Hilabetea: abendua 2015

-(e)an bidalia

Tren-trenean

Bakartxo Arrizabalaga Labrousse

Tren-trenean dabilela edo doala edo datorrela edo besterik erranen balizue inork, nola ulertuko zenukete dabilela: indar betean? Halamoduz? Besterik?

Ez inongo hiztegitara jo; alperrik zenukete, ez baita halako hitzik hiztegietan, ez beste inon ere; zuen irudimena, zuen belarriak, zuen asmamen eta ezagumena besterik ez dezakezue balia hitz horri erranahiren bat emateko.

Hitz hori sortzekotan zein erranahi ukan lezakeen edo egungo euskaldunok nola ulertuko genukeen jakin nahiak beste ezerk ez narama horrelako galdera egitera.

Badakit ohiko galdera ez dena, gehienetan izana duenaren izena galde egiten baita eta ez izen baten balizko izana, baina urte honetan txorakeriak egiteko aukera gutxi geratzen zaidanez, nola ez honako hau balia eta arratseko koplak baino lehen beste kopla hau bota?

Izena bera ez dut nik hutsetik asmatu; horren antzeko zerbait irakurrita etorri zait eta izate argirik eman ezinik nabil; hortik zuei galdera egitea, argi baita nik ezin dudala hitz bat neure kabuz asmatu eta hizkuntza batera sartu, hizkuntza horren mintzatzaileekin adostu gabe.

Badakit hitz berriak asmatzeko XX. mendearen hastapeneko bolada amorratuaren eskarmentu gorriaren ostean ia ezinezkoa dela hitzak asma daitezkeenik pentsatzea edo, are eta arriskutsuago, proposatzera ausartzea, baina hizkuntza jostagarri ez bada ez da beste ezertarako ere baliagarri gertatuko eta urtea joatearekin batera joan daitekeenez asmo ero hau ere, ez dut uste inoren kalterako gertatuko denik urte zaharrerako soberaxko den haize hego xelebre honek eraginiko nire proposamen zozoa. Heldu den urtean azalduko dizuet korapiloaren hariaren nondik norakoa, baina gustura hartuko nituzke zuen proposamen eta iradokizunak, hitzak zuen belarrietan egiten duen soinuaren oihartzunak.

Eta diostesalbe!

-(e)an bidalia

Ad verbum

José Ignacio Hualde

Batzuetan itzultzaileak baditu arrazoi indartsuak hitzez hitz itzultzeko, honela itzulpenak naturaltasuna galtzen badu ere; baita xede-hizkuntzaren egitura bortxatzen edo guztiz desegiten badu ere. Arrazoia sorburu testuaren sakratutasuna eta sorburu hizkuntzarenganako begirunea izan daiteke. Hau da, adibidez, sefarditen ladinamenduaren tradizioan aurkitzen duguna, hurrengo gaztelaniazko adibidean bezala:

Cuánto fue demudada la noche la esta más que todas las noches? (Agadá de Pesah)

Hona jatorrizkoa:

Ma nishtana ha-laila ha-ze mi-kol ha-leilot?
“Zertan bereizten da gau hau beste gau guztietatik?”

Ladinamendu edo hitzez hitzeko itzulpen honetan, egitura pasibo bat dugu gaztelaniaz hebreerazko testuan iraganaldiko forma bat erabiltzen delako eta —are harrigarriagoa dena— gaztelaniaren sintaxia erabat bortxatuz, la-noche la-esta hitz andanak hebreerazko sorburu-testuko ha-laila ha-ze itzultzen du gaztelaniara, hitzez hitz edo morfemaz morfema, verbum pro verbo: «a-gau a-hau».[1]

Hain urrun joan gabe, baina antzeko modu batean behintzat, ziur aski 1596ko Refranes y Sentencias errefrau bildumaren idazle anonimoaren gaztelaniazko itzulpenak askotan «demasiadamente a la letra» baldin badira —Larramendiren hitzetan (ikus J. Lakarraren RS-en edizioa)— arrazoia ez da egileak ez zuela gaztelania behar bezala menperatzen. Beharbada gure idazle anonimoak euskarazko atsotitzen jatortasuna erakutsi nahi zuen modu honetan, gaztelaniaz antzeko errafrau bat zegoenean ere. Euskarazkoa naturalagoa da iturria delako. Mezua hauxe da, beraz: Itzulpena euskaratik gaztelaniara egin da, eta ez alderantziz.

Literaturaren arloan ere, itzulpengintzaren teorilari batzuek (hala nola Friedrich Schleiermacher-ek eta bere jarraitzaileek), proposatzen dute itzultzaileak irakurlea jatorriko testuaren idazlearengana hurbildu behar duela, eta ez alderantziz. Irakurleak ohartu behar du, ia etengabe, itzulpen bat irakurtzen ari dela, eta ez bere hizkuntzan zuzenean idatzitako testu bat. Hein batean, itzulpenak ad verbum izan behar du. Arrazoia jatorrizko testuaren sortzaileari zor zaion begirunea izango litzateke. Ahal den neurrian, testuaren sortzailearen aukera estilistikoak errespetatu beharko lituzke itzultzaileak. Horretaz gain, irakurleak ikusi beharko luke itzulpenean testua beste ingurune kultural batean sortu zela. Testuaren arroztasunaz konturatu behar du. André Lefevere-k honelaxe esplikatzen du Schleiermacherren ikuspegia: «A translation should therefore sound ‘foreign’ enough to its reader for that reader to discern the workings of the original language that expresses the language game, the culture of which the original was a part, shining through the words on the translated page’» (1992 : 5). Irakurleak itzulitako hitzen artetik jatorrizko hizkuntzaren argia ikusi behar du Scheleiermacherrentzat. Walter Benjamin-ek ere esaten digu benetako itzulpen batek ez duela jatorrizkoa estaltzen, ez duela bere argia iluntzen edo oztopatzen (1996[1923]: 260).

Lawrence Venuti-ren iritziz, hau bereziki garrantzitsua da sorburu testua hizkuntza guttitu batean dagoenean eta itzulpena, aldiz, ingelesa bezalako hizkuntza hegemoniko batean. Ona da liburua ingelesez irakurtzen duena ohartzen bada idazleak beste hizkuntza batean eta bestelako testuinguru batean idatzi zuela. Kontu etiko bat da hau Venutirentzat.[2]

Nola aplikatzen zaizkio ideia eta iritzi hauek gaurko euskal literaturari? Askotan literatura liburu bat argitaratzen da euskaraz eta handik hilabete gutitara gaztelaniazko bertsioa agertzen da. Kasu batzuetan euskarazko liburuaren idazlea eta itzultzailea pertsona desberdinak dira; beste batzuetan, aldiz, pertsona bera. Hona galdera: Garrantzitsua ote da itzulpenean nolabait erakustea jatorrizko bertsioa euskarazkoa dela, eta ez gaztelaniazkoa? Eta nola? Gaurko euskal kontestuan badu zentzurik euskararen eragina nolabait erakusten duen gaztelania «arrotz» batean itzultzeak (Schleiermacherri jarraituz)?[3]

Itzulpena autoitzulpena denean, batzuetan gertatzen den bezala, ez dugu, noski, teorilari batzuek ikusten duten inperatibo etikoa, jatorrizko idazlea ez traditzeko. Itzultzailea testuaren jabea denez, printzipioz nahi duen moduan alda dezake testua itzulpenean inori azalpenik eman behar gabe.[4]

Baina, autoitzulpena izan edo ez izan, badu zentzurik Venutik hizkuntza guttitu eta hegemonikoei buruz esaten duena kontuan hartzeak? Gaurko egoeran, euskal idazleak egiten dituen aukeren artean, printzipalena hizkuntzaren hautua dugu. Axularrek ez bezala, gaurko euskal idazleak ez du idazten «guztiz ere euskararik baizen etziakitenentzat». Gaur egun euskaraz idazteko arrazoiak desberdinak dira. Aukera (est)etikoa da. Kontestu honetan, erdal itzulpenak aldarrikatu beharko ote luke itzulpena dela?

