Gidor Bilbao
Nire tesia idazten ari nintzen garaian, emaztearekin elkartzen nintzenean, gauean, eguneko aurrerapenak aipatzen nizkion. Askotan, halako zerbait izaten zen (nire aurkikuntzarik pozgarrienekin!!): «gaur ere harrapatu dut Etxeberriren beste iturri bat; halako eta halako euskaratu du, zalantzarik gabe». Amaiak ezin izaten zuen nire poza ulertu: «Zelako idazleari buruzko tesia egiten ari zara? Gizon horrek kopiatu baino ez du egiten eta!». Erdi txantxa erdi benetako kezka izaten zen.
Blog honetako beste sarrera batzuetan erabili dugu gai hau, eta 2015eko abendukoan azpimarratu genuen Etxeberriren iturri horietako batzuk aitzinentziklopediak zirela, aipu-bilduma, florilegio, polyanthea eta halako erreferentzia-lanak.
Etxeberri Sarakoaren jarduteko modua ez da salbuespena, jakina, ez garai hartako munduko beste leku batzuetako idazleen artean, ez beste euskal idazle batzuen artean. Axularrek, adibidez, mota horretako lau lan aipatzen ditu berariaz, beti exemplum gisako kontakizunen batekin erlazionaturik, exemplum horien bere iturria bailiran:
- Axularren «Rhodig.»
Lodovicus Caelius Rhodiginus [Ludovico Ricchieri] (1453-1525): Lectiones antiquae (Venezia, 1516).
- Axularren «Alexander ab Alexandro»
Alexander ab Alexandro (1461-1523): Geniales dies (Erroma, 1522).
- Axularren «Carolus Stephanus»
Charles Estienne [Carolus Stephanus] (1504-1564): Dictionarium historicum ac poeticum (Paris, 1553).
- Axularren «Theatrum humanae vitae»
Theodor Zwinger (1533-1588): Theatrum humanae vitae (Basilea, 1565).
Baina azterketa zehatzagoak, kasurik gehienetan, argi erakusten du lan horiek ezin direla izan Axularren iturri bakarra; beste era batean esanik, Axularren amplificatiorako gaitasun mugagabea onarturik ere, Axularrek beste iturriren bat ere behar zuela istorio horiek ezagutzeko (seguruenik, guk identifikatu ez dugun tarteko beste erreferentzia-lanen bat).
Zwingerren Theatrum humanae vitae, ordea, zalantza gutxirekin irudikatzen dugu Axularren lan-mahaiaren gainean. Eta baieztapen honek itzulpenaren eta sorkuntzaren mugako alorrera garamatza, jakina, iturria latinez idatzia baita eta Axularren lana euskaraz. Ikus dezagun Zwingerren zatia latinez, horren euskarazko itzulpena (neuk egina), eta Axularren lanean dagokion pasartea (Blanca Urgellen 2015eko ediziotik hartua):
Zwinger 90
Antiochus Sophista, quum malè uulgò audiret ueluti formidolosus quòd nec prodiret in concionem nec reipublicae munia capesseret, «Non uos», inquit, «metui, sed meipsum», agnoscens bilem suam uehementiorem quàm ut cohiberi posset. Sentit idem Plato, qui ait eos qui sunt iracundioris ingenii ad disciplinas quidem esse idoneos, ad gerendam uerò rempublicam non item. (Roterodamus, lib. 8. Apophtheg.)
Zwinger 90 (Gidor Bilbaoren itzulpena)
Antioko sofistak, jendea gaizki esaka entzun zuelarik, izuturik bezala ez zelako joaten batzarretara eta ez zuelako hartzen herriko kargurik, esan zuen: «Ez dizuet zuei beldurra, neure buruari baino», onartuaz bere haserrea eutsi litekeena baino bortitzagoa zela. Platonek ere iritzi bera du, esaten baitu izaera haserrekorra dutenak egoki direla hainbat gauza ikasteko, ez ordea, zinez, herria gobernatzeko (Erasmo Rotterdamgoa, Apophthegmatum opus 8).
Ax 287-288 (Blanca Urgellen ediziotik)
Antioko sofista deitzen zen hark, bere kondizinoa ezaguturik, etzuen behin ere konpainiatan ibili nahi, eta ez, hartako bazen ere, herriko kargutan ere sarthu nahi (Theatrum humanae vitae, fol. 93). Gizon gaizkin bat bezala, izi zen, beldur zen, ihizia bezala, basatua eta ihes egina zebilan. Eta galdegin zeraukatenean ea zeren zen beldur edo zergatik ihes egiten zuen, ihardetsi zuen: «Egiten dut ihes, zeren ezagutzen baitut neure kondizinoa, ez naizela jendarteko gai, eztudala okhasinotan sarthuz gero, neure burua neure eskuko; ez naizela neure buruaren jaun, eta ez jabe; berehala linburtzen eta kilikatzen naizela, errea naizela, jauzkor naizela; den okhasinorik ttipiena, aierurik gutiena gorrotatzeko eta muthurtua jartzeko asko dudala».
