Fernando Rey Escalera
Iruditzen zait ona dela gure blog honetan lan luze eta mamitsuak eta ttantta besterik ez diren kontuak tartekatzea. Nik, bederen, azterketa lan mardulak eskertzen ditudan bezalaxe, eskertzen ditut kontu arinagoak ere.
Lexikoa da gaia oraingoan: itzulpen lanean eta irakurle naizenean ere zer pentsatua eman didaten hiru hitz.
Aspaldi ohartu nintzen Euskaltzaindiak “korapilatsu” erabaki zuela eta ez “korapilotsu”, eta, egia esan, ez dut sekula ulertu zergatik. Ez da kritika inola ere. Are gehiago: ez dakit oharkabean edo ohartuki hartutako erabakia den, salbuespena ote den eta zer oinarri duen erabakiak. Halakoetan, nik, besterik gabe, onartu egiten ditut, nik baino gehiago dakitenek erabaki dutela pentsatuta, baina hona hemen nire zalantza, adituren batek argituko duen esperantzan.
-TSU atzizkiarekin sortutako hitz eratorriak asko dira. Oso atzizki emankorra eta bizia da, eta beste asko ere sortuko dira premiak bultzatuta. Agerikoa denez –hor behean duzue zerrenda bat; Euskaltzaindiaren Hiztegitik atera ditut hitzak, ez den-denak betiere–, izenondoak sortzen dituen atzizkia da, gehientsuenetan izena oinarri hartuta: izena + -tsu atzizkia. Badira, dena dela, izenondoa edo adberbioa oinarri duten hitzak ere.
Izenaren azken letra edozein izanik ere, bat ere aldaketarik gabe eransten zaio atzizkia. Errepasatu ditut denak, eta azken letra edozein bokal izan, edo kontsonante bat izan, bere hola sortzen da hitz eratorria. Hemen duzue zerrenda. Balio izan dit, bidenabar, aski ezezagun diren (nituen) hitz batzuk nire neurona-sarera sartzeko.
| A letraz bukatutako hitzak | |
|---|---|
| abantailatsu, adiskidetsu, adoretsu, ahalketsu, ahaltsu, aldapatsu, aldartetsu, apetatsu, arantzatsu, arduratsu, arrakastatsu, arretatsu, bateratsu, bezalatsu, burrunbatsu, dardaratsu, distiratsu, dudatsu, espatsu, ezkabiatsu, ezkatatsu, galernatsu, gatazkatsu, halatsu, harmoniatsu, hedatsu, holatsu, irrikatsu, jaieratsu, jakinguratsu, kakatsu, katramilatsu, kezkatsu, koleratsu, larderiatsu, likatsu, lingirdatsu, loriatsu, mainatsu, malenkoniatsu, maleziatsu, nahaspilatsu, nolatsu, noratsu, patxadatsu, premiatsu, setatsu, tematsu, tirabiratsu, txeratsu, txinpartatsu, zaratatsu, zarpatsu, zeremoniatsu, zingiratsu. |
| E letraz bukatutako hitzak | |
|---|---|
| adoretsu, antzetsu, artetsu, atsekabetsu, azukretsu, baketsu, baretsu, barretsu, bertutetsu, bibotetsu, bihurgunetsu, boteretsu, burupetsu, entzutetsu, esnetsu, galbidetsu, gerizpetsu, gizabidetsu, haizetsu, hareatsu, haserretsu, herabetsu, hezetsu, iletsu, ilunpetsu, irribarretsu, jendetsu, karitatetsu, ketsu, kidetsu, koipetsu, leizetsu, lerdetsu, loretsu, neketsu, oinazetsu, ospetsu, paretsu, sufretsu, urretsu, urtetsu, zaporetsu, zornetsu. |
| I letraz bukatutako hitzak | |
|---|---|
| abegitsu, argitsu, arraitsu, arranditsu, ausarditsu, berritsu, beteritsu, bihitsu, dirdaitsu, durunditsu, egonarritsu, eguzkitsu, erditsu, errukitsu, euritsu, garaitsu, garrantzitsu, haragitsu, harritsu, hazteritsu, hodeitsu, irritsu, izpitsu, izurritsu, lohitsu, mamitsu, menditsu, mintsu, mukitsu, neurritsu, ogitsu, orritsu, pozoitsu, sasoitsu, tantaitsu, trumoitsu, tuparritsu, ugaritsu, zorritsu. |
| O letraz bukatutako hitzak | |
|---|---|
| anbiziotsu, animotsu, arazotsu, arrapotsu, artifiziotsu, asmotsu, baliotsu, berrotsu, bilotsu, biziotsu, bozkariotsu, errotsu, gogotsu, goroldiotsu, harotsu, heriotsu, hostotsu, kiriotsu, korapilatsu, laidotsu, lainotsu, lanbrotsu, misteriotsu, nolakotsu, oliotsu, oparotsu, porotsu, prestigiotsu, zurrunbilotsu. |
| U letraz bukatutako hitzak | |
|---|---|
| arriskutsu, burutsu, errespetutsu, gandutsu, hanpurutsu, istilutsu, jeinutsu, kopurutsu, pisutsu, sutsu, urguilutsu. |
| Kontsonantez bukatutako hitzak | |
|---|---|
| adartsu, adimentsu, adintsu, amultsu, bakartsu, behartsu, berdintsu, betantsu, bilgortsu, bizartsu, bulartsu, berdintsu, ekaiztsu, elurtsu, gartsu, gehientsu, gizentsu, heintsu, igualtsu, irintsu, itxaropentsu, itzaltsu, izartsu, izurtsu, jakintsu, kartsu, kedartsu, kementsu, legartsu, malkartsu, noiztsu, odoltsu, nontsu, nortsu, oraintsu, pikortsu, pindartsu, ugertsu, urintsu, urrintsu, urtsu, usaintsu, zenbatsu, zertsu. |
Zerrenda horretan, nire ustez, arautik ateratzen den hitz bat bakarra dugu: “korapilatsu”.
