Garikoitz Knörr
Duela hilabete inguru, Xabier Mendigurenek (@xme64) honako txio hau bota zuen:
Saretzea, trinkoa zena desegiteari esaten zitzaion lehen: galtzerdiak behatzetan, jertsea ukondoan. Gaur barreiatuak elkartzeari esaten zaio
— Xabier Mendiguren (@xme64) March 9, 2016
Handik pare bat astera, berriz, beste hau txiokatu zuen:
Behin Bikilak Galeusca1en esan zuen “Era un paisaje terrible;maravilloso”. @inhigoaranbarri k argitu zien kat&galegoei “izugarri”ren adierak
— Xabier Mendiguren (@xme64) March 28, 2016
Itxuraz elkarrekiko loturarik ez duten tweet horiek, harrigarria dirudien arren, fenomeno berbera dute oinarri[1]: kontronimia (edo antagonimia, edo autoantonimia, edo…). Alegia, hitz bat bere antonimoa izatea, edo, bestela esan, hitz batek elkarren kontrakoak diren bi esanahi izatea.
Ingelesez, asko dira halako hitzez aritzeko erabiltzen diren terminoak, hala nola antagonyms, contronyms/contranyms, auto-antonyms/autantonyms, Janus words, enantiodromes, antilogies edo addad (arabierazko didd ‘aurkako, kontrako’ hitzaren plurala). Fenomenoari berari, berriz, enantiosemy, enantionymy edo antilogy esaten zaio, besteak beste.
Euskaraz, nik dakidanez behintzat, ez da honi buruzko azterketa sakonik egin. Beste hizkuntza batzuetan, aldiz, badirudi aspalditik izan dela azterketagai, Erdi Aroaz geroztik behintzat bai. Arabieraz, adibidez, ikerketa moderno batzuek hogei bat kasu baino zerrendatzen ez dituzten arren, filologo tradizionalek laurehundik gora adibide biltzen omen dituzte, artikulu honen arabera.
Gatozen orain adibideetara. Orotariko Euskal Hiztegian hau ageri zaigu izugarri sarreran: «Terrible[2], que infunde pavor; horrible, terriblemente desagradable, feo, etc.; asombroso, enorme, increíble, impresionante». Horrekin lotura handia du ingelesezko awfuli buruzko anekdota ezagun batek: Ingalaterrako Karlos II.ak katedral eraiki berri bat ikusi, eta «amusing, awful and artificial»tzat deskribatu omen zuen. Gaur egun deigarria gertatzen da berez laudoriozkoa zen esaldi hura; izan ere, awful izenondoak esanahi —batik bat— negatiboa du orain ingelesez (hirugarren adieran, ‘txundigarri’ ere badakar Morris Hiztegiak, Lit. oharrarekin), baina garai hartan zentzu positiboa zuen, edo izan ohi bide zuen; gaur egun awesome hitzak betetzen du funtzio hori.
Euskarara itzuliz, berriro ere Orotariko Euskal Hiztegian begiratuta, saretu sarrerak ongi erakusten du kontronimo batez ari garela:
saretu […]
- “Abrirse o deshilarse el paño, de tal modo que sea difícil el zurcir” […] “Gastarse y agujerearse una ropa. […] volverse transparente una tela por desgaste” […] “Izara orrek ziero saretuta dare eta botatzia onena” […]
- […] Zurcir. “Repriser, rentraire (linge, vêtements)” […] galtzerdi saretzen ari zen. […]
Bestalde, sareturi buruzko txioa irakurri, eta berehala etorri zitzaidan burura lumatu aditza, ‘lumaz estaltzea’ zein ‘lumak kentzea’ adieraz baitezake. Horra beste kontronimo bat, beraz:
lumatu […]
- Emplumecer, cubrirse de plumas. […] “Gazte helduak eta xori lumatu denak hegaldatzea maite” […] “Vestirse de plumas la nidada” […] Egaztirik txikienak bere ego biak osorik ta ondo lumaturik baditu. […] Zu oraindik lumatu gabeko txorikume, kabitik irten gabia zera. […] Xoriñoak lumaturik ohantzearen uztera doazi. […] Siñestearen azkurriz Elizaren kabian lumatuz egalak egiten bazitzazkien. […] Narru gorrian dagoan txoria, artean lumatu bakoa. […] Txantxangorria ondo lumatu zanean, esan nion osabari laster alde egingo zuala. […]
- […] Desplumar. Ill, lumatu ta gardostu ezkero ollaarra. […] Beriala lumatzea ollaskoak. […] Ollagorra lumatu, eta tripak atera gabe, ipintzen da burruntzian.
Hala ere, ohar bedi ezen lumatuk, ‘lumaz estali’ adieraziko badu, iragangaitza izan behar duela («txoria lumatu da»), eta alderantziz: iragankorra denean, ‘lumak kendu’ esan nahi du («oiloa lumatu du»). Eta orobat gertatzen da sareturekin.
Agur ere kontronimotzat jo litekeela esango nuke, ‘kaixo’ eta ‘adio’ esanahiak biltzen baititu. Eta, agurtu aurretik, irakurle, hona galdera bat: hemen aipatu ditudan lau horiez gain (saretu, izugarri, lumatu, agur), ezagutzen duzu edo bururatzen zaizu euskarazko beste kontronimorik?
____________
[1] Gainera, bizpahiru blogetan ikusi dut gaia azken bi hilabetean-edo, eta horregatik ere deitu zidaten atentzioa Mendigurenen bi txioek.
[2] Neronek ere sartu nuen, gaztelaniaz, «terrible» faltsu bat elkarrizketa honetan, 00:14:30 minutuan: http://www.eitb.eus/es/radio/radio-vitoria/programas/aventureros/audios/detalle/3780766/impresiones-vitoriano-jordania–radio-vitoria/