gaian sakontzearren, aipatu Ba hal daduka…lan argitaragabean jaso zituen gogoeta batzuk erabiliko ditugu, itzulpen praktikarako gogoeta teoriko interesgarri-interesgarriak jaso baitzituen, bere itzulpen moldearen erakusgarri (1987: 107):

«Berhain lan bat bertze hizkuntza batetara itzultzen denean, bethi ere soilik contenutua itzul dezakegu, eta ez originalean dagozen grammatikêzko particularitateak, zeren eta askotan hitzez hitz egin ba geneza, nola hizkuntzak’ differentak diren, bai eta heien literatur traditioneak ere diaphoroak bait dira, hitzez-hitz eginikako itzulpenak oso tzarrak izan litezken, eta huntara ere gehienetan gerthatzen da euskaraz non eta itzulpenak oso tzarrak ohi diren.

»Guttitan itzulpen bat originala baino hobea izaiten ohi da. Batzuetan gertha liteke (…) ezen itzulpenak hoin onak direla edo behar bada hoin ongi bir-interpretaturik dagozen, non eta itzulpenak bere herrian originalak (…) bezainbertze repræsentatzen diren, eta persona guztiek egiazko creationeak itzulitako hizkuntzan direla pentsatzen duten.

»Beraz itzulpen batetan hobekienik itzuli egin behar dena: zer dena da (…), eta soilik bigarren punctuan nola dena (…)».

Bestela esanda, mezua edo zentzua, aurrenik, eta, bigarrenik, forma bera, azala, nahiz eta, testu motaren arabera, horien artean bereiztea lan nekeza gerta daitekeen. Azken batean, itzulpen teorialari eta ikertzailerik ospetsuenek aldezten dutenetik hurbil-hurbil zebilen.

Amaitzeko, Apollôn deritzon laneko esaldi batzuk aldatuko ditugu hona, amaiera ezinago egokia direlakoan (1987: 55):

«Hemen, batez ere literaturan egiten dena, ez da españolkerien copia valoregabeko bat baizik, ezein ere intereserik ez duena, ez euskaldunentzat ez eta bertze herrientzat ere. Bainan nolabait euskal literatura bat’ ezinbertzea da basean, bertze cultur adarretan, valoreko gauzak euskaldun araura creatzekotz, Hizkuntzazko referentien systêma bat cultur creatione guztien base sine qua non bat delakotz; hizkuntzaren bidez herri baten cultura finkatzen bait da.
»Irakurleak pentsa liroke pessimista naizela. Ez dago halakorik, gauzak nola diren erran behar dela uste dut».
-(e)an bidalia

Krutwig, itzultzaile (I)

Karlos del Olmo Serna

Sar hitzak

Euskal Itzultzaile, Zuzentzaile eta Interpreteen Elkarteak 1991., 1996. eta 2002. urteetan, ohorezko bazkide izendatu zituen zenbait itzultzaile. Horien artean, ez da agertzen Federico Krutwig Sagredo (Getxo, 1921—Bilbo, 1998), nahiz eta, jardueraz, izendaturikoen artean egoteko behar adinako merezimenduen jabe bide zen. Horren ondorioz, elkarteak ohorezko bazkideen lanen laginak jasotzen dituzten hiru itzulpen antologietan (1996, 1998, 2002) ez da ageri Federicoren lanik. Ordea, elkartearen Nor da nor datu basean, Krutwigi buruzko fitxa bat agertzen da, eta hark itzulitako bi poemaren berri ematen du: Haltzen errege, Goethe, Johann Wolfgang von (1951) [de – eu], eta Zoriko Eresia, Hölderlin, Friedrich (1951) [de – eu]. Ez dira horiek itzultzaileak euskarara ekarritako lan bakarrak, jakina, baina bai datu base horretan jasoriko bakanak. Auñamendi eta Wikipedia entziklopedietan ere ez dute osorik aipatzen haren itzulpengintza.

2021. urtean, Krutwig Sagredoren jaiotzaren mendeurrena bete zen, baina ia bestela baitakoan eta oharkabean igaro zen mendeurrena, euskaltzaina (izendaturiko gazteena) eta eragile politiko nahiz intelektual nabarmena izan zen arren. Ez zen pertsona erosoa izan eta, beharbada, ETArekin bolada batean izan zuen harremanean etzan liteke ahanzturaren zioetako bat, bai eta iritziak plazaratzerakoan iragazki edo motelgailu handirik jabe jokatu izana. Salbuespen bakarra, ia, Krutwigen Lagunak deritzon talde batek UEUn, besteak beste, 2021ean apailaturiko jardunaldiak eta Nabarraldek 2022an jardunaldiotatik ekarrietako batzuk biltzeko plazaraturiko liburua: Krutwig bere mendeurrenean berrirakurtzen, bai eta lagun talde horren laguntzaz liburua hedatzeko prestaturiko hitzaldiak eta bideoa ere. Artikulu honetan ez gara luzatuko haren biografiaren gaineko zertzeladak ematen, aipatu liburuan erraz sakondu daitezke eta, besteak beste.

Adinez, beste itzultzaile horietako askoren belaunaldikoa zen Krutwig, eta haren ekoizpenari eta planteamendu teoriko nahiz linguistikoei erreparatuz gero, begi bistan dago merezimendurik aski bazuela aipaturikoen artean agertzeko, testu sakratu katolikoak itzultzeari dagokionez izan ezik, gauza jakina baita, besteak beste Espainiako eliza katolikoak zuen jarrera salatzeagatik erbesteratu behar izan zuela —beste erlijio batzuez kezka handiagoa erakutsi zuen Federicok bizialdian—, Sudupek idatzi bezala (2011: 61):

«Zaitegik, Orixek eta Ibinagabeitiak-eta erbestetik bezala, aberri barnetik, Bilboko hiri erdaldundutik, euskara eta kultura lotzeko oihu ozena F. Krutwigek egin zuen. Azkue adinean aurreratuak hari gomendatu zion Euskaltzaindiaren geroa, eta hark bere talentu eta nortasun intelektual indartsua lagun —erregimenarentzat ez zen susmagarria, aita aleman faxista eta falangista izaki (Mintegi, 1984); semea, haatik, aitaren ifrentzua atera zen, eta 1952ko maiatzean, Villasanteren sarrera-hitzaldiari egindako harrera-hitzaldian, Eliza katolikoak euskararen aldera zerabilen jarrera zorrotz kritikatzeagatik erbesteratu zen— oso urte gutxian —bizpahiru— Euskaltzaindia eraberritu zuen euskaltzain kopuruz, eta euskara ereduz eta euskara politikaz ere hala egin nahi izan zuen —berak ezarri zuen estreinakoz euskara lan-hizkuntza erakundean, Julio Urkixo hil ondoan—».

Xabier Kintanaren arabera (1999: 717):

«Erbestean hogeita sei urte eman behar izan zituen Federikok, harik eta 1978.ean, Franco hil ondoren, Hego Euskal Herrira itzuli arte».