Esku artean Lourdes Oñederraren Intemperies (babes bila) izeneko azken eleberria daukat (Donostia, Erein, 2013). Mahai gainean, gaztelaniazko bertsioa dut (Donostia, Erein, 2015). Auto-itzulpena da. Zer nolako itzulpena egin du gure nobela-egileak? Badago biderik jakiteko zein den originala eta zein kopia? Hizkuntzaren erabileraren aldetik, nik esango nuke ezetz. Bi hizkuntzetan garbi dago Oñederra idazle bikaina dela; badakiela hitzak eta egiturak aukeratzen, hizkuntza erabiltzen. Bai euskaraz, baita gaztelaniaz ere. Hala ere, xehetasun batzuek erakusten diote itzulpenaren irakurleari jatorrizko sormen lana euskaraz egin zuela idazleak. Adibidez, euskarazko testuan hauxe kausitzen dugu bigarren partearen bigarren kapituluaren hasiera aldera:

Orduan usain txar bat etorri zaio gogora, hipotalamoak begiratzen ez duen gogoaren leku horretara. Usain txarra, zahar eta heze usaina, kanpamentu usaina, udaleku usaina. Garai hartan usaia esaten zuten, “n” gabe, sudurkaririk gabe, sudurretik sartzen den horren izenak ez bide zuen letra sudurkaririk behar. Orduan behintzat. (39 or.)

Eta gaztelaniazkoan, leku berean:

Y un mal olor le viene a la memoria, a ese sitio que el hipotálamo no controla. Mal olor, a viejo, a humedad, olor de campamento, de colonias de verano. Olor, usaina. En aquellos tiempos lo hubiera llamado usaia, sin la n, que le añadió luego al aprender el euskera estándar: usaia sin n, sin nasal, como si entonces no necesitara nasal el nombre de lo que entra por la nariz. Al menos entonces, no. (35 or.)

Alde batetik, xede-hizkuntzaren erabileran, Lourdes Oñederrak ez die jaramonik egin Schleiermacherri edo Benjamini. Ez du ad verbum itzuli. Inork ez luke esango gaztelaniatzen duela «demasiadamente a la letra». Baina aipatutako pasartean egiten duen gogoeta euskaldun baten gogoeta da. Guztiz posible zen Oñederrarentzat euskarari buruzko esaldi hauek kentzea edo aldatzea, bere testua da-eta. Baina gorde egin ditu. Jatorrizko hizkuntzak, euskarak, distiratzen du gaztelaniatutako orrialdean. Iruditzen zait Venutik onetsiko lukeela Lourdes Oñederrraren aukera.

Aipamenak:

  • Benjamin, W. 1996 [1923]. “The task of the translator”[jatorrizkoan: “Die Aufgabe des Übersetzers”]. In: M. Bullock & M. W. Jennings, arg., Walter Benjamin: Selected writings, vol. 1, 1913-1926, 253-263 or. Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard Univ. Press.
  • Lakarra, J. (Arg.). 1996. Refranes y sentencias (1596). Ikerketak eta edizioa. Bilbo: Euskaltzaindia eta Bizkaiko Foru Aldundia.
  • Lefevere, A. (Arg.). 1992. Translation/History/Culture: A sourcebook. London: Routledge.
  • Schleiermacher, F. 1973 [1813]. “Methoden des Übersezen” [jatorrizko hitzaldiaren izenburua: “Ueber die verschiedenen Methoden des Uebersezens”]. In: Störig, H. J. (Arg.), Das Problem des Übersetzens, 2. arg., 38-70. Darmstadt: Wissenchaftliche Buchgesellschaft.
  • Venuti, L. 1995. The translator’s invisibility. London & New York: Routledge.
  • Venuti, L. 1998. The scandals of translation: Towards an ethics of difference. London & New York: Routledge.

______

[1] Itzulpen teknika honen bidez egindako Testamentu Zaharraren itzulpen baterako, ikus 1553ko Ferrarako Biblia edo, daukan izenburuaz, Biblia en lengua Española traduzida palabra por palabra dela verdad Hebrayca, hemen: [https://books.google.com/books?id=3qViAAAAcAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false].
[2] Blog honetan, ikus Aiora Jaka, “Eta euskal itzultzaileok, ikusezinak ote?”, 31 eskutik, 2013/09/19
[3] Gai honen inguruan, blog honetan, ikus Karlos del Olmo, “Itzultzaile baten itaunak etikaren aurrean (I)”, 31eskutik, 2013/09/20
[4] ikus hemen http://www.eizie.eus/Argitalpenak/Senez/20080201/montorio autoitzulpenari buruzko eztabaida baterako.

-(e)an bidalia

Hizkuntza-fikzioa I: Neologia

Itziar Otegi Aranburu

Neologismoen Behatokia eratu zutenean hasi zen guztia. Batzuk kontra zeuden —alferrikakoa eta purismoaren mamuak bultzatua omen—, baina, azkenean, sortu zuten, Lexikoaren eta Kalkoen behatokien bidegurutzean. Lehenengo enkargua, XX. mendetik aurrerako neologismoen inbentarioa eta azterketa egitea. Euskararen erabilerak azken urteetan irabazitako arloetan azterketa luze eta sakonak egin ostean, Euskaltzaindiaren egoitzan eman zuten argitara egindako lanaren emaitza, Euskararen egunean. Estatistikak ezin argiagoak izan ziren: inbentarioan sartutako neologismo guztietatik, % 90 maileguak ziren, zuzenak zein itzulpen bidezkoak edo kalkoak. Lexiko-sorkuntzarako gainerako prozedurak, euskara barrutikakoak —eratorpena, hitz-elkarketa, sintagmazioa, laburtzapena, zabalkuntza eta mugapen semantikoak, berrezarpen lexikala…— apenas iristen ziren % 10era.

aaaabEnegarren krisialdi ekonomikoaren garaia izaki, kazetariek berehala ezarri zuten paralelismo bat bi burbuilaren artean: hazkunde ekonomikoaren burbuila, batetik, eta euskararen berreskuratzearena, bestetik. «Ekonomian zein hizkuntzan», zioten, «gehiegizko zorpetzeak ez dakar ezer onik». Berria egunkariak lehen orrian eman zuen albistea, goiburu honekin: Euskara, Troika baten mende, eta egun hartako alearen orri guztiak gaztelaniatik, frantsesetik eta ingelesetik hartutako maileguz bete zituen.