Orotariko Euskal Hiztegiko adibideetan biak ageri dira, “korapilatsu” eta “korapilotsu”. Nolanahi ere, adibide gehienetan “korapilotsu” dago. Horregatik iruditzen zait are bitxiagoa “korapilatsu” erabaki eta zabaldu izana.
Ederki dakit hizkuntza salbuespenez betea egoten dela, baina ikusirik Orotariko Euskal Hiztegiak zer dioen, ez dut ulertzen zergatik erabaki den horrela.
| korapilatsu. | |
|---|---|
| ♦ (H; -illa- Lar, Añ, H), orapilatsu (-illa- Añ), korapilotsu (Urt IV 404), orapilotsu, koropilatsu (T-L), koropilotsu (AN, L, BN ap. A ; Dv). Nudoso; (fig.) lioso, complicado. “Centrosus, korapillotsua, korapilloz bethea” Urt IV 404. “Hari korapillatsua, fil plein de nœuds” H. “Compliqué, difficile à comprendre” T-L. ⁕ Ebitatzera haritu naiz frasa modorrotsu eta korapillotsuak. Gy XII. Poesia bardikoaren arau oso korapilatsuak. Mde Pr 233. Argitasun biziz ainbeste gai korapilotsu nik askatzea. Or Aitork 99. Fray Luisen […] giroari bagagozkio, ondo korapillotsu dala esan bear. Gazt MusIx 68 (61 orapillatsu y 71 orapillotsu). Gertatzen zaizkigu arazoak istilu orapilatsuagoetan. MEIG VI 170. En DFrec hay 3 ejs. de korapilatsu y 7 de korapilotsu. ■ koropilotsu (Dv→A). (Ref. a personas). “Au fig. Gizon koropilotsu, se dit d’un individu rusé qui a toujours des réserves cachées dans les engagements qu’il se propose d’éluder” Dv. “Astuto” A. |
Badago beste hitz bat, nire eskemetatik pixka bat ateratzen dena.
“Gantzatsu” hitza da. “Gantz” izanik hitza, “ganztsu” behar luke, “ekaiztsu” den bezala. Errazagoa da “gantzatsu” esaten, jakina, eta erabilera hori izan bada, aurrera, baina agerikoa da hitz hau ere hitzak sortzeko ohiko bidetik ateratzen dela.
Kasu honetan, dena dela, Orotarikoan adibide bakar bat dago, eta “gantzatsu” da. Beharbada, horregatik erabaki da horrela.
| gantzatsu. | |
|---|---|
| ♦ (Lar→H, Bera). “Untoso, untuoso” Lar. “Gras” H. “Pingüe, craso, untoso, mantecoso” Bera. ⁕ Lur mami, apatz eta gantzatsuan. Eguzk GizAuz 52. |
Eta lexikoarekin loturiko artikulutxo hau bukatzeko, aspaldi buruan ibili zaidan hitz bat komentatuko dut: “hartzatxo”.
Google-n ikusi besterik ez dago zenbat zabaldu den. Produktu askotan ageri da izena, umeentzako ipuin frankotan idatzi da horrela, baina, nik dakidala, hiztegi gehienetan ez dago. Hartz izanik izena, ez luke “hartzatxo” behar, jakina. Hitza ez dago ongi sortua.
Hitz honekiko problema lotuxeagoa dago itzulpenarekin, eta bistan da gaztelaniaren “osito” hitza dagoela problemaren jatorrian. Frantsesez “nounours” esaten omen da.
Hor dugu “harzkume” edo “hartzume”, ongi sortuak biak, nahiz eta ez dauden hiztegi askotan (Orotarikoan “hartzume” eta “hartz-ume” ageri da). Ez bata ez bestea ez daude Euskaltzaindiaren Hiztegian. Baina hitz egokiak dira biak ala biak. Dena dela, nik nekez esanen nuen “gure alabari harzkume bat oparitu diogu” alabaren zaintza kenduko ziguten beldurrez. Ez dakit nire kontua ote den, baina, “harzkume” bat esanda, nik bizirik dagoen hartz txiki bat ikusten dut.
Horregatik, itzulpen ona egiteko hain beharrezkoa den goiburuari segituz –ahal bezain hurbil, baina behar bezain urrun–, “hartz-panpina oparitu diogu” esanen nuke.
Badakit kasu horretarako soluzioa dela, eta ez kasu guztietarakoa, baina hor dago nire proposamena: pelutxearen kasurako, bederen, balio digu. Edo onartu beharko genuke arautik kanpo dagoen “hartzatxo” hitza?