Itzulpengintzan izan zuen garrantzia

Itzulpengintzaren aldetik, aurrera aurretik, hiru alderdi aipatu behar ditugu Krutwigen inguruan, euskal itzulpengintzan merezi eta ondo irabazia duen baranoa zedarritzearren: a) hainbat hizkuntza ikasi eta erabili izana (eleaniztun aktiboa eta pasiboa), b) itzulpenak paratzea eta argitaratzea eta c) itzulpengintzaren gainean teorizatu izana. Beste merezimendu bat ere badu, teorizatzaile izatea areago zehazte aldera: zibernetikaz eta horrek kulturan eta hizkuntzan izango zuen eraginaz erakutsi zuen kezka handia (egungo euskal itzulpengintza nekez uler liteke ordenagailuak lagunduriko itzulpen lanik gabe, horretan ere, aitzindari gertatu zen). Bestalde, eta aurrerago ere kontu horri ostera ere eutsiko diogun arren, ezin atzenduta utzi egun hainbat ikerketaren helburu den alor bat: autoitzulpenarena, bere buruaren itzultzaile ere izan baitzen. Bestalde, ezaguna da Federicok euskararen batasunaren alorrean eginiko lan eskerga, beste euskal itzultzaile askoren antzera, orokorrean, batasungintza horretan izan duten esku hartze muntadun-muntaduna ere gertatu denez gero.

Abar horien ingurukoak ezin hobeto laburbiltzen ditu Jaurlaritzaren beka bati esker idatzitako Apollôn gure culturaren symboloa lan argitaragabean (1987: 36), zeinean, besteak beste, euskaraz eta greko klasikoz dakiten euskaldunak aldarrikatu zituen:

«Alta, nahi ukhan ba dezagu, Euskalherria roboten morrointzaren manupean eror ez ledin, gure lemaz golphe bat eman behar deraukogu gure ibil-zentzuan 180º/etan aldatzekotz, zeren Euskalherriak orain dano ez du ukhan ez zoriona ez eta zoritzar ere bere culturaren desarroilatzekotz epokhê post-renaissancetiarrean, zeinaren bidez Euskalherria egokera faltsuan egon liteken cultur berriaren desarroilatzean, nola gerthatzen bait da español culturaz. Gure egokera ikhertzeko beharkizuna dugu, eta geu ere’ graiko cultur-kykloaren parte bat garela onhartzea, eta hortakotz gure egokeran egin behar dugun lehen gauza, graikaraz asko eta asko baino gehiago ere studiatzea. Edozein euskaldunek euskararen eta graikararen bilingual bat behar luke izan, eta hau gertha ledintzat batez ere persona imaginationezkoetan».

 Imanol Muruak egindako elkarrizketa batean, honela mintzo da Federico bere aurreneko itzulpenez (1997: 65):

«[Imanol Murua] Euskeltzale Bazkunako liburuak euskara sabindarrean idatziak ziren, ezta? [F. Krutwig] Eta batzuetan halako hizkuntzaz egin nituen itzulpenak, baina berehala ikusi nuen hori amets bat besterik ez zela, eta hasi nintzen e[giazko bizkaieraz eta lapurteraz idazten».

Eta aurreraxeago, hizketaldi berean, (1997: 66):

«Gerra [Zibila] hasi baino lehen itzulpen batzuk egin nituen. Batez ere Alemaniako literaturako lan batzuk itzuli nituen: Goetheren gauza batzuk… Bizkaieraz idatzi nituen hasierako lan haiek. Orain galduta daude. Ez daude argitaratuta».

Kontuan izanda 1921ean jaio zela, hamabost bat urte zituela ekarri ei zituen euskarara. Itxuraz, familiari arazorik ez eragitearren, erbesteratzerakoan, itsasora bota zituen itzulpenok. Hona hemen Xabier Kintanak idatzirikoa (1999: 715):

«Euskaltzaindiarekin erabat loturik egon zen garai horretan artikulu, poema eta itzulpen ugari argitaratu zituen Gernika, Egan eta Euzko gogoa aldizkarietan. Horiez gainera, ehundaka poema aleman itzuli zituen Bizkaiko euskarara, atzerriratu behar izan zuenean, familiaren kalterako izango zirelakoan, itsasora jaurtiak».

Zer hizkuntz eredu?

Aurreneko itzulpen horietaz berba egiterakoan, Federico itzultzailearen hizkuntza eredua aipatzea noraezekoa dugu, arestian jaso dugunez, <<egiazko bizkaieraz eta lapurteraz» idazten hasi omen zelako. Imanol Muruarekin izandako elkarrizketan, areago sakondu zuen eredua (1999: 73):

«Batez ere Axularren Gero dut eredu. Eta lehenagokoa zelako, Leizarragaren Testamentu Berria. Hizkuntza guztietan kreatzen dira hizkuntz mailak. Bata da Bibliako maila, bestea eguneroko maila. Horrelako mailak beste dialektoetan ez daude, lapurtera klasikoan baino ez daude. Orain denok demokratak gara eta guztiok eredu berdinean mintzatu behar dugu elkarrekin. Hizkuntza kulto batean ez da hori gertatzen: honekin hitz hauek erabiltzen dituzu eta harekin beste hauek. Lapurtera klasikoak baditu hizkuntz mailak beste euskalkiek ez dituztenak».

Hizkuntz ereduaz ez ezik, zelan halan, estilistikaz ere dihardu horrelakoak aipatzean.

Halere, Apollôn gure culturaren symboloa lanean oso iritzi gogorra (errealista?) plazaratu zuen eredutzat zituenez (1987: 41):

«Concretuago, poiêsian ez dezakegu erran, ezen Euskalherriak, euskaldun izaikeran, goiera universaleko obrarik ekhoitzi duenik, nahiz eta Beraskoizko Leizarragak eta Axularrek hizkuntza bat expressione philosophikoarentzat eta literaturan ideak jakin araztekotz, aphailatu zutenagatik. Beren obrak, lehena Bibliaren itzultzaile izaiteaz eta bigarrena obra religios baten egilea izanaz ez dira bertze hizkuntzetarat itzultzeko digne dirateken obrak».

Lan berean, Leizarragaren itzulpengintzari beste tasun bat erantsi zion, itzulpenaz haraindi, filosofiaraino, kulturgintzaraino eta nazioa eraikitzeraino hedatu zuelarik (1987: 52):

«Orain arte euskaldunok’ egiazko natione bat izaitekotz gutti, oso gutti, egin dugu. Lizarragak hasi zen bere Bibliaren itzulpenaz beharrezkoa den lanhabesa creatzen, eta euskararen possibilitate philosophikoei bulkada handi bat eman zerauen. Bainan zoritzarrez Euskalherrian ez zen buruzagitu protestantismoa, zeinak bethi ere Eurôpên graikararentzat maithasuna phizten bait zuen, nola eta Angloherrian eta Alemanian eta bertze lekhuetan gerthatu bait da. Soilik culturaren hegala desarroilaturik daduzkaten herriek’ egiazko belatzek bezala hegaz egiten dakite».

            Gai horri dagokionez, Andima Ibiñagabeitiak (euskal itzultzaile eta idazle askoren irakasle eta eredua izan zen) Krutwigek eta beste batzuek aldezten zuten hizkuntz ereduaren inguruan sorturiko eztabaidaz, ondokoa idatzi zuen artikulu batean (1956: 10):

«Mokoroa aita oraindik urrunago doa bere “Cartasemi-abierta al R.P. Villasante” eskutitz luzean. Eskolastika sendoenari loturik bere argumentu pisuak jalgitzen ditu eta honako hau dio: “Euskara zeharo hondatua ikusi nahi badugu, aski Krutwig eta Villasante’k asmatu bideak barna ibiltzea” (…) Ez da erraza Aita Villasante’k darabilen isuri eta trebetasunez hizkera hori erabiltzea. Gaurko gazteek bide horretatik nahiago balute, saia bitez, nik ez diet gebenduko: bortxa bitez eta egunen batean Euskadi guztia horretaratuko ahal dute. Ez nuke besterik nahi ere; euskararen osasuna, euskararen ondasuna. Horra euskotar orok ezer baino ere lehenago bilatu behar genukeena».

