Iñaki Segurola
Izeiak zazpi urte ditu eta idazten ikasten ari da. Dena muxinduta dabil aspaldi honetan ez duelako ulertzen zergatik idatzi behar duen H letra. Beste letra guztiek zerbait adierazten dute, hots bat «ateratzen» dute, baina H-k ez. Orduan, zertarako idatzi behar da? Ez da berriketa: bere protesta oso benazkoa eta sentitua da.
H zergatik idatzi behar den badakigu guk: halaxe agindua emana dagoelako; zekitenek eta zezaketenek halaxe erabaki zutelako noizbait. Berez, ondo sentipentsatzen jarri ezkero, ez dago arrazoi naturalik euskara ofizialean H letra erabiltzeko; arrazoi kultural edo historikoak bai, egon litezke, baina arrazoi natural baliozkorik ez. Arrazoi naturala diodanean adierazi nahi dut gaurko hiztunaren hizkuntza naturalaren barrutian kabitzen den arrazoi klasea, eta alde horretatik esan beharra dago ia mundu guztiarentzat H letra mutua edo alferrikakoa dela, eta salbuespena direla ipar-ekialdeko zenbait eremutako hiztunak, haien hizkeran hasperena baitago, eta hura H-ren bidez adierazten baita. Eremuz eta hiztun kopuruz ordea, oso gutxiengo urri edo apurra dira hasperendunak, eta horrek ez luke eman behar biderik H bazter orotara zabaltzeko eta are gutxiago Batasunaren izenean. Eta hau dena diogu jakintzat emanik letrak, berez eta jatorriz, hotsen (teknikoki esanda, fonemen) zerbitzurako asmatu zirela eta ez beste ezertarako; kulturmunduan hori aspalditik ahaztutako gauza da ordea, eta idazten hasten diren umeak dira hori gogora dakarkigutenak.
Ez dakienik balego, hasperena deitzen den hori –H letrak adierazten duen edo adierazi behar lukeen hori– noizbait orokorra izan zen euskaraz: oso oso noizbait, hobeki esanda, zeren joan deneko mende luzeetan mugaz iparraldean bakarrik gorde baita hots hori, eta han ere murriztuz joan baita denborarekin. Arrazoi edo desarrazoi kultural edo historiko horiengatik sartu zen H letra Euskara Batuaren ortografian orain mende erditsua, eta hautsak harrotu ziren, eta hautsak ez zirenak ere bai. Iparraldetik Lafittek eman zuen abisua ez holakorik egiteko, H-rik ez sartzeko Batuan, zeren, iparraldean euskarak zekarren atarramentu eskasa ikusirik, bere ustez ez baitzuen merezi holako lanik hartzerik. Baina H-k arrakasta izan zuen, zeren dakienak bai baitaki eta dezakeenak bai baitezake, eta haundia baita gizabanako argituek dakitenengan eta dezaketenengan daukaten fedea. (Bidenabar esanda, ni sinistuta nago H letraren auzia gaur erabakitzekoa balitz, H-rik gabea aterako litzatekeela euskararen alfabetoa.)
1968tik aurrera H-ren kontra zeudenak atzerakoitzat jo zituzten, zeren H-zaleak oso aurrerakoi eta ezkertiarrak baitziren gehienak. Bai: «gaztedi berria» H letrarekin tematu zen; letra mutu batekin itsutu zen, eta ikaragarrizko gauza xelebrea gertatu zen: gazte ustez bihurriak tradizio zaharraren, kultura hilaren eta letra hilagoaren banderadun agertu ziren. Egundo holakorik! Mitxelena eta Villasante bezalako gizon ustez zentzudun batzuen bedeinkapenarekin atera zen aurrera H dontsua, eta orduz geroztik, umeak joan eta umeak etorri, alferrikako lan bat hartu behar izan dugu geure letratxoak historiko-kulturalki edertzen.
Egin dezagun galde: jende gazte eta biziena nolatan har dezake mendean letra hil baten aldeko suak? Esplikazio eske dagoen gauza da hori neretzat, zeren gazte-bizitasuna eta letra hil bat ez baitira aise ezkontzen diren gauzak. Mitxelenaren kontua ere latza da: etorkizunerako euskara batu bat egin behar, eta 800-900 (?) urte lehenagoko –hasperena orokorra zeneko– egoera bat irudikatzen duen letra hori bedeinkatu behar, aizue![1] Ez: ez dago esplikazio itxurazkorik, eta arrazoiak ezkutuagoak izango dira. Nik esan behar banu… betikoa esango dut: hizkuntza herriaren inbentua da, eta kulturgizonek ezin eraman dezakete hori aise, ezin etsi dezakete beren moztasun eta hitz-moteltasun bere-berezkoan, eta orduan holakoxe martingala historiko-kulturalak atera behar izaten dituzte «gainetik jartzeko». Orduko belaunaldi berriak bere arrastoa utzi nahi izan zuen ama euskararen gorputz atsotuan: bere jakitezko eta izatezko gehiagotasuna agerian utziko zuen arrastoa, hain zuzen[2].
Mende erditsua igaro da, eta H-ren sartzaileak hil dira edo zahartu dira, eta euskaldun haurrek –gehien-gehienek– segitzen dute galdetzen zertarako idatzi behar den H. (Erdaldunek ere berdin-berdin galdetuko dute, eta haiek gauza gehiago dituzte galdetzeko gainera, zeren letrakuntzaren lainezak ez baitu mugarik, baina orain aski dut neure jendearekin.)
Zain daukat Izeia. Ulertzeko moduko esplikazio bat eman beharko diot, eta esplikatu ez ezik, esperantza bat ere helaraziko diot, esanez H alu mutu-tonto hori ez badute maite, ba beren esku dagoela protesta egin eta kentzea. Eta ni alde izango nautela, eta aldean izango nautela.
[1] Mitxelenak «iraganean» bilatu zuen maiz batasuna, eta «zaharrago eta jatorrago» dei daitekeen metafisika bat zabaltzen lagundu zuen. Funtsean, desformazio profesionalaren lanak ziren horiek, nere iritzirako: gogoan itsatsiegiak zeuzkan hark hizkuntzalaritza historikoan «berreraiketa» deitzen dena eta antzinatasunaren izen ona edo balio operatiboa. Hasperena (eta H letra), beraz, oso zaharra, oso jatorra, oso beneragarria eta oso euskalduna izango zen, nahiz hori gauza sinesgaitza eta sentigaitza izan euskaldunik gehienentzat.
Baina horiek hola direlarik ere, Batu H-dunaren alde «arrazoi biologikoak» zeudela ere adierazi izan zuen inoiz Mitxelenak. Esan nahi zuena zen gazte-jende tematua ari zela Batu H-dun horren alde gogorki bultzaka.
[2] Nik esango nuke Axular eta Leizarragagan liluraturik aurkitu zuten «gehiagotasun» hura beren garaira aldatzea besterik ez zutela egin funtsean, beren buruak «gehiagotuz» bidenabar, gehiagotasun eta gehientasun horretan partaide zirenez gero. Gehiagotasuna zekarren prosa hura H-rekin zegoen idatzia, eta euskarazko prosa garaikideak ere H-duna beharko zuen izan baitezpada. Lapurtar zaharren ustezko gehiagotasun hori beste letrazko tradizio guztien ukazio moduan hartu zuten orduko gazte haiek, eta horretan bai esan daitekeela «gazteki» jokatu zutela.