Daviden psalmuac Leiçarragaren erara

José Ignacio Hualde

1560ko Eguberri egunean Labrit edo Albreteko Ioanak kristautasun erreformatua onartu zuen publikoki Paueko San Martineko elizan. Erabaki pertsonala zen, noski, ziur asko sentimendu erlijioso sakon batek eraginda. Baina Ioana ez zen nornahi. Nafarroako erregina eta Biarnoko bizkondesa subiranoa zen –Leizarragaren hitzetan “Bearnoko Andre gehien”– eta garaiko ohituraren arabera subiranoak eta bere subiranotasunpean bizi zirenek erlijio bera izan behar zuten. Hori zen bidezkoa eta zuzena. Latinez cuius regio eius religio esaten zuten; hitzez hitz, “noren erresuma, bere erlijioa” edo “erresuma norena, erlijioa harena”. Beraz, Ioanak derrigorrezko zuen erlijio berria bere lurraldeetan zabaltzea. Zabalkunde edo indoktrinazio prozesu hori aurrera eramateko, oztopo handi bat zen kalbindarren testuak frantsesez zeudela. Eta Nafarroako eta Biarnoko jende xeheak ez zuen ulertzen hizkuntza hori. Liturgia hizkuntza ulergarri batean egin behar zen. Latinaren erabilera liturgikoa, neurri batean, arima kristauen etsaia zen, arima kristau guttik ulertzen baitzuen hizkuntza hori. Baina frantsesak ez zukeen kontu hori konponduko euskaldunen eta biarnesen herrietan. Testu sakratuak biarnesera eta euskarara itzuli behar ziren! Kalbinoren katixima eta beste testu laburrak berehala biarneseratu ziren eta 1563an agertu ziren inprimaturik lehen aldiz. Baina hori ez zen nahikoa. Joan Kalbinoren irakaspenen arabera, betiko salbazioa soilik Jainkoaren graziaz erdiesten zen (sola gratia) eta bakarrik fedearen bidez (sola fide). Eta bazen hirugarren “sola” bat; hots, egia osoa Biblian zegoela (sola scriptura). Zehazkiago, egia Kalbinok jatorrizko hizkuntzetatik egin zuen Bibliaren frantsesezko itzulpenean zegoen. Kristauek Jainkoaren hitza ondo ulertu eta ezagutu behar zuten.

Erreginak Ioanes Leizarragari eman zion enkargua Kalbinoren Testamentu Berria, Salmoak eta Katixima frantsesetik euskarara bihurtzeko. Dakigunez, 1571n argitaratu zen Testamentu Berria Arroxelan, horrela Leizarragaren izenarekin lotzen den euskal eredu klasiko bat orduan sortuz.

Ez dirudi Albreteko Ioanak Biblia biarnesez jartzeko agindurik eman zuenik. Ziur asko predikarientzat eraginkorragoa zen bat-bateko itzulpenak egitea. Biarnoko herri xeheak frantsesa ez bazekien ere, Biarnoko elizgizon kalbinistek oso ondo zekiten. Frantsesez idatzita zegoena biarnesez irakurtzea ez litzateke lan zaila bi hizkuntzak ondo zekizkitenentzat. Besterik zen gauza bera euskaraz egitea. Kasu honetan, badirudi bi hizkuntzen arteko aldeak azaltzen duela itzulpenaren edo itzulpen ezaren zergatia.

Horretaz gain, elizako kanta berriak ere beharrezkoak ziren, populuak ulertzen zuen hizkuntzan; bereziki Dabiden salmoak. Denek batera salmo horiek kantatuz, fededunak komunitate berriaren nortasunaz jabetzen ziren.

Erreginaren aginduaz, Arnaud de Salettek Los Psalmes de David metuts en rima bernesa liburua idatzi eta eman zuen argitara 1583an, erregina hil eta gero, bere seme Henrike Nafarroako erregea eta Biarnoko bizkondea zelarik. Liburu hau ere itzulpen lana da, eta frantsesezko honako beste lan hau iturburu du: Clément Marot eta Théodore de Bèze-ren Les Pseaumes de David mis en rime françoise. Dena den, katixima eta antzeko testuak baino askoz konplikatugoa da itzulpen lan bezala, testua musikara egokitu behar baita, errimak ere kontuan hartuz.

Salettek frantsesezko salmoak ez ditu hitzez hitz itzultzen. Alderantziz, frantsesezko testuaren errima eta neurketa errespetatuz, Daviden salmoen esanahia bere erara adierazten du biarnesez. Gauza bat zen Scriptura-ren itzulpena, eta beste gauza bat, guztiz desberdina, salmoak glosatzen zituzten eliz kantak. Itzulpen artistikoaren eremuan sartzen da bigarren lan hau. Hain zuzen, Saletterena biarnesez idatzitako lehen literatur lantzat jo da.

Hona, adibide gisa, XIX. salmoaren (Coeli enarrant) bigarren eta hirugarren bertsoak, Marot eta Bèzeren frantsesezko bertsioan, lehenik:

Eta hona Arnaud de Saletteren bertsio biarnesa:

Darrigrandek honela jartzen du bere edizioan ortografia okzitaniar modernoan. Alboan gutti gorabeherako euskal itzulpen bat ematen dut:

Frantsesezko eta biarnesezko testuak desberdinak dira. Mezuak berdintsuak dira, baina itzulpena ez da literala. Mantentzen dena egitura da: 6 silabako bertsoak dira funtsean (azentua azken silaban dagoenean) eta errimaren eskema ere berdina da bi bertsioetan:

Nik dakidanez, Leizarragak ez zuen horrelako lanik ondu. Bere itzulpen lan erraldoiarekin hizkuntza eredu bat utzi digu, baina egia da ez diogula poesia-lanik ezagutzen. Nola itzuliko zituzkeen salmoak? Hori da nire buruari egiten diodan galdera eta, zuri, irakurle eta itzultzaile trebeorri, proposatzen dizudan desafioa. Adibide bezala eman dudan salmoa nola itzuliko zenuke Leizarragaren euskarara, neurria eta errima errespetatuz?

Erreferentziak

Arcocha-Scarcia, Aurélie & Lakarra, Joseba A. 2019. “Aspectos de la gramatización antigua de la lengua vasca: Humanismo, reformismo e imprenta (1545-1596)”. Lengas, Revue de Sociolinguistique 86. https://doi.org/10.4000/lengas.4115

Darrigrand, Robert (arg.). 1983. Los Psalme de David metuts en rima Bernesa Per Arnaud de Salette 1583. Argitarapen berria, ortografia modernoan, sarrera batekin, frantsesko itzulpen eta oharrekin. Ortès: Per Noste.

Darrigrand, Robert. 2012. “Le psautier béarnais d’Arnaud de Salette (1583)”. Bulletin de la Société de l’Histoire du Protestantisme Français 158: 303-321.

Marot, Clément & Théodore de Bèze. Les Pseaumes de David mis en rime françoise. Gallica izeneko Frantziako Biblioteka Nazionalaren webgunean irakurgai https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bd6t51026229r/f5.item

Salette, Arnaud de. 1583. Los Psalmes de David metuts en rima bernesa. Orthez/Ortès. Gallica izeneko Frantziako Biblioteka Nazionalaren webgunean irakurgai https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k8710432x?rk=21459;2