Terminologia Batzordeak, egoeraren larritasunak bultzatuta, premiazko bilera bat egin zuen, eta erabaki zuen ezinbestekoa zela esku-hartze iraultzaile bat. Hala, batzorde parekide bat sortzea deliberatu zuten, terminologoak ez ezik, idazleak, bertsolariak eta ipuin-kontalariak hartuko zituena. Estreinako lan-bileran, Terminologia-lanaren metodologiako eskuliburuaz hornituta agertu ziren terminologoak; besteek, berriz, Manifestu dadaista eta Gianni Rodariren Grammatica della Fantasia ekarri zituzten. Hiru horien fusiotik, elegintzarako metodologia berritzaileak ondu zituen batzorde eratu berriak. Hona hemen batzuk:

  • Hiztegi Batuaren azken edizioa oinarri hartuta, hitz bakun guztiak hartu, alfabetikoki, eta poltsatan sartu. Beste poltsa batean, berriz, euskarak darabiltzan aurrizki, artizki eta atzizki guztiak jarri zituzten. Gero binaka nahastu, ondo astindu, eta sortutako konbinazioak zerrendatu zituzten. Idazleak-eta prozedura horri literalki jarraitzearen aldekoak ziren, Tristan Tzararen erara, paperezko hiztegitik hitzak artaziz ebaki eta guzti. Terminologoek, ordea, azaldu zieten egun bazeudela beste bide batzuk, hizkuntzalaritza konputazionala erabiliz, halako lanak azkarrago egiteko, eta hala egin zuten azkenean.
  • Hitz-elkarketaren bide berritzaileak urratzeko, Rodariren binomio fantastikoaren metodologiari jarraitu zioten. Hiztegi Batuko hitz bakunak hartuta, haien arteko binakako konbinazio estatistiko guztiak egin zituzten, hitz-elkarketa mota bakoitzaren arauak aintzat hartuta. Horretarako, hizkuntzaren prozesamenduaren alorreko aditu talde batek algoritmo berezituak sortu zituen, LEF batzordeak 1993an hitz elkartuentzat emandako sailkapenari jarraiki (bikoiztapenak, dvandva-elkarteak, bahuvrîhî-elkarteak, izaera-elkarteak, aditz-elkarteak, asmo-elkarteak, atributu- eta koordinazio-elkarteak, tautologiazko elkarteak, aposizioak, izengoiti-elkarteak, exoelkarteak…).
  • Bestalde, aukera bakar bat ere aztertu gabe ez uztearren, haur-eskoletan hizkuntza-begiraleak jarri zituzten, umeek sortutako neologismoak erregistratzeko (norbaitek proposatu zuen afasikoen eta eskizofrenikoen neologismoak ere interesgarriak izan zitezkeela, baina hori beste fase baterako utzi zen). Bide horretatik, batez ere parafasia fonemiko bidez sortutako neologismoak lortu zituzten, edo, Rodariren esanetan, hitzak deformatzera jolastean lortzen diren hizperriak.

Metodo eta behaketa horietatik lortutako hitz-gai eskergarekin, terminologoek, gero, azterketa sakonak eta kalkulu zorrotzak egin zituzten, eta bakoitzaren hitzala[1] baloratu zuten. Tradiziorik bazuten begiratu zuten, baita Larramendiren hiztegian ere; Euskaltzaindiaren Euskal itzak/hitzak zein diren agiriak eta LEF batzordearen irizpenak aintzat izan zituzten; emankortasun- eta emendio-indizeak kalkulatu zituzten; aditzen argumentu-egiturari erreparatu zioten (iragangaitz inakusatibo edo inergatibo edo iragankor ote ziren), bai eta oinarrien azpikategorizazio murriztapenei ere. Idazleen eskakizunez, aurreko irizpideei lizentzia poetikoa gehitu zitzaien.

Metodo horiek eta beste batzuk erabilita, aukera interesgarriak zituzten hitz-gaiak aurkitu zituzten. Bakar batzuk aipatzearren: andrenalina, arma hizkuntza, aurrizki kutxa, barraskilogintza, dermokrazia, hiztripu, linuxenteen eguna, maremotots, neulogismo, Obamakoak, orbainagiria, ordenagalduak, sagarrak berry, sukartzela, sutagarri, usakidetza, zoporrak, eta beste hainbat.

Zabalkuntza semantikoz ere, hitz zaharrei adiera berri aski interesgarriak gehitu zitzaizkien, hala nola artalde, ospakizun, soraio edo unibertso.

Haur-eskoletan hizkuntza-begirale egon zirenek ere ekarri zituzten hitzgai interesgarriak, hala nola termomento izena edo pilatu aditza (Jostailu honek ez du pilatzen). Bidenabar, orobat behatu zuten umeek zailtasunak dituztela hil aditza jokatzeko (hildu da/hilitu da/hilita dago). Doktore-tesi batzuetarako gaia aurkitu zuten hor hizkuntzalari eta haur-psikiatra batzuek. Baina hori beste kontu bat da.

Terminologoen irizpide zorrotzak gainditu zituzten hitz-gaiekin, eta handik eta hemendik hartutako beste neologismo egoki batzuekin, Ereduzko Neologismoak Gaur izeneko tresna sortu zuten, beste eragile batzuekin lankidetzan. Helburua, neologismoen erabilera erraztea eta bultzatzea, eta, azken finean, gaurko neologismoak biharko euskal hitz arrunt bihurtzea —tradizioak, izango bada, nonbait behar baitu hasiera—. Corpus hori arakatuz gero, literaturatik hartutako beste hainbat neologismo ere aurki daitezke egun; adibidez, Harkaitz Canoren (begiz) eskuaretu[2], Beñat Sarasolaren BECetze[3], edo Topagunearen erabizi. Idazle eta enparauak zenbait neologismo corpus horretan sartzearen aurka agertu ziren, hala nola espetxealdi iraunkor berrikusgarri edo turker, eragozpen etikoak direla eta, baina azkenean atzera egin zuten, itsustasuna ere izendatu beharra dagoela onartuta. Urteko neologismorik onenari sari bat ematen hasi ziren, eta, estreinakoa, zabalkuntza semantikoaren bidetik # ikurra euskaraz izendatzeko traol hitza proposatu zutenei eman zitzaien. Azkenik, neologiari buruzko ikastaroak eta ikasgai bereziak txertatu zituzten eskoletako curriculumean, bai eta kazetaritza eta itzulpengintza fakultateetan ere, haur, gazte eta etorkizuneko profesionalak hobeto hornituta egon zitezen neologismo egokiak sortzeko.

Egoera iraultzeko oinarriak ezarri zituzten edo ez denborak esango du. Nolanahi ere, luze gabe, euskaradunen hizkuntza-jabekuntza nabarmen hobetu zela egiaztatu zuten.

Amaia Munarrizi, esker onez.
_______

[1] Kike Amonarriz. Berba berrien eta hitzalen erraikuntza: elegintza. Berbeta berri.
[2] Harkaitz Cano, Belarraren ahoa.
[3] Beñat Sarasola, Euscool manifestua.

-(e)an bidalia

Darwin, Atticus eta Pirritx eta Porrotx

Martin Rezola Clemente

Oso uste zabaldua da Galapago uharteetako txontak izan zirela Charles Darwin hautespen naturalaren arrastoan jarri zutenak, baina, horrelakoetan askotan gertatzen den bezala, honetan ere usteak erdia ustel. Eboluzioaren misterioetan barrena begiak benetan ireki zizkiotenak beste hegazti batzuk izan ziren: ingelesez gaur egun mockingbird izenaz ezagutzen direnak.

Egia da bi txori-taldeok bata bestea bezain harrigarria direla eboluzioaren ikuspegitik begiratuta. Baina bi bide ezberdinen erakusgarri dira: Galapago uharteetariko batean, adibidez, hamar txonta-espezie ezberdin aurki daitezke batera, elkarren lehian, espezie bakoitza bere nitxo ekologikoari atxikia; mockingbird espezieak, ordea, bakoitza bere uhartean bizi da, ez dago lehiarik beraien artean. Bi espeziazio-eredu dira. Horren azalpen polit bat hemen ikus daiteke, Darwinen herenilobaren hitzetan:

[youtube https://youtu.be/9P4oElFXwQM]

Utz ditzagun, bada, txontak alde batera, eta heldu diezaiegun beste… zera… mockingbird horiei. Zehazkiago, haien izenaren eboluzioari, zeren irakurlea dagoeneko susmo txarra hartuta egongo baita: «zergatik ez du mozolo honek euskarazko izena erabiltzen?». Erantzuna erraza da: ez dakidalako zer izen erabili.