«Ez naduka, ez, bertzearen beldurrak ihes egina, neure beldurrak, neure buruaz fida izan gabeak naduka, hark karguak eta konpainiak ere utz arazitzen derauzkit». Hunela ihardetsi zuen Antioko hark. Halatan erraiten du Platonek, presuna haserrekorrak eta kolerak adimendutsu direla, eta anhitz ikhasteko on; ez, ordea, herrien gobernatzeko, eta ez eskola edukitzeko ere. Zeren hartarakotzat pazientzia behar da, sosegu behar da, eta anhitzetan ere ikhusia ez ikhusi, eta aditua ere ez aditu iduri egin behar da.
Axularren testuan, letra lodiz nabarmendu dugu Zwingerrenetik hartua izan daitekeena; nolabait esatearren, itzulpena. Gainerako guztia, gure ustez, Axularren amplificatio trebeak zabaldu du.
Zwingerren lana Errenazimentuko entziklopedia nagusietako bat zen eta erreferentzia-lan zaharragoetako informazioaren bilduma-, antolaketa- eta sistematizatze-lan erraldoia eskaintzen zuen. Bilaketetarako, aurkibide alfabetiko eta sistematiko zehatzak zituen (kontzeptuen aurkibideak 5000 sarrera zituen eta exempla-aurkibideak 23000 sarrera). Esanguratsua da Zwingerren aurkibideetan ira ‘haserrea’ bilatzen bada, pasarte honetara (besteak beste) bidaltzen duela, eta Axularren kapitulua ere hain zuzen kolerari buruzkoa dela.
Ezin dugu ziurtatu Axularrek Zwingerren lana erabili zuela eta ez antzeko beste bat, edo tartekoren bat, baina gaurkoz Zwinger da pasarte honetarako eta, Axularrek aitortu ez arren, beste hainbat exemplumen pasarteetarako ezagutzen dugun iturririk hurbilenekoa eta sinesgarriena. Horietako beste bat baino ez dugu hona ekarriko, itzulpenaren eta sorkuntzaren arteko muga lausoa ikus dezazuen:
Zwinger
Cato Censorius tria in tota uita detestari solebat: primum, arcanum aliquod feminae credere; secundum, si transiuisset naui, quò pedibus accedere licuisset; tertiò, si qua dies ei per incuriam inanis effluxisset. (Plut. in eius uita). [Zwinger 3780]
Lucani, ut aliorum criminum, sic etiam otii causas agunt: et si quis homini otioso ac uoluptatibus dedito mutuasse aliquid conuincatur, priuatur apud eosdem mutuo dato. (Stobaeus Serm. 42 recitat, ex Nicolao, de Morib. gentium). [Zwinger 3457]
Apud Sinas Indiae populos nemini sano, quamuis oculis orbatus sit, mendicare permittitur. Caeci molas trusatiles uersando sibi uictum parant. (Osorius, lib. II). [Zwinger 3781]
Zwinger (Gidor Bilbaoren itzulpena, Axularren laguntzarekin)
Katon Zentsorio, bere bizitza osoan, hiru gauzatatik begiratu ohi zen: lehenik, sekretuak emazteari fidatzetik; bigarren, oinez iritsi ahal zen lekuetara itsasontzian joatetik; hirugarren, bere axolagabekeriaz eguna alferrik pasatzen uztetik. (Plutarko, Katon Zentsorioren bizitzan). [Zwinger 3780]
Lukanoek, beste delitu batzuekin bezala, alferkeriarekin ere auzibidea erabiltzen dute: eta norbaitek jende alferrari eta plazeretara emanari zerbait prestatu diola frogatuko balitz, haien artean maileguan emanikoa kentzen zaio. (Stobaeus Serm. 42 recitat, ex Nicolao, de Morib. gentium). [Zwinger 3457]
Indiako Txinar herrietan, osasuntsu zen inori ez zitzaion baimenik ematen eskean ibiltzeko, begirik gabekoa izanik ere. Itsuek errotarriei bira eginaraziz irabazten dute mantenua. (Osorius, lib. II). [Zwinger 3781]
Ax 32-33 (Blanca Urgellen ediziotik)
[…] (Plutar. in Vita Cato. Censor.). Katon hark berak erraiten zuen, hirur gauzatarik bere mendean ahal bezanbat begiratu zela: emazteari bere sekeretuak fidatzetik, leihorrez ahal zihoakeiela, itsasoz joaitetik, eta egun guztian alfer egoitetik.
Lukanoek edireiten zutenean nehork jende alferrei deus prestatzen zerauela, emaiten zuten berehala sentenzia prestatzailearen kontra: zer ere prestatu baitzuen, hura guztia gal zezala (Nicolaus, De moribus gent.). Baina nik uste dut ezen etzela halako sentenziaren emaiteko premiarik, bera baitago emana. Zeren ezpaitu halakoei prestatzaileak, koberatzeko perilik.
Indietako herri batzuetan, etzen bat ere bere gorputzaz balia ahal zitekeienik eskean ibiltzen. Itsuek ere tornuan edo arrodan bedere hari behar zuten. Apud Synas, Indiae populos, caeci molas trusatiles versando, sibi victum parant (Osor. lib. II).
Kasu honetan, iturria aitortu gabea izan arren, Axularrek, itzulpenaz haratago, ez du amplificatio behar handirik ikusi, ezta?