Urtetxo batzuk igaro ziren Arantzazun euskara batuaren oinarriak finkatu arte.

Bestalde, Jon Sudupek ondokoa dio Krutwigek hizkuntz eredu bat finkatzeko eginiko saioaren arrakastaz: (2011: 62)

«Ez zuen lortu gipuzkera osotua baztertu eta lapurtera klasikoa ezartzea literatur eredurako. Zergatik? Hona arrazoi batzuk (…) F. Krutwigentzat, berriz, euzkogogoatarren joera besterik baino gehiago garbizalekeria zen; altxor greko-latindarra europar guztiona zen, eta oparo baliatu behar genuen testu pragmatikoetan; literaturarako irizpide ñabartuagoa zuen.

»Krutwigen asmoek erreka jo zuten zenbait arrazoirengatik: 1. Hark proposatutako eredu kasik leizarragatarra jarraitzeko zaila zen; 2. Ez zuen obrarik argitaratua; eta erakusten zuen literatur ereduak ez zuen aski erakarmenik, eta 3. Ez zuen lortu kazetarik bere euskara eredua hedatzeko —saiatu zen Gernikako euskarazko artikuluak “gidatzen”, bere ereduaren arabera zuzentzen, baina huts egin zuen, eta gainera 1952an jada erbestera jo behar izan zuen, gorago agertu dugun arrazoiagatik, hots, Eliza katolikoaren euskararekiko zabarkeria eta aurkakotasuna zorrotz salatzeagatik—».

Testu bereko orripeko oharrean, zera gaineratzen du Sudupek:

«Gernika aldizkariko zuzendari I. Fagoagak Orixeri egindako gutunean, Krutwigen jarrerari buruz:

“A tal punto llegó su despotismo que me conminó a enviarle el texto castellano del Editorial que anualmente consagro en euskera a la destrucción de Gernika, para que él lo vertiera al euskara”. Orixe gutunak (1917-1961), Utriusque Vasconiae, 2006, 475-76. or. ».

Muruarekin izandako elkarrizketan (1999: 72), arestiko lerroetan jasotakoaren inguruan, honako hau zioen Krutwigek:

«Azkuek ongi ezagutzen zuen lapurtera klasikoaren aldeko nire eta Urkijoren jarrera, eta behin baino gehiagotan animatu gintuen gurearekin segitzeko: “Ea irabazten duzuen”, erraten zidan. Beretzat garrantzitsuena euskara salbatzea zen».

Hona hemen Sudupek hizkuntz eta literatur ereduaz dioena, (2011: 66):

«Lapurtera klasikoaren aldarrikatzailea F. Krutwig izan zen gorago adierazi bezala. Euskal idazle on batzuk literatur euskararako proposatu zuen ereduagatik konbentzitu zituen: L. Villasante, E. Erkiaga, L. Akesolo, J. Mirande, G. Aresti; eta, beste batzuengan, berriz, bere ikuspegi filosofikoengatik edota historiko-politikoengatik eragin zuen: Txillardegi, Mirande. Eragile gisa arrasto sakona utzi zuen eta gerraondoko lehen abiadan garrantzi handia izan zuen».

Zertan esanik ez, horietako batzuek itzultzaile ere jardun zutenez gero, Federicoren itzala zeharbidez itzulpengintzan ere barreiatu zen. Zeharrekoa ez ezik, zuzenekoa ere paratu zuen, Gernika aldizkarian bi poema itzuli argitaratu zituenez gero: Haltzen Errege [Goetheren Erlkönig baladaren itzulpena] (1951: 142) eta Zoriko Eresia [Hölderlinen Schicksalslied poemaren itzulpena] (1951: 11).

Hortaz, eskola edo, gutxienik, ildo bat ebaki zuen Krutwigek, bere gaztetasuna gorabehera. Pako Sudupek zera diosku alor horren inguruan (2011: 68):

«Aita Villasantek bere egin izan ez balu lapurtera klasikoaren aldeko deia, segur aski Krutwigek ez zukeen lortuko izan zuen eragina. Batere dudarik gabe Krutwigen ideia eta arauei etekin praktikoa ateratzen onena Villasante izan zen; idazle ona zelako».

Eta, zertan esanik ez, Mirande bera ere hautura ekarri beharra dago (2011: 68):

«Jon Mirande ere Krutwigen hizkuntza-ideietara etorri zen, eta lapurtera klasikoz hasi zen idazten. Hark ere lapurtera klasikoa Krutwigek baino maisukiago zerabilen. Ideologia aldetik ere eragin zion Krutwigek Miranderi hura Bilbotik Parisera joan zenean erbesteraturik».

Hirugarrenik, eta last but not least, Txilardegirenganaino heldu bide ziren Federicoren eraginaren uhinak, Sudupek artikulu berean adierazten duenez (2011: 68):

«Txillardegirengan, halaber, eragin nabaria izan zuen. 1949an Bilbon ezagutu zuenean, greko klasikoa ikasteko aholkatu zion, eta halaber, De Brooglie eta Schrödinger zientzialariak irakurtzea, teoria kuantikoaren eta uhin-mekanikaren ikerketetan printzipio eta ekuazio garrantzizkoak ezarri zituztenak; eta eskola budista bateko txartela erakutsi zion».

[Jarraituko du…]

-(e)an bidalia

Orainaldi galkorrak

Gotzon Egia Goienetxea

Denbora kronologikoaren eremu semantikoan subjektibitateak agintzen du. Gaur, esate baterako, ez daiteke uler, ez bada hitza erabiltzen duenaren ikuspunturik gabe, egun guztiak baitira gaur, norbaitek hala aldarrikatzen duen orduko; beste horrenbeste, atzo, bihar, orain eta abar.

Alde batetik, ikuspuntuak argitzen du hitzaren esanahi egiazkoa, baina, bestetik, denbora aipatzeko hitz batzuen hedadura zalantza gabeko xehetasunez ulertzen den bezala (atzo, gauden egunaren aurreko 24 orduetan; iaz, gauden urtearen aurreko urtean), beste batzuetan ardatz kronologikoan hartzen duten hedadura lausoa da, gutxi gorabeherakoa, xehetasun askorik gabea. Gisa horretakoak dira, besteak beste, lehen, gero edo orain.

Halakoetan, hori da, adiera guztiz xehea ez duten denbora erreferentziazko hitz horietan, graduazio batera jotzen dugu maiz, hitzaren hedadura ahal bezainbatean zehazteko: lehen, baina lehenago, lehentxeago…

Orain

Har dezagun orain, adibidez. Horra nola definitzen duen Euskaltzaindiaren Hiztegiak: «Une honetan, garai honetan». Tira, une honetan, aski zehatza dirudi, baina garai honetan… Hiztegi orokor batek ez du, agian, zehaztasun handiegitan sartu beharrik, baina esango nuke orain adberbioak denbora kronologikoaren ardatzean gutxienez lau puntu hartzen dituela, gutxienez:

  • une honetan: orain da garaia;
  • lehentxeago: orain etorri da (= oraintsu);
  • berehala: orain esango dizut;
  • garai honetan: oraingo auziak oraingo buruz zuritzen.

Adieraren xehetasun urriak behartzen du, ziur asko, orain hitza garapen bidez zehaztapena bilatzera: orain bertan (edo orain berean), oraintxe eta oraintxe bertan (edo oraintxe berean). Hiru hauek esan daiteke baliokide direla, oraintxe adberbioari Euskaltzaindiaren Hiztegiak ematen dion adierari lotuta: «Orain bertan».

Uste bat aurreratuko dizuet, baina: orain soila, muinean «hitz egiten ari garen une hau» adierazten duena, higatzen ari ote den, eta funtsezko adiera horri eutsi ezinik, garapen indargarri bat (edo gehiago) behar izatera iristen ari ote den, esan nahi duen hura adierazi ahal izateko.

Aztertu nahi izan dut nire uste horrek ba ote duen funtsik, hau da, ba ote dagoen bilakaera argirik idazle klasikoen adibideetatik gaurdaino; ezina zait, noski, kasu guzti-guztiak banan bana aztertu eta hona ekartzea, baina saiatuko naiz, klasikoetatik abiatuta, corpus kontsultagarrietatik ateratako adibideen bitartez orain – orain berean/orain bertan – oraintxe – oraintxe berean/ orain bertan multzoa aztertzen eta, ahal dela, ondorio argigarriren bat ateratzen.

Euskal Klasikoen Corpusa (EKC)

  • orain hitzaren kontsulta hitza osorik eginik, 10.889 agerraldi daude, 357 liburutatik eta 145 egiletatik hartuak. Adibideen gainbegiratu batek erakusten du hitzaren adiera —aho batez, esango nuke— ardatz kronologikoaren aipatutako lau puntu ohiko edo tradizionaletan dagoela (une honetan, lehentxeago, berehala edo garai honetan).
  • orain berean hitzen kontsulta hitza osorik eginik, 1. eta 2. posizioan, 8 agerraldi besterik ez daude, 3 liburutatik eta 3 egiletatik jasoak; guztiak, XIX. mendetik aurrerakoak. Adiera beti dute une honetantxe, berehala, adibide honetan ikusten ahal den bezala: «Badakigu, beraz, bihar zer gertatuko den gure Iruña hontan, hortakotz orain berean emanen dugu manua, jende guziak ihes egin dezala hiritik, duenak duenarekin» (Pierres Larzabal).
  • orain bertan hitzen kontsulta hitza osorik eginik, 1. eta 2. posizioan, 122 agerraldi daude, 41 liburutatik eta 22 egiletatik bilduak; guztiak, XVIII. mendearen bukaeratik aurrerakoak. Adiera beti dute une honetantxe, berehala, adibide honetan ikusten ahal den bezala: «Nahi diat orain bertan eman diezadan platean Ioanes Baptistaren burua» (Joanes Leizarraga).
  • oraintxe hitzaren kontsulta hitza osorik eginik, 787 agerraldi daude, 179 liburutatik eta 76 egiletatik hartuak. Bistan da askoz ere gutxiago erabili zela klasikoen artean, orain soila baino. Gainera, adibiderik ia ez dago XVIII. mendera bitarte. Gehientsuenetan, esango nuke, adiera orain indartu batena besterik ez dela, hau da, ez da une honetantxe, berehala, baizik orain soil bat, adibide honetan ikusten ahal den bezala: «Arana Goiri tar Sabinek sorturiko abertzaletasuna, oraintxe, gure egunetan, aurrerakada izugarria egiten ari da» (Pablo Fermin Irigarai, Larreko).
  • oraintxe bertan hitzen kontsulta hitza osorik eginik, 1. eta 2. posizioan, 68 agerraldi daude, 30 liburutatik eta 20 egiletatik jasoak; guztiak, XIX. mendearen ostekoak. Denak, une honetantxe, berehala adierakoak dira, adibide hauetan ikusten den gisan: «Diot, Joanes nere anaia ta nik Flamendarrak oraintxe bertan ikusi ditugula beren ontzian sartzen besoetan zaramaten zama luze bezalako batekiñ» (Pierre Lhnade); «Baina fraile joan? Oraintxe bertan, etxekoak marru gorrian utzita bada ere» (Xabier Lizardi).

Labur, esan daiteke idazle klasikoen artean orain eta oraintxe erabili zirela, adiera berarekin, une honetan, garai honetan adierazteko. Aldiz, aldaera indartuak (orain berean, orain bertan, oraintxe bertan) berriagoak dira eta une honetantxe, berehala adiera gordetzen dute, orobat, klasikoengan.

Ereduzko Prosa Dinamikoa (EPD)

  • orain hitzaren kontsulta hitza eginik, 18.665 agerraldi daude, 183 liburutatik eta 4.175 prentsa artikulutatik hartuak. Adibideen gainbegiratu batez esan daiteke adiera beti ardatz kronologikoaren aipatutako lau puntu ohiko edo tradizionaletan dagoela (une honetan, lehentxeago, berehala edo garai honetan).
  • orain berean hitzen kontsulta hitza eginik, 1. eta 2. posizioan, agerraldi bakarra dago, liburu batetik jasoa. Adiera du une honetantxe, berehala: «Orain berean ere korrika ari dadin nahi dut» (Irene Sola, Joxan Elosegi). Esan beharrik ez dago, itzulpen liburu bat da.
  • orain bertan hitzen kontsulta hitza eginik, 1. eta 2. posizioan, 34 agerraldi daude, 3 liburutatik eta 14 prentsa artikulutatik jasoak. Albo batera utzita denbora kronologikoa aipatzen ez duten esamoldeak (adibidez, «orain bertan behera geratu da deialdi hori», «orain bertan daudela ikusirik» eta gisakoak), adibide gehienetan, berdin liburuetakoak edo prentsakoak, adiera orain indartu batena besterik ez da, hau da, ez da une honetantxe, berehala, baizik orain soil bat. Horren lekuko: «orain bertan ez dago estatu berria sortzeko baldintza teknikorik» (Berria), «konstituzioan aldaketak egingo dituzte orain bertan legezkoa ez den galdeketa hori posible izan dadin» (Berria) edo «1.350 inguru gaude orain bertan izena emanda» (Berria).
  • oraintxe hitzaren kontsulta hitza eginik, 568 agerraldi daude, 52 liburutatik eta 198 prentsa artikulutatik jasoak. Oro har, adiera orain indartu batena dela esango nuke, bereziki prentsa artikuluetan, «Autogintzaren sektorea dudaz beteta dago oraintxe» (Berria), esate baterako; baina ez dira falta une honetantxe, berehala adiera duten aleak, proportzioz askoz gehiago liburuetan, adibidez: «Oraintxe deituko diot —erantzun nuen» (Emily Brontë, Irene Aldasoro) edo «Oraintxe atera diagu labetik!» (Nikolas Kazantzakis, Luis Berrizbeitia).
  • oraintxe bertan hitzen kontsulta hitza eginik, 1. eta 2. posizioan, 528 agerraldi daude, 77 liburutatik eta 65 prentsa artikulutatik jasoak. Prentsako adibideetan, esango nuke, orobat, adiera ez dela, inola ere, une honetantxe, berehala, baizik orain soil batena; esate baterako: «Oraintxe bertan bake prozesua geldirik dago» (Berria), «Eibarreko jokalaria naiz oraintxe bertan, eta burua hemen daukat» (Berria) edo «Oraintxe bertan etsai bera dugu denok: COVID-19a» (Berria). Liburuetatik jasotako adibideetan, alderantziz, ugariagoak ez ezik gehiengo dira une honetantxe, berehala adierakoak: «Nik oraintxe bertan kobratu behar dut, segituan» (Joxemari Iturralde), «Isildu oraintxe bertan!» (Emily Brontë, Irene Aldasoro) edo «Oraintxe bertan abiatu eta gau osoan ibiltzeko moduan zara?» (Robert Louis Stevenson, Xabier Olarra). Berriro ere, liburuen adibide gehienak itzulitako liburuetatik datoz.

Laburtuta, ematen du gaur egungo erabileran orain bertan eta oraintxe bertan moldeak orain soilaren eremu semantikora lerratzen ari direla —bereziki eta modu orokortuan, dirudienez, hedabideen erabileran—, eta galtzen, orobat, klasikoen artean ia aho batez zeukaten adiera, une honetantxe, berehala.

Oharra

Euskaltzaindiaren «Jagonet galde-erantzunak» kontsulta zerbitzuan bi erantzun daude, gai honen ingurukoak:

Alabaina, galderen gaia zehazki formen zuzentasuna zenez, bi erantzunotan hitzen edo esamoldeen alderdi hori besterik ez da jorratzen, esanahiaren edo adieren arloan sartu gabe. Horren ondorioz, ez dute argirik ematen artikulu honek aztertu nahi duen eremuan.

-(e)an bidalia

Poesiaren egunaren karietarat

Itziar Diez de Ultzurrun

Jakin nuenean blogaren bigarren bizialdi honetako egutegian martxoaren 20a egokitua zitzaidala lehen testua argitaratzeko, gogoratu nuen martxoaren 21a dela Poesiaren Nazioarteko Eguna –ene! lehenbiziko letrek larriz behar dute? xehez?–, eta, hortaz, otu zitzaidan ez zela aukera txarra poesia itzultzeari buruzko zeozer apailatzen saiatzea, nahiz eta jakin badakidan ez dudala tresneria teoriko nahikorik itzulpen alor berezi horri buruzko gogoeta mamitsurik egiteko, argi dudan gauza bakarra baita olerkiak itzultzean konturatzen dela bat, inoiz baino argiago, zein diren norberaren ahulgune linguistiko-estetiko-musikalak.

Nolanahi ere, handik puska batera, Antonio Machadoren olerki aski famatu baten bi bertso-lerrorik ospetsuenak itzuli beharra suertatu zitzaidan hitz lauz idatziriko testu batean, eta pentsatu nuen ezen, olerkiak itzulsortzeaz ikuspegi teorikotik idatzi beharrean, hobe nuela poema labur hori bera osorik itzuli eta itzulpenean agerturiko koskez eta sumaturiko ezinez mintzatzea gaur hemen.

Horiek horrela, poemarekin itzuljostetan hasia nintzela, bazterrak harrotu zituen Roald Dahlen liburuen hizkera desegokia berrikusteko ekimen batek. Hasteko eta bat, bururatu zitzaidan beldurgarriena ez ote zen liburu araztuak irakurriko dituztenek pentsatzea moldaturiko bertsio horiek direla jatorrizkoak eta ez ote ditugun galduko lanak idatzi zireneko testuingurua eta orduko ajeak ulertzeko gakoak eta, horrekin batera, egungo zauri eta gatazka aunitzen sustraietara eramaten ahal gaituzten arrastoak, nondik heldu garen jabetzeko argiak; beldurgarriena ez ote den garai batean normalduriko estigmez mintzatzeko aukera galtzea, baina tira, pentsatu nuen gero, gaztelaniaz irakurtzen duten askok ere uste dute Margaret Atwooden jatorrizko bertsioa irakurtzen ari direla Salamandran El cuento de la criada gaztelania batuan irakurtzen ari direnean…

Nolanahi ere, hasteko eta bi, neure baitako itzultzailea “les belles infidèles” deituriko itzulpenez gogoratu zen. Dakizuenez, hala deitu ziren testu klasikoak Frantziako XVII. mendeko literatura-modetara eta gizarte-balioetara moldatuz taxutu ziren itzulpenak; eta kontua da ezen, bi fenomenoen arteko loturez hausnarrean ari nintzela, esamolde horren jatorri sexistaz ohartu nintzela, hots, emakume eder desleialen klixea zegoela oinarrian, segur aski garaiko jakintsuek jakin bazekitelako emakumea ezin dela aldi berean ederra eta leiala izan, egungo jakintsu erdaldunek aski ongi dakiten bezala sendagilea ezin dela izan aldi berean mediku ona eta euskalduna…

Baina ez ote nintzen nire asmoaz desbideratzen ninduten ibiak iragaten ari, zeren nik Machadoren poema itzuli bat ekarri nahi nuen gaur hona. Horrenbestez, Dahlen aferaz eta haren ertz politikoez ez kezkatzea erabaki nuen eta Poesiaren Nazioarteko Egunari nire aletxoa ekarri eta pentsatu nuen horretarako ez ikusia egin behar niela nire xedeaz aldenduko ninduten albisteei, esate baterako, itzulpena jardun politikoa ere badela ikusarazi digun eraso bati, zeinaren bitartez Katakrakek argitaratu eta Amaia Astobizak itzulitako Puta zikinak liburuaren hainbat ale hondatu baitzituzten Baionan otsail bukaeran, noiz eta gure alaba Nagore Tolosak euskaraturiko Fahrenheit 451 irakurtzen hasi baitzen…

Baina, zer diren gauzak, liburu debekatu, araztu, hondatu eta erreen bila sarean hasi, eta jakin dut Machadoren lan batzuk ere debekatu zirela Espainiako Gerra Zibilaren ondoren, ez zutela bakarrik poeta erbesteratu, haren hitzak ere desagerrarazi nahi izan zituztela… Azken batean, pentsatu dut hondarrean, hitzak ere ekintzak baitira. Eta sigi-saga nahasi samar honetan igaro ditudan ibietan barrena nire bigarren asmora itzultzea erabaki dut eta olerki baten itzulpena ekartzea gaur hona Poesiaren Nazioarteko Egunaren karietarat: ibiliz egiten baitira bideak, eta itzulinguruz eta itzuliz, zabaltzen.

Hona hemen, beraz, nire itzulpen saioa:

Caminante, son tus huellas
el camino y nada más;
Caminante, no hay camino,
se hace camino al andar.
Al andar se hace el camino,
y al volver la vista atrás
se ve la senda que nunca
se ha de volver a pisar.
Caminante no hay camino
sino estelas en la mar.		Ibiltari, zure oinatzak
dira bidea, hori da dena;
ibiltari, biderik ez da,
ibiliz da egiten bidea.
Bidea ibiliz da egiten,
eta atzera begiratzean
han da ikusten sekula berriz
zapalduko ez dugun xendra,
Ibiltari, biderik ez da
soilik itsasoan uberak.
-(e)an bidalia

Letra baten gorabeherak

Elixabete Perez Gaztelu

Eskerrak eman beharrean naiz ni ere 31 eskutik bloga biziberritu duzuenoi. Estimatua dago, era berean, plaza honetara gogoetagairen bat edo beste ekartzeko gonbita. Fernando Reyk «Korapilatsu, gantzatsu eta hartzatxoa» artikuluan egiten duen blog honetako sarreren sailkapenak lasaitu nau, aldez behintzat, plazaratuko ditudanak «lan luze eta mamitsuak» ez, baina non sailkatua badutelako, «ttantten» multzoan. Gaur dakardanari, bederen, tankera hori ematen diot.

Sailkapen berari atxiki, «kontu arinen» mailako gertaera bat da mintzagaia, izan ere, letra baten gorabehera baita, itxuran, hizpidea eman diguna; letra bat LARRIZ edo xehez idaztea, hain zuzen ere. Itxura arinak, ordea, kontu korapilatsuagoak estaltzen bide ditu: gutxieneko kontuan, lexiko-sorkuntza; hitzak izenburu bakartuetan eta kate sintagmatikoetan erabiltzea; seinaletika deitua; orto(tipo)grafia, diseinua; eta kultura, ezaupide komuna dei dezakeguna.

Errenteriako Udalak elkarte batzuen egoitza izango den, baden, eraikinari izena ipini berri dio, eta horretarako XX. mendeko emakumezko bertsolari bat jo du begiz. Leku publiko bat eskaini nahi izan dio Joxepa Antoni Aranberri Xenpelar bertsolariari sortu eta hil zen Errenteriako herrian, gainera, xenpelartarrentzat oso berezia den kalean, Madalen kalean, bertan hil baitziren Aranberriren ama, osaba (Maria Luisa eta Juan Frantzisko Petriarena Berrondo, hurrenez hurren), izeba eta ahizpa jaio berria. Honelaxe du idatzia eraikinak izena etxaurreko metalezko idazkunean: JOXEPA ANTONI ARANBERRI ANITZENEA; hitz guztiak letra larriz.

Anitzenea hitz eratorriaren bitxiak hiztegiak eta corpusak (Egungo Testuen Corpusa, ETC) begiztatzera eraman gaitu, anitz (aniz-) oinarria duen hitz eratorririk jaso ote duten jakin nahian. Euskaltzaindiaren Hiztegiak (EH) anitz (aniz-) hasierako hiztegi-sarrerok jasoak ditu: anizkoitz, anizkoiztasun, anizkun, aniztasun, aniztu, aniztun eta Elhuyar hiztegiak ere sarrera berak ditu. Orotariko Euskal Hiztegiak, berriz, aniztasun (aniztarzun…) eta aniztu besterik ez du jasotzen. ETC-k, anitz (aniz-) oinarria duten hitz eratorri gehiago jasoak dauzka hiztegiek baino, baina alde handia dago eratorri batzuen eta besteen adibideen kopuruan. Esate baterako, bi muturrak aipatzearren, anizkoitz 1.631 adibidetan erabili dute eta anizkunki bitan. Hauek dira corpus horretako datuak: anizdun (EHk baztertua aniztunen alde), anizkeria, anizki, anizkoi (EHk baztertua, anizkoitzen alde), anizkoitasun, anizkoitz, anizkoiztasun, anizkor, anizkotasun, anizkun, anizkunki, anizkuntasun, aniztar, aniztasun, aniztu, aniztun. Ez dugu, hortaz, -ene atzizkia duen ANITZENE(A) izenaren gisakorik topatu ez hiztegietan ez aipatu corpusean.

Okasiorako[1] sortutako izena da, antza, delako anitzenea, ‘era askotako ekitaldi, jarduerak / ekitaldi, jarduera… anitz, ugari egiteko lekua’, nahiz ‘talde, elkarte askok /era askotako talde, elkarteek bere zereginak gauzatzeko lekua’ izendatzeko.

Euskara Batuaren Eskuliburuak aipatzen duen anitzen ‘asko’ eta ‘era askotako, askotariko’ adieren gaia alde batera utzita, harrigarria gertatu zaigu anitzenea izenaren osaera, eta arrazoia ez da anitz eratorbiderako oinarri gisa erabili ez delako, erakutsi dugun bezala, baizik eta -ene atzizkiak beste ezaugarri batzuk dituzten izenak hautatu ohi dituelako: pertsona izen bereziak eta lanbidea,ofizioa edo adierazten dutenak (abadene, apezene, arotzene, serorene…). Honela deskribatzen du R. M. Azkuek Morfología vasca lanean atzizki honen osaera eta erabilera.

§ 28. Son también escasas, naturalmente, las desinencias casuales que existen en Toponimia y ellas se usan como si fuesen elementos derivativos: tales son el posesivo en vocablos como Abadene y Emiliaenea. Por Andresen etxean etxekoa etxetik etxera decimos mucho Andresenean, Andresenekoa, Andresenetik, Andresenera. De aquí los bizkainos de la zona de Mungia han creado y siguen creando denominaciones de vivienda, como Abadene casa cural, Isidrone casa de Isidro, Patxone, Fernandone, Pakone, Paulone… etc. y los nabarros Errandonea, Sansinenea y cien otros; en los cuales el sufijo, más que vida toponímica, vive vida morfológica, de declinación (Azkue, 1923-1925, 30 or.)[2].

Alegia, xenpelartarren gaineko informazio entziklopedikoa eskas duen, Joxepa Antoni Aranberri bertsolariaren eta bere bigarren deituraren berri ez duen hiztunaren gramatikak eraman dezake ondorioztatzera Anitzenea duela bertsolariak bigarren deitura, -ene(a) amaierako abizen askok bezala, Petriarena Joxepa Antoni Aranberriren amaren aldeko abizenak bezala(!), eta xenpelartarrekin lotzen duen deitura lausotu eta Joxepa Antoni Aranberri Petriarena «birbataiatu». Joxepa Antoni Aranberri Anitzenea horrelaxe idazten hasi denik bada.

Diseinuak eskatuta eraman bide zituzten idazkunera eraikinaren izeneko hitz guztiak LETRA LARRIZ, gero hitz horiek testuetan, sintagmetan, letra larriak eta xeheak bereizi behar direla kontuan izan gabe. Alfontso Mujikaren ahalegin txalogarriak ahalegin, aski agerikoa da letra larri eta xeheen erabilera ez dela beti nahi bezain garbia izaten, eta bataren edo bestearen hautuak bere ondorioak izan ditzakeela, badituela, ikusten ari garen moduan.

Mujikaren (2008, 74 or.)[3] irizpide hau aintzat hartu izan balute, beharbada… gai honetaz hitz egiteko motiborik ez genuen izango.

2.2.5.7. Etxe eta bestelako eraikinen izenak. Izendapenaren osagai espezifikoaren elementu nagusien hasierako letra maiuskulaz idazten da. Adibideak: Antzoki Zaharra (antzokia), Loiolako santutegia, Karlos V.aren gaztelua, Antiguako Andre Mariaren baseliza, Amarako geltokia…

Ez dakigu, era berean, behingoagatik bada ere, «(a) txikiak (A) handia bentzituko ote duen». Hala nahi genuke.

[1] Hitz-jokoa zilegi bada, EHren 2. eta 3. adieretan? 2 iz. Gertaera edo egintza jakin bati lotua den unea. Ik. aldi1. 3 Horrelako okasioetan, itzulingururik gabe hitz egitea betebehar morala da. 3 iz. Gip. Herr. Liskarra. Ik. sesio; armonia1. 2 Ni ez nauk okasio jartzera etorri. Okasio bila al zabiltza? (Euskaltzaindiaren Hiztegia).

[2] Azkue, Resurrección Mª. 1923-25. Morfología vasca. Editorial Vasca.

[3] Mujika, Alfontso. 2008. Letra larriak erabiltzeko irizpideak. Eusko Jaurlaritza.

-(e)an bidalia

Hizkuntza, hezkuntzaren funtsa

Amaia Lersundi Pérez

Orain arte argitaratutako sarrera gehienetan hizkuntzarekin lotutako arauak aztertzen dira, komak non jarri, hitzen ordena… Eztabaida eta gogoeta interesgarriak aurkitu ditut. Irakurtzen ditudanean, burura datorkit zergatik ikasi nuen itzulpengintza. Zein polita eta beharrezkoa den itzultzaileen eta zuzentzaileen lana!

Hala ere, senak eta hizkuntzekiko bokazioak eraman ninduten irakaskuntzaren bidea hartzera eta pasioa ogibide bilakatzera. Hasiera batean lan guztiz desberdinak zirela pentsatu banuen ere, helburu nagusi bat partekatzen dutela ikusi dut urte hauetan: hizkuntzaren kalitatea bermatzea eta gotortzea.

Eskolan (eta bizitzan) egiten den jarduera oro hizkuntzaren bidez egiten da: ikaskideekin hitz egin, irakasleari galdetu, matematikako problemak ulertu, pentsatu, sentitu, historiako iruzkinak idatzi, etab. Hizkuntza ere ezinbestekoa da gaitasun sozialak eta emozionalak garatzeko, baita enpatia eta gatazkak modu eraikitzailean kudeatzeko gaitasuna garatzeko ere. Esandakoagatik, hizkuntza gako da ikaste- eta irakaste-prozesuetan, ikasgaia edozein delarik ere. Hau da, zenbat eta hobea izan ikasleen hizkuntza-maila, orduan eta arrakastatsuagoa izango da ikasleen ikaste-prozesua.

Tamalez, azken ikerketen arabera, ikasleen euskara-maila gero eta okerragoa da. Eskoletan ikertzen daramatzadan urteetan, ikusi ahal izan dut askotan onartzen direla eskolan akats linguistikoak, batez ere hizkuntzak ez diren jakintza-arloetan. Ohikoa da ikasleen diskurtsoetan euskarazko eta gaztelaniazko hitzak eta esaldiak nahastea. Era berean, ohikoa da gramatika, ortografia, puntuazioa eta hainbat testuingurutan erabilitako hizkuntza-formak oker erabiltzea. Beharbada, arrazoietako bat izan daiteke oraindik ere irakasleak direla gela barruan hizkuntza gehien erabiltzen dutenak. Helburua bada ikasleek hizkuntza erabiltzen ikastea, eta guk, irakasleok, hizkuntza horren kalitatean modu positiboan eragin nahi badugu, ikasgelan hizkuntza erabiltzeko aukera gehiago eskaini behar ditugu.

Laburbilduz, hizkuntzaren erabilera egokia bermatu behar da eskolan. Garrantzitsua da ikasleek arrakasta akademiko eta pertsonalerako hizkuntza-trebetasun eraginkorrak eta egokiak garatzea. Irakasleak funtsezkoak gara prozesu horretan. Izan ere, irakasleon lana eta ardura da jakintza-arlo bakoitzari dagokion hizkuntza esplizituki irakastea, bai eta ikasteko testuinguru aproposak sortzea ere, non ikasleak hizkuntza erabiltzen eroso sentitzen diren.

Hezkuntza bada mundua eraldatzeko lanabesik eraginkorrena, hizkuntzaren kalitatea izango da hau lortzeko giltza.

-(e)an bidalia

Hitz hil-piztuak

Koldo Biguri Otxoa de Eribe

Otsailean irakurritako txio batean aurkitu nuen. Hari-zulo. Eta, harekin batera, esamoldea ere: Dena klase borrokaren hari-zulotik pasatzen denean… Galbahe estu batetik, ikuspegi murrizgarriarekin, alegia. Hari-zuloa, jostorratzaren zuloa. Jostorratz-zulo badator gure hiztegietan eta jostorratz-begi ere hainbat aldiz erabili izan da, gamelu eta aberatsei buruzko esaldi ospetsuan. Hari-zulo, aldiz, alferrik bilatu dut hiztegietan. Interneten, ordea, bai aurkitu dut, itzulpen-automatikoa erabiltzen duten torlojugintzari eta antzeko makinei buruzko orrietan, oker ez banago. Gauzak horrela, ez dakit hari-zulo terminoa norbaitek unean asmatutako neologismoa ote den edo hiztegietan jaso gabe hiztun apur batzuen txoko-mintzoan geratu den euskal hitz zaharra. Gure lexikografoek jaso gabeko zenbat eta zenbat euskal hitz geratu ote dira jaso gabe, betiko galdurik? Hitzak ere hiltzen baitira, hitz horiek behar zituen gizartea desagertzen denean. Asko, zortea izanez gero, arkaismo gisa gelditzen dira testu zaharretan eta hiztegi historikoetan luzaroko edo betiko loan.

Anegaka eta arroaka ditugu honelakoak euskal hiztegietan, inoren aho-lumetara aspaldi itzuli gabe, hiztun gehienentzat ezezagun, berbazurtz: anega, arroa, astalkatu, bormu, gerruntze, ibi, kabestru, lats, okuntza, tragatu…

Banaka batzuk baino ez dira biziberritzen, adiera berrietarako berreskuraturik, berrezarpen lexikoa deritzaion prozesu batean. Eta, askotan, adiera berriak indar eta erabilera handiagoa hartzen du lehengo zaharrak baino: gaztelaniaz, vado hitza zirkulazio alorreko kontzepturako ia bakarrik erabiltzen da, ibaiei lotutako adierak apenas duelako loturarik batez besteko hiztunaren oraingo bizi-esperientziarekin. Euskaraz,  antzekoa gertatzen da sagu hitzarekin: galbidean egon gabe, adiera berria eskuratu du informatikaren eskutik, ez dugu inolako lotsarik izaten halako kalko semantikoa erabiltzeko, eta gaur egungo euskaldun gehienok askoz gehiagotan izaten dugu ahotan zentzu berrian bestean baino; egunen batean, ordea, teknologiaren garapenagatik sagu informatikoa erabiltzeari uzten zaionean, bigarren adiera hori ere geratuko da hiztegietan, hitz zaharkituen artean, noski. Eta ez dugu lotsarik erabiltzeko sagu gaztelaniaz ratón eta frantsesez souris esaten delako, euskaraz ere gailuak baduelako sagu animalia gogoratzen duen itxura (nahiz gehienetan isatsa galdua duen dagoeneko); bi hizkuntza horietan mouse erabili izan balute, ez nago hain seguru euskaraz sagu onartuko ote genukeen. Italiarren antzera, beharbada, sorcio edo topolino erabiltzea bezain irrigarria irudituko zitzaigun, agian, eta mouse hitz “modernoa” erabiliko genuke guk ere.

Euskaraz ere zaharkitu eta galbidetik sartzeko zorian zeuden makina bat hitz biziberritu ditugu azkenaldi luze honetan, XX. mendean hasita. Duela lau hamarkada, euskalgintzaren munduan genbiltzan nire belaunaldiko askok desarroilatu erdarakada erabiltzen genuen lotsa handiegirik gabe, garatu hitz arraroa boladan jarri zen arte. Garatu, onenean ere, barazkien bizi-zikloari lotutako hitza zen (“Azak edo arbiak, garatzen direnean, ez dute jateko balio” adibidea dakar Euskaltzaindiaren Hiztegiak), eta, beraz, baserri-munduko hitza zen, nahiz egia den Orixek behintzak baserriz kanpoko erabileretarako berreskuratu edo indarberritu zuela; desarroilatu, aldiz, modernitatearen hitza zen. Bada, lau hamarkada hauen ondoren, Egungo Testuen Corpusean, desarroilatuk 16 agerraldi ditu 2001etik hona; garatuk, berriz, 87 902.

Baserritik mundu ustez modernorako bidea egin du gurdi hitzak ere, ez ordea zalantza-malantzarik gabe oraindik. Euskaltzaindiaren Hiztegian (EH) sartuta dago gurditxo hitza, erosketarako saski gurpildunaren zentzuan, eta hainbat super eta hiperretan ere irakur daiteke idatzita, baina euskaldun askok oraindik karrotxo edo karrito nahiago izaten dituzte. Denborak ebatziko du. Orgatxo ere topa daiteke zentzu berean hainbat weborritan, baina oraindik ez dago jasota EHn.

Vado hitza aipatu dut gorago, ibia euskaraz. Euskarazkoa ezaguna da oraindik, noski, baina ezin da oso erabilia izan, euskaldunon bizimoduan ere “ibai batean, uraren sakontasun txikiagatik, oinez igaro daitekeen tokia” ez delako oso sarri izaten dugun esperientzia; galbidean edo hiztegiko ahaztegian dagoela esan genezake, neurri handi batean. Alabaina, eduki zuen aukera biziberritua izateko, zirkulazioaren alorreko terminologiarako berrezarrita, “Espaloiaren ertz beheratua, ibilgailuak garajeetara edo aldameneko lursailetara sartu ahal izateko egokitua” zentzuan. Egon ere jasota dago Zirkulazio Hiztegian, bai eta Elhuyar hiztegian ere, baina aspalditik dago baztertuta erabilera ofizialetik; hala ere, sagu informatikoaren itxurak sagu animalia gogoratzen zuen bezala (orain tresna informatiko gehienek “buztana galdu” baitute), adiera berriak eta zaharrak badute antzekotasunik: bigarren adierak (espaloia zeharkatzeko pasabidea) lehenengoa (ibaia zeharkatzeko leku egokia) ekartzen digu gogora, zentzu figuratuan oinarritzen baita. Eta ibi hitzak euskaraz ere eduki zezakeen garapen autonomoa, zentzu figuratibo argia izateaz gain, erabilera ere izan zuelako garai batean (oraindik ikus daiteke, ordea, seinale zaharren batean). Baina Ibon Sarasolak euskararen ajeen artean sartu zuen 1997an (damuz orain?), delako ibi iraunkorra terminoa xelebrekeriatzat eta euskal itzultzaile “otzan eta esanekoek” espainiar administrazio-mundutik hartutako kalko gaitzesgarritzat jota, eta espaloietako seinaleetatik ia erabat desagertu zen, pasabide hitzak ordezkaturik.Pasabide hitza, ordea, ez zait egokia iruditzen zirkulazio alorreko kontzeptua adierazteko, inork ez duelako, bere hartan behintzat, automatikoki adiera espezializatu horrekin lotzen: hiperonimo bat da, pasabide mota asko baitaude, eta zirkulazio-hiztegian jasotako hiponimoa mota horietako bat besterik ez baita. Gainera, pasabide hitza ez dago Euskaltzaindiaren Hiztegian jasota zentzu espezializatu horrekin; Ereduzko Prosa Gaur-en edo Egungo Testuen Corpusean ez dut aurkitu erabilera hiperonimikoa baino. Ibi hitza otzan-otzan biziberritu nahi ez bada, araupeko pasabide edo horrelako zerbait erabili beharko litzateke adiera espezializaturako, hiztunak zalantzarik gabe sar dezan hitz hori zirkulazioko terminologiaren hari-zulotik, zehaztasunaren onerako.

-(e)an bidalia

Ziklope

Ane Garcia Lopez

Ofizio bakoitzak bere ajeak ditu, hori badakit. Eta ajeen zozketa horretan, ez dut uste aukerarik okerrena egokitu zaigunik. Beste batzuek gizartearen alderik zail eta mingarrienei aurre egiten dieten artean, guri erretxinak izatea egokitu zaigu, norbaitek zerbait oker esan edo idatzi duela ikusi eta isilik geratu behar izatea, mari-jakintsutzat har ez gaitzaten. Onar dezagun: hizkuntzaren langileok jasangaitzak izan gaitezke.

Nork eztabaidatzen du kafe baten bueltan hitz bat edo beste ote den egokiagoa? Nori okurritzen zaio marratxoaren bueltan ikastaro edo hitzaldiak antolatzea? Ze pertsona klase damutzen da bezperan entregatutako enkarguan koma ordez puntu koma jarri ez izanaz? Erantzun posible bakarra dago: itzultzaileok. Eta, ausartuko naiz esaten, bereziki, euskarazko itzultzaileok.

Betaurreko moreena bezalakoa da hau, baina betaurreko gramatikal eta ortotipografikoak dira gureak. Nik X-Men taldeko Zikloperen antzekoak irudikatzen ditut nireak; izan ere, espazio publikoan nagoenean batik bat, eta hizkuntza publikoa modu desegokian erabilita ikusten dudanean, zeharkatu egiten dut edozein iragarki-panel nire laser hilgarriarekin. Ezin dut ekidin, benetan saiatu arren: behar ez den tokian ikusten dudanean koma bat 2×3 metroko tamainako kartelean, Bap-en kantuaren letra errepikatzen diot nire buruari behin eta berriro, “Ez dut ezer esan nahi / Ez dut nahi esan ezer”, baina “ezin isilik egon / isilik egon ezin / ezin!”. Eta berehala hasten natzaio albokoari marmarka, edonor dela ere. Horrela ezin da bizi, lagunok, horrela ezin da.

Zaila da azaltzen zergatik den garrantzitsua (batez ere) espazio publikoan koma bakoitza bere lekuan egotea eta hitz bakoitza arretaz zaintzea. Zaila da gure grina eta haserre erretxina modu egokian azaleratzea. Ez da harrokeria: hizkuntzak pentsamendua egituratzen duen heinean, garrantzitsua da hizkuntza zaindu bat edukitzea espazio publikoan, zuhaitzak eta berdeguneak bezalaxe.

Arlo publikoko testuak itzultzerakoan, jatorrizko testu asko ere ez daude zainduta, ez daude ongi egituratuta: gramatikaz eta ortotipografiaz harago, ez daude egon litezkeen bezain ongi idatzita. Hizkera nahaspilatsua darabilte, esaldiek amaigabeak dirudite eta ez dute zentzu handirik. Ondorioz, sarritan sentitzen naiz hizkuntzaren zaindari, eta beste hainbestetan sentitzen dut lan hori ez dagokidala niri soilik.

Hizkuntza publiko duina merezi dugu, akats gramatikal eta ortotipografikorik gabea. Euskara duintasunez tratatzen duten publizitate-kanpainak merezi ditugu, euskaraz grazia daukaten esloganak, administrazio-testu egituratuak. Atzetik komarik ez duten subjektuak merezi ditugu, ergatibo zuzenak merezi ditugu, jatorrizko testu duinak merezi ditugu. Nik hizkuntza salbatzeari utzi nahi diot, Zikloperen betaurrekoak kendu eta hiritar soil izan nahi dut: koma guztiak bere lekuan daudela sentitu.