Ingelesez, Darwinek mocking-thrush idatzi zuen, baina, esan bezala, gaur egun mockingbird da izendapen estandarra. Horrek bati baino gehiagori liburu (eta film) ospetsu bat ekarriko dio gogora: To kill a mockingbird, gaztelaniaz Matar a un ruiseñor izenburuaz kaleratu zena (bidenabar esanda, protagonista nagusia Atticus dugu… abizenez Finch —txonta!—): hara, berriro…). Ruiseñor idatzi dut? Bai, itzulpen «libre» samarrean, seguru asko arrazoi komertzialak hartaratuta, gaztelaniazko izen ohikoena sinsonte baita (nahiz eta ruiseñor ere erregistratuta dagoen).

Eta euskaraz?

Euskaraz ere erabili izan da sinsonte: Pirritx eta Porrotxen disko batean (Eskerrik asko, Kantu lehiaketa), Berzaizen ahotsean, oker ez banago.

Euskaltermek eta Euskaltzaindiaren Hiztegi Batu Oinarridunak beste ordain bat ematen dute (azken horrek zozo sarreran):

zozo isekari; burla-txori : Mimus polyglotus

[HBOk, berez, minus dakar, baina errakuntza tipografikoa dela ematen du]. Dena den, hiztegi orokorretan izen zientifikoa ematea arriskutsua gertatzen da, Mimus generoak espezie ugari hartzen baititu barnean, eta hor bakar baten aukera egiten da. (Beste batean xeheago aztertuko ditugu HBn izen zientifikoak sartzeak dituen arriskuak.)

Juan Rulforen Pedro Páramo liburuaren itzulpenean, txori burlati erabili zuen Juan Garziak (gaztelaniaz ere erabiltzen da, pájaro burlón, ingelesaren petoa, eta Rulforen jatorrizkoan ere horixe ageri da).

Kepa Altonagak birigarro deitu izan die, Darwinek halaxe izendatzen dituelako bere lanetan: mocking-thrush (alegia, besteak Galapagoetako txontak badira, hauek Galapagoetako birigarroak, nahiz eta senidetasunik ez izan Europako gure txonta eta birigarroekin).

Beste testigantza zeharkako bat egungo pantaila handian dugu. Zinemetan, Sinsajo ikus daiteke, gaztelaniazko emanaldietan. Alegiazko hegaztia, sinsonte x arrendajo bikotetik sortua; jatorriz mockingjay (mockingbird x jay), eta euskaraz eskinoso isekaria (eskinosoa x zozo/birigarro isekaria), Koro Navarrok itzulpen eder batean eman zuena (Gose jokoak trilogiaren barruan).

Beraz, lehengo galderara itzuliz, nola esan beharko genioke euskaraz hautespen naturalaren bidean hain garrantzizko izan den hegazti-mota honi? Nola eman beharko genuke lehen aipaturiko Harper Lee-ren eleberriaren izenburua euskaraz, noizbait itzultzen bada?

PD: artikulua idazteko, oso lagungarriak izan zait David Quammen-en The song of the Dodo liburua eta, jakina, Kepa Altonagaren hainbat liburu eta artikulu, hemendik biziki gomendatzen ditudanak.

-(e)an bidalia

ᐊᖑᓇᓱᑦᑎᐅᑉ ᓇᐅᒃᑯᑎᖓ

Aiora Jaka Irizar

Haizea uhurika zebilen; elur-erauntsiek gogor zafratzen zuten iglua. Halako aroarekin, ezin ehizara atera! Baziren hiru egun ekaitza joka ari zela. Sulukek bazekien egun gutxi batzuk baizik ez zitzaizkiela geratzen: ekaitza ez bazen berehala baretzen, gosea pasatuko zuten. Kamik semearekin batera, bi foka akabatu zituen lau egun lehenago. Baina bi fokak ezin dituzte gizon bat eta haren familia eta txakurrak luzaroan elikatu.

—Gaur, gure hurrengo ehizaldirako arpoiak zorroztu beharko genituzke. Lagundu egin beharko didazu, Kamik.

Kamikek oso gogoko zuen aitari halako zereginetan laguntzea. Ehiztari ona izan nahi zuen berak ere, Suluk bezalakoa. Berarentzat, aita zen iparraldeko ehiztaririk onena! Sulukek familia bat zeukan elikatzeko, baina, batzuetan, atsedenik gabe ehizatu arren, sabel hutsik geratzen ziren. Urtaro hartan, elikatzeko eta janzteko behar izaten zituzten animaliak urritu egiten ziren. Sarritan, bazirudien naturak berak haien galera desiratzen zuela.

—Espero dut hartz zuri bat akabatuko dugula gure hurrengo ehizaldian, aita! —esan zuen Kamikek itxaropenez betetako ahotsez.

—Horixe espero dut nik ere —erantzun zuen Sulukek—. Haragi asko ematen du, eta haren larruaz oso jantzi onak egin daitezke.

Ooramik, Kamiken ama, foka baten larrua murtxikatzen ari zen, biguntzeko. Hurrengo ehizaldirako bota berriak egin nahi zizkien Suluki eta Kamiki. Kamik zortedun sentitzen zen hainbeste gauza zekizkien ama bat izateaz: senideentzako jantzi onak egiten ematen zituen egunak Ooramikek. Hemen, inork ezin du bizirik iraun bero jantzi ezean. Arropa haiekin, aldiz, eguraldirik hotzenak ere ezin zituen garaitu.

Agian zortea izango zuten… Agian hartz zuri bat akabatuko zuten! Baina hartz bat ehizatzea zaila da; ondotxo zekien hori Kamikek. Askotan, ehiztariak gogor ahalegintzen dira zenbait egunez, baina esku hutsik itzultzen dira. Hartz-ehiza, iparraldean denik eta gauzarik zailena da! Hartzak, inguratuta sentitzen bada, erasora jotzen du, bai txakurren eta bai gizonen aurka… eta asko hil ditzake. Horrelakoa da bizitza! Lur basati hauetan, gizakiek nahiz animaliek ehizatu egin behar dute, hil egin behar dute bizirik irauteko. Hemen, indartsuenek baizik ez dute bizirik jarraitzen. Ahulak laster hiltzen dira.

* * *

Horrela hasten da ᐊᖑᓇᓱᑦᑎᐅᑉ ᓇᐅᒃᑯᑎᖓ edo Ehiztariaren arpoia, Kanadan inuktitutez argitaratutako lehen eleberria. Eta zergatik natorkizuen gaur eleberri inuit bat ahotan hartuta? Bada, hiru hilabete daramatzadalako Kuujjuaraapik izeneko inuiten herrixka batean, Quebec probintziaren ipar-mendebaldean, Hudson badiaren ekialdeko itsasertzean. Eta “ondoko” herrian jaioa delako eleberri honen egilea, Markoosie Patsauq: hemendik 500 bat kilometrora, Inukjuak izeneko herrixkan.

Uste baino zailagoa egin zait Kanadako inuiten literaturara hurbiltzea. Batetik, herrira Internet iritsi denez geroztik liburutegia taberna bihurtua dutelako (!). Bestetik, inuitek berek idatzitako literatura nahiko urria eta bereziki gaztea delako: Markoosieren eleberria 1969koa da. Esan daiteke, beraz, orain dela mende erdi inguru jaio zela idatzizko literatura inuita. Izan ere, idazteko modurik ezean, inuitek ahoz aho transmititu dituzte orain gutxi arte beren ipuin, kondaira, mito, kantu eta formula magikoak. Gaur egun Kanadako inuktituta idazteko erabiltzen den alfabeto silabikoa XIX. mendearen bigarren erdian garatu zuten Quebec iparraldera etorritako misiolari anglikanoek, Bibliako pasarteak inuiten hizkuntzara itzuli ahal izateko. Sistema silabiko hori beste misiolari batek asmatu zuen zenbait urte lehenago, Ontario erdialdeko ojibwa hizkuntza transkribatu ahal izateko. Bederatzi sinbolo sortu zituen kontsonanteak transkribatzeko; sinbolo bakoitza, bokalaren arabera, lau posiziotan idatz zitekeen. 36 ikur haiek nahikoa ziren ojibwa hizkuntzako soinu guztiak erreproduzitzeko. Sistema hura bera crien hizkuntza transkribatzeko ere moldatu zuten ondoren, eta Kanadako beste herri batzuek ere idazkera hori erabiltzen dute gaur egun beren hizkuntza idazteko; besteak beste, inuitek.

XIX. mendearen bukaeran agertu ziren, beraz, silabikoz idatzitako lehen testu inuitak. Testu erlijiosoak ziren, misiolariek inuktitutera itzuliak, kristau erlijioa inuiten artean zabal zedin. Alfabeto silabikoa arrakastatsua suertatu zen, eta azkar zabaldu zen Quebeceko eta Baffin uharteko inuiten artean: idazkera berria misiolariengandik ikasi zutenek beren senide eta bizilagunei irakatsi zieten, eta haiek beren seme-alabei, eta, hala, 1925 ingururako, Kanada ekialdeko inuit ia guztiek zekiten, inoiz eskolara joan gabe, beren hizkuntzan irakurtzen eta idazten. Mezu pribatuak, gutunak eta egunerokoak idazteko erabiltzen zuten silabikoa, eta telefonoa eta Internet iritsi ziren arte (1970eko eta 1990eko hamarkadetan, hurrenez hurren), horixe zen idatzizko komunikaziorako erabiltzen zuten sistema nagusia.

Zenbaterainoko arrakasta izan zuen Markoosieren eleberriak inuiten eta kanadarren artean? Daniel Chartier irakasleak frantsesezko itzulpenari egindako hitzaurrean dioen bezala, eleberriak ez zuen kanadar kritikarien arreta handirik bereganatu. Baina inuitentzat garrantzi historiko izugarria du nobelak, berriki arte ahozkoa soilik izan den literatura paper gainera ekartzeko ahalegina egiten duelako. Horixe dio autoreak 2010eko ingelesezko bertsioari egindako hitzaurrean: “Asko dira belaunaldiz belaunaldi istorio hau entzun duten haur eta helduak. Bizirik iraun dezan idatzi dut. Gure ahozko historiaren puska handiak galdu egin dira, edota ez dituzte transmititu oraindik gure iraganaren ezagutzaren jabe direnek. Kamiken istorioak hurrengo belaunaldietan ere iraun dezan nahi nuke, gure historiaren parte baita.”

Gainera, eleberri honekin, inuitak berak bihurtu dira beren errelatoaren protagonista. Inuitak idazten hasi arte, inuitei buruzko iruditeria guztia kanpokoek eraikia izan da; Artikoari buruz idatzi diren liburu gehienek kanpoko ikuspuntu bat islatu dute, eta pertzepzio arrotz hori bereganatu dute azkenerako inuitek berek ere. Kolonizatutako herri guztietan errepikatzen den fenomenoa, zoritxarrez. Nire itzulpentxoarekin inuiten ahotsa entzunarazi nahi izan dizuet gaurkoan. Eleberria osorik irakurri nahi duenak, eskura ditu ingelesezko, frantsesezko, alemanezko eta danierazko bertsioak. On egin!

Oharrak:

Testua frantsesezko bertsiotik itzuli dut: Markoosie Patsauq (2011). Le harpon du chasseur, Québec: Presses de l’Université du Québec.

Beste liburu hau ere kontsultatu dut inuiten literaturari buruzkoak biltzeko: Dorais, Louis-Jacques (2010). The Language of the Inuit: Syntax, Semantics, and Society in the Arctic, Montreal & Kingston: McGill-Queen’s University Press.

-(e)an bidalia

Txistorraren usainean

Maite Imaz Leunda

Neguaren atarian, txistorra eta taloa buruan.

Honako galdera hau jaso dugu aste honetan Dudaneten: Nola idatzi beharko genuke: San Tomas, Santo Tomas, ala biak ondo daude?

Donostian ikasten ibili nintzen garaian, 80ko hamarkadan, abenduaren 21eko azokak markatzen zuen gabonetako oporren hasiera; garai hartan Santo Tomas esaten genion, gaztelaniaz zein euskaraz.

RAEren hiztegian azaltzen da santua adierazteko izen maskulinoen aurrean san erabiltzen dela, salbuespenezko izen jakin batzuen aurrean izan ezik. Salbuespen horiek –to eta –do silabekin hasten diren izenek osatzen omen dute.

santo

El adjetivo santo pierde su última sílaba ante nombres propios: san José, san Sebastián, san Pablo, salvo los que comienzan con las sílabas –to y –do (santo Tomás, santo Tomé, santo Toribio, santo Domingo)

Nueva gramática de la lengua española. Morfología y Sintaxis I. RAE 2009 (936. orr.)

Hala ere beti ez da horrela izaten; hor daukagu San Donato.

Euskaltzaindiak 2003ko martxoaren 28an onartu zuen San, santu, done eta besteren erabilera izeneko araua, eta garbi adierazten du San Tomas behar duela; santo toki eta herritarren izenak adierazteko ontzat ematen da euskaraz, baina ez santuak adierazteko.

8. Santo ere ez bedi erabil: San Domingo, San Tomas, San Toribio*.
*Santo duten toki eta herritarren izenetan (Santo Domingo, santodomingoar) forma hori ontzat emana da. Ikus 38. araua eta Hiztegi Batua.

Google-en begira ibili naiz Euskaltzaindiaren araua betetzen ote den ikusteko eta denetatik erabiltzen dela ikusi dut:

San Tomas

Abenduaren 21ean, Gabonen atarian bertan ospatzen da San Tomas. Azoka handiak egiten dira gaur egun ere egun horretan. Baserritarrek beren ortuariak eta animaliak saltzera eramaten dituzte. Baina ez saltzera bakarrik, XIII. mendetik hasita dokumentatuta dago maizterrek jauntxoei urteko zergak ordaindu behar eta Gabon inguruan zerga opariak egiten zizkietela. San Tomas egunean hirietan egiten diren azokak izaten ziren maizter-jabe askoren topalekua, eta ordainketa bera genero bidez egiten zen. Kasuan-kasuan animaliak (kapoiak, oiloak, untxiak), barazkiak eta dirua izaten zen.

Udazken eta neguko jai-ohiturak – Euskara

San Tomas jaia Euskal Herriko hiri eta herri askotan abenduaren 21ean —San Tomas egunez— egiten den baserritarren feria eta jaia da.

Wikipedia

San Tomas festa egun bakarrekoa da: abenduaren 21ekoa. Egun horretan Donostia landa-merkatuan eraldatzen da, eta txistorra da protagonista nagusia.

donostiakultura.com

Santo Tomas

Santo Tomaseko jai-egunak, euskal nekazarien munduaren zaporea Bilbora hurbiltzen du.
bilbaoturismo.net

Santo Tomaseko feria.
Barazki lehiaketa, elikadura postuak, txistorra dastamena, herri kirola.

hondarribia.org

Biak batera

santo1AEK

Hitz bakar batean:

Santamasak. Uste dut Arrasaten aspaldidanik erabiltzen dutela forma hau.

Aurtengo Santamasak ate joka!

Egitaraua aurkeztu dute, aurten hainbat berrikuntzekin, jai egun haundi hau disfrutatzeko

Arrasateko Udala

Santamasak.eus (Santamas komisiñuan web orrialdea)

Santotomasak

SANTOTOMASAK (abenduak 21)

Gabon jaien atarian egin ohi den festa-egun erakargarria dugu, neurri handi batean baserri munduari lotua. Barazki, fruta eta lore lehiaketak egin ohi dira eta herriko Enparantza Nagusian txozna ugari jarri ohi da.

Azpeitia.eus

Izango dira gabon atariko festa polit hori adierazteko modu gehiago ere, baina modu batera edo bestera esan, espero dezagun txistorrak on egingo digula.

-(e)an bidalia

«Ekidin» eta «saihestu» sinonimoak al dira?

Igone Zabala Unzalu

Aspaldi-aspaldian ekidin aditza erabili nuen testu batean eta erabilitako testuinguruan saihestu aditza erabiltzea zela egokiena esan zidan testua irakurri zidan irakasle batek. Ez dut oso ondo gogoratzen zer arrazoi eman zidan zuzenketa horretarako baina, ordutik aurrera, bi aditz horiek ez dira erabateko sinonimoak izan niretzat, eta ez ditut testuinguru berean erabiltzen. Nire ezagutza lexikoaren arabera, ekidin aditzaren subjektua aktiboagoa da, eta objektuari eragiteko ahalmena, edo helburua behintzat, aintzat hartzen du. Saihestu aditzaren subjektuak, aldiz, ez dio eragiten objektuari, objektu horretatik aldentzea da helburua. Hartara, honela erabiliko nituzke bi aditz horiek:

Suteak ekiditeko neurriak hartu behar dira.
Alkohola saihesteko aholkua eman dit nutrizionistak.

Suteak ez gertatzea da helburua lehen esaldian, baina bigarrenean, aldiz, helburua ez da alkohola desagerraraztea edo debekatzea, alkohola nire dietatik kanpo uztea baizik. Hartara, eztabaidak, arazoak edo arriskuak ekiditea eta saihestea gauza diferenteak dira niretzat: eztabaida ekiditea eztabaida gerta ez dadin saiatzea dateke eta, eztabaida saihestea aldiz, eztabaidan parte ez hartzen saiatzea: eztabaida gerta liteke, baina subjektuaren helburua dateke eztabaida horretan parte ez hartzea. Beste modu batera esanda, RAEren hiztegiko evitar aditzaren 1. adierarako erabiliko nuke ekidin aditza, eta 2. eta 3. adieretarako, aldiz, saihestu.

evitar
Del lat. evitāre.
1. tr. Apartar algún daño, peligro o molestia, impidiendo que suceda.
2. tr. Excusar, huir de incurrir en algo.
3. tr. Huir el trato de alguien, apartarse de su comunicación.
4. prnl. desus. Eximirse del vasallaje.

Behin baino gehiagotan zuzendu dizkiet ikasleei ekidin aditzaren erabilerak eskema horren arabera. (Esango nuke ez dudala inoiz egin alderantzizko zuzenketarik). Urrunago joan gabe, duela aste pare bat saihestu erabiltzeko aholkua eman nion ikasle bati testu batean idatzi zuen esaldi honetan: Ama-esnea arazorik gabe emateko aholkuak:… Alkohola, tabakoa eta freskagarri bizigarriak ekidin… Egindako zuzenketak azaltzeko eskatzen diegu ikasleei, eta idatzi zidan hiztegietan kontsultak egin zituela eta ez zuela aurkitu nire zuzenketarako oinarririk. Ohiko hiztegietatik txango txiki bat egitea erabaki nuen orduan.

Orotariko Euskal Hiztegira jo nuen ezer baino lehenago eta ikusi nuen saihestu aditzak azpisarrera eta adibide ugari dituela baina, ekidin aditzak aldiz, oso informazio gutxi[1]. Gure tradizio idatzian oinarritutako hiztegiak ez zizkidan zalantzak askorik argitu, eta sarean kontsultagai dauden eta, beraz, ikasleek gehienetan erabiltzen dituzten hiztegi elebidunetara jotzea erabaki nuen. Elhuyar hiztegietara jo, evitar bilatu, eta lehen azpisarrerari erreparatuz gero, badirudi saihestu, itzuri, ekidin eta eragotzi sinonimotzat har ditzakegula, eta gaztelaniazko impedir aditzaren ordainak ere izan daitezkeela.

evitar
1  v.tr. [impedir] saihestu, itzuri, ekidin; (zerbait gertatzea) eragotzi, (zerbait ez gertatzea) lortu
frenando el automóvil ha evitado el peligro: automobila balaztatuz arriskua saihestu du
con el muro se ha evitado la inundación: hormarekin uholdeari itzuri zaio
2  v.tr. [rehuir a alguien] ihes egin, alde egin
Amaia me evita porque no quiere hablarme: Amaiak ihes egiten dit nirekin hitz egin nahi ez duelako
3  v.tr. [rehuir hacer algo] saihestu, itzuri, ekidin
voy en autobús para evitar los atascos: autobusez joaten naiz auto-ilarak saihesteko

Zehazki hiztegira jotzen badugu, antzeko ordainak aurkituko ditugu. Baina eragotzi aditza aparteko azpisarrera batean aurkituko dugu:

evitar
1 t saihestu, itzuri, ekidin: evitó una confrontación, aurrez aurrekoa saihestu zuen; para evitar la prohibición, debekua saihesteko.
2 (impedir) eragotzi: para evitar el calentamiento, berotzea eragozteko.
3 (rehuir) ihes egin, izkintxo egin: su novio me evita, bere senargaiak ihes egiten dit.

Euskaltzaindiaren Hiztegira jotzea da saihestu ezineko hurrengo urratsa.  ̶ Ea laster dugun sarean kontsultagai. ̶  Hizpide ditugun aditzak eta bidean agertu zaizkigunak (saihestu, ekidin, itzuri, eragotzi) bilatuta, definizio hauek aurkituko ditugu:

saihestu
1 da ad. Bidetik, atera, baztertu. Bidean saihestu zen Judas abisu ematera non zen Jesus…

2 du ad. Kaltegarria, zaila, desatsegina edo arriskutsua den zerbaiti buru ez egiteko, hari itzurtzeko edo hura alboratzeko eran aritu. Traba eta debekuak saihesteko. Kolpea saihestu. Ezin saihestuzko borroka.

ekidin 1 du ad. Saihestu; ihes egin. Ez entzun meza eta bai ekidin errazki. Lege iruzurra ekiditeko baliabideak.

itzuri 1 da/zaio ad. Norbait, beste norbaiten edo zerbaiten mendetik, edo loturik dagoen tokitik, askatu eta ihesi joan. Cassio zoro itsu haren mendetik ezin itzur daitekeelako… Eroa da behin presondegitik itzuri ondoren… Solasa segitzean behar ez den zerbait itzur dakizun beldurrez…

eragotzi 1 du ad. Heg. Zerbait egiten edo burutzen ez utzi. Ik. galarazi 1; debekatu. Argia ikustea eragozten didatenak. Zerk eragozten dizu zoriontsu izatea?…

2 dio ad. Heg. (nor osagarririk gabe). Norbaiten lasaitasuna edo ongi izatea asaldatu. Eragozten dizu hain berandu deitzeak? Zigarroaren keak eragozten dizu?

2 du ad. Ipar. (Zah.). Egotzi, bota. Ez nire gainera eragotz zeure haserrea.

Euskaltzaindiaren Hiztegiko definizio horien artean, esango nuke saihestu aditzarena bat datorrela nire ezagutza lexikoarekin. Ekidin aditzaren definizioa, aldiz, ez dator bat nik aditz horri egozten diodan semantikarekin, baina harrigarria egiten zait bigarren adibidea, behintzat, bat etortzea nik ekidin aditzari egozten diodan erabilerarekin. Izan ere, Lege iruzurra ekiditeko baliabideak esaldiak ‘Lege iruzurra gertatzea eragozteko baliabideak’ esan nahi duela ulertzen dut nik. Ez ditut, beraz, ondo uztartuta ikusten definizioa eta adibidea. Bestalde, itzuri aditzaren semantika saihestu aditzarenetik gertu ikusten dut, nahiz eta argumentu-egitura desberdina duten, eta ekidin aditzaren semantika, aldiz, gertuago ikusten dut eragotzi aditzarenetik.

Egindako ibilbideak balio izan dit lau aditzon semantikaren konplexutasunaren tamaina sumatzeko. Harantzago joateak foro honen mugak, eta agian nire gaitasunaren mugak ere, gaindituko lituzke eta, besteak beste, corpusetan oinarritutako azterketak eskatuko lituzke. Datu kuantitatiboak atera ditut ohiko corpusetatik, eta milaka agerraldi dituzte aditz horiek, banan-banan aztertu beharko liratekeenak. Beheko taulak lagundu lezake azterketa horren abiapuntuko hipotesi modura.

ekidin4

[1] Badirudi ekidin aditzaren erabilerak gora egin duela euskararen erabilera berrietan. Izan ere, corpus guztietan du presentzia handia. Bereziki azpimarratzekoa da oro har unibertsitateko testu akademiko zuzendu gabeez osaturik dagoen Garaterm corpusa nabariki gailentzen dela ekidin aditzaren erabilerari dagokionez:
– XX. mendeko Euskararen Corpus estatistikoa: ekidin (66 = % 38 ) saihestu (109)
– Ereduzko Prosa Gaur: ekidin (412 = % 14 ) saihestu (2.508)
– Ereduzko Prosa Dinamikoa: ekidin (263 = % 12 ) saihestu (1.995)
– Egungo Testuen Corpusa: ekidin (6.047 = % 22 ) saihestu (21.341)
– Lexikoaren Behatokiaren Corpusa: ekidin (1.638 = % 22,5 ) saihestu (5.639)
– Web-corpusen ataria (corpus elebakarra): ekidin (5.413 = % 33 ) saihestu (11.108)
– Web-corpusen ataria (corpus paraleloa): ekidin (363 = % 38 ) saihestu (592)
– Zientzia eta Teknologiaren Corpusa: ekidin (107 = % 33 ) saihestu (220)
– Garaterm corpusa: ekidin (1440 = % 65 ) saihestu (784)

-(e)an bidalia

Doitxerrira nahi

Lierni Garmendia Arratibel

Grimm anaien ipuinak 1990ean ekarri ziren euskarara azkeneko aldiz. Hala ere, bada Juan Mari Sarasolaren itzulpenaren aurrekaririk. Hipolito Larrakoetxea “Legoaldi” izan zen 1929an argitaratu zen lehen itzulpenaren egilea, Grimm anayen berrogetamar ume ipuin. Itzulpena ala egokitzapena den eztabaida baliteke ere, bildumatik kanpo aurkitutako bitxikeria bat izango dugu hizpide. Izan ere, honela dio itzultzaileak hitzaurrean:

Emen esango dautzuedazan ipuñak eztira, benetan neuk asmaukoak, Doitxerri’ko (Alemania’ko) umeai amaika gozaldi emoteko Grimm anai ospatsuak idatzitakoak baño. Nik doitxeratik euzkeraldu egin dautzuedaz, ez baña sarritan itzetik-itzera, nasaitxoago baño, onan euzkerea be azkatutxoago ibili eiten.

Doitxerri eta doitxera. Alemania eta aleman. Noiz ahaztu ote genituen forma eder horiek? Noiz geuretu ote genituen inguratzen gaituzten hizkuntzetako formak?

Zalantza horientzako erantzun baten bila abiatu nintzen. Hiztegi Batuak ez zidan berri onik eman Doitxerri bilatu nuenean; doitxera, ordea, alemanen sinonimo gisa ematen zuen. Halaber, Orotariko Euskal Hiztegiak ere jasotzen du doitxera:

Doitxera (Bera), dotxera (Bera). (Neol.). Creado por AG (la primera mención es de 1902), de dotx (de deutsch) y era ‘lengua’ (AG 2087).

Idioma alemán. v. doixtarrera. Doitxe-n doitxeraz / egiten dabe. Enb 141. Schiller-en Wilhelm Tell. Goenaga-tar Iñakik S.I. Doitxeratik euskeratua. Goen Y 1934, 89.

Nire susmoak egia ziren: bai Doitxerri eta bai doitxera oinarri beretik eratorritako neologismoak dira. Hain zuzen, oinarri hori alemanezko Deutsch (aleman) hitzaren egokitzapen fonetikoa da, doitx. Lehen kasuaren sarrerarik aurkitu ez izan arren, bigarrenarenean oinarritu gaitezke baieztatzeko alemanezko Deutschland (Alemania) hitz elkartuaren egitura errespetatu dela, Deutsch (aleman) eta Land (herrialde), eta bigarren osagaia zuzenean itzuli dela euskarara. Inoiz euskalerri erabili izan den bezala.

Erabilerari dagokionez, Egungo Testuen Corpusera jo nuen lehenengo, ezer aurkitzeko esperantza gutxirekin. Doitx, doitxera, doitxerri… Han ez zen ezer ageri. Ez ninduen gehiegi harritu corpusak forma horiek ez jasotzeak; alderantziz, espero nuen forma horien erabilera ez zela XXI. mendera arte luzatuko, antzinako formak direla, alegia. Hain zuzen, Euskal Klasikoen Korpusak hirurak jasotzen ditu: 8 agerraldi, 5 liburutan eta 3 egilerenak; guztiak ere XX. mende hasierakoak, 6 bizkaieran eta 2 gipuzkeran. Hauek dira agerraldi batzuk:

Batek bein esan eutson: – Zelan da ba? Etzenduan zuk esaten Bilbon etxean erderaz egiten zenduela, erdalerrian bizi ezkero, erderea bear-bearrekoa dala, ta zeuk eta sendiak erderea obeto erabiltearren alde batera itzi zenduela gure euskerea, onek kalterik ekarri ez egizuen zeuen erderea makalduta? Emen, Doitxerrian bardin egitekotan, etxean doitxeraz bakarrik itz egin bear zeunkie, Gaztelako erderea itzita, emen ez dozu bere bearrik eta.

(Ebaristo Bustuntza “Krikikiño”, Edo geuk edo iñok ez)

Orreik eta ango olerkaririk onenak Italieraz, Prantzeraz, Doitxeraz eta agertu dira.

(Estepan Urkiaga “Lauaxeta”, Azalpenak)

Españak Catalunya-n ezer gutxi egin omen du – zer esango guk! -; Barcelona añako uri batean, Cuenca-n ala Soria-n bezelaxe ” Instituto ” bakarra, Doitxerria-n berrogei ta Prantzia-n amalau legozkiolarik Ta, irakaskintzari buruz bezela, gañontzeko gaietaz esan omen liteke.

(Xabier Lizardi, Itz-lauz)

Adibide guztiak XX. mende hasierakoak dira, bai eta Legoaldiren itzulpena ere. Horrenbestez, argi dago bi formak antzinakoak direla eta XX. mendearen erditik aurrera erabilerak behera egin duela, Alemania eta aleman formen mesedetan. Zerk eragin du hori, baina? Zergatik lehenetsi atzerriko forma neologismoaren aurrean?

Euskara: Alemania
Gaztelania: Alemania
Frantsesa: Allemagne

Doitxerri eta doitxera. Adiera baten aldaera ederrak. Aholku ere badira, ordea. Euskara jator erabiltzeko oihukatzen digute. Garrantzitsu eta besteri ehun urteko lehortea opa ez badiegu, inportante eta bestek ur guztia edan dutelako.

-(e)an bidalia

Zergatik esaten dute «el aita» baina ez «la alaba»?

Iñaki Segurola

Esan genezake, Hegoaldean behintzat, gehiengo batek esaten dituela aspalditxotik holakoak erdaraz mintzatzean. Eta, alde batera, normala da: euskara izugarri maite du jendeak, ahaide hurbilekoenak ere asko maite ditugu, eta orduan, bi maitasun horiek bat egiten dutelarik, erdaraz jardunda ere hitz horiek euskaraz esatea da egoki eta bidezkoena.

Gure moduko hondar-jendeak –herri erdi-euskaldunetakoak, esan nahi nuke– ez du hola mintzatzeko ohiturarik sekula izan, baina jabetzen gara erakutsi-behar batek daramatzala gure hurkoak erdarazko jarduna euskarazko edergarriz jaztera, eta erakutsi beharreko hori da, nere ustez, euskaldun direla izatez, zeren mundu zabaleko erdaldun huts puruek ez baitute beren hizketarik holako hitzez apaintzen.

Baina gatozen tituluko galderara, eta egin dezagun galde zergatik dioten gure hurko euskoerdaldunek el aita, la ama, el aitite/aitona/aitatxi[1], la izeba/izeko, baina ez el seme, la alaba, el/la iloba/loba eta abar. Goragokoak izendatzeko erabiltzen ote dituzte euskarazko hitzak? Zeren beti baitira graduz goragoko ahaideak izen horiekin izendatzen direnak. Parekoak edo hein berekoak ere ez dituzte euskal hitzez adierazten: oso oker ez banago, ez dute esaten la arreba, el lehengusu eta holakorik (eta ezta, ezkontzazko loturei gagozkiela, el senar edo antzekorik ere).

Badute beste ezaugarri bat «goragoko» ahaidetasun izen horiek, eta da eskuarki artikulurik gabe erabiltzen direla euskaraz: aitatxi etorri da baina semea joan da. Eta zer gertatzen da -a berezkoa dutenekin? Ba, besteak beste, -a + –a > –ea egiten duten hizkerei esker dakigu artikulurik gabe erabiltzen ditugula horiek gehienbat: aita/amama etorri da, eta ez *aitea/*amamea, baina bai, adibidez, alabea[2].

Zenbaitek uste izan du hitz horiek «izen propio gisa» erabiltzen direla, eta, beraz, artikulurik gabe. Gauza bertsua gertatuko litzateke errege eta beste hitz batzuekin[3]. Izen propioen gisako erabilera horri lagundu egiten omen dio, gainera, «erreferentzia bakarreko» izateak. Biak dira okerreko baieztapenak: batetik, amaren, aitaren edo erregearen izen propioa ama, aita edo errege izatea duda egin liteke ezinkizuna den, absurdoa den edo biak batera den[4]; bestetik, horietako batere ez da «erreferentzia bakarrekoa»: munduan ama, aita edo errege asko dira, denok dakigunez, eta gehienez ere esan daitekeena da norberak dituela ama, aita edo errege bakarra, baina hori bera gertatzen da bihotz, jaioterri, senar eta beste ezin konta ahalekin, eta inork ez du esan oraindik horiek erreferentzia bakarrekoak direnik. Eguzki, ilargi, jainko edo itsaso-k erreferentzia bakarrekoak izateko tankera gehitxoago dute, baina, euskaraz adibidez, laurak erabil daitezke artikuluarekin. Bi ondoriotxo behin-behineko: aurrenik, jakintza psiko-sozio-semiotikoek hizkuntzalaritzatik gauzak oker hartzen dituzten bezala, hizkuntzalaritzak ere badakiela logikaren barruti eta aldirietatik gauzak okerreko bidetik hartzen eta ulertzen; bigarrenik, oso gauza dudakoa dela hizkuntzako hitzen erabilera eta joskeretan ba ote duen inongo eraginik hitz horien errealitateko adierazkizunak zenbat izan daitezkeen.

Aita, amatxi edo errege ez dira izen propioak sekula, eta ez dira erreferentzia bakarreko hitzak. Beste zerbaitek batu behar ditu, inondik ere, eta zerbait hori da, nere ustez, ez direla beren izenez –izen propioz– deitzen diren gizakien izenak; zehazkiago esanda: aitatzat, amatxitzat edo erregetzat dituztenek, hots, seme-alaba, iloba edo azpikoek ez dituztela eskuarki beren izen propioz izendatzen eta are gutxiago zuzenean deitzen. Beren izenez ez: beren izanez izendatzen eta deitzen dira nagusiki; izaera, titulu, gradu edo aginpidea hartzen da aintzakotzat (ama izatea, errege izatea…), eta deiki moduan edo izen propioaren aurretik titulu moduan (errege Karlos, amatxi Kattalin[5]) maizenik erabili izanak erantsi bide die artikulurik gabe erabiliak izateko usadioa.

Eta hala eta guztiz ere, gehienbat artikulu eta guzti erabiltzen dira hitz horiek hemengo erdaran[6], baina, tituluko galderaren erantzuna osatuz, beren izenez ez baina eskuarki beren izanez deitzen diren horiexek dira euskaratik erdarazko jardun euskojatorrera iragan direnak; eta horregatik dira izan-titulu-gradu-aginpidean gehiago edo goragokoak direnak betiere. Eta aitatu beharra dago, esandakoaren lagungarri, hala izendatzen eta deitzen den norberaren hori dela maizenik euskal izenez izendatzen dena, oso oker ez banago; hots, errazago esaten dela ha dicho la amá, ezen ez ha venido su amá, edo hay reunión de amás baino, eta, zer esanik ez, la amá del cordero edo de puta amá baino.

Euskoerdaldunen erabilera honi buruz esan beharra daukat, azkenik, entzunaren poderioz jarriak ditugula belarriak esan-modu horietara. Oraindik ohitu ez garena da los aitas eta holakoak aditzera, baina iruditzen zait homosexualen arteko ezkontzaren zabalkundeak lagunduko digula horiek ere irensten.

___

[1] Gurasoen gurasoak izendatzerakoan kontuan hartzen da izendatuaren nongotasuna. Konparazio batera, aitaren edo amaren ama azpeitiarra baldin bada la amama izango da iloba donostiar euskoerdaldunarentzat, baina inguru hartakoa bertakoa bada la amona izango da, eta kastillana purua bada, berriz, abuela/yaya.

[2] Azpeiti-Azkoitiko kasua hein bat anomaloa da: mug. semie baina alaba, ez *alabie (eta ezta *arrebie, *aizpie edo *illobie ere, mendebalderago bezala). Litekeena da ama edo amama-rekiko analogia moduren bat egotea -a bukaera duten ahaidetasun izen horietan.

[3] Oraindik ere badira, nonbaiteko minez daudelarik, honako esaldi hau botatzen dutenak: min hau erregek baleuka! Ez naiz aditu zaharra.

[4] Bestela esanda: izen propioaren izaerarik ezin izan lezake bere esanahi arruntarekin erabiltzen den hitz batek. Bestelago: izen propioa esanahirik edo adierazkizunik gabe erabiltzen da, seinalagarri huts moduan; Argia izen propioa izan daiteke (Oihenarten olerkietako maite batena, adibidez), eta hitzak badu «berez» esanahi bat, baina izen propio moduan erabili izanak erauzi bezala egiten dio esanahi edo adierazkizuna.

[5] Gurasoen aita-ama edo anai-arrebak izendatzeko dira ohizkoenak holako egiturak, baina aita Patxi edo ama Karmen modukoak ere erabiliak izan dira eta gaur egunean ere entzun daitezke (nahiz gehienei erlijiozko zentzu bat ekarriko dien gogora halabeharrez). Hein berekoak edo beheragokoak (senide, lehengusu, seme-alaba, iloba) izendatzeko ez da holako egiturarik erabiltzen, jakina, edo ez behintzat goragokoekin bezain modu naturalean.

[6] Araban eta Bizkaian áma ha venido modukoak aski zabalduak daude: artikulurik gabe eta, bidenabar esanda, beste azentu modu batekin.

-(e)an bidalia

Hainbat ez dira batzuk

Alfontso Mujika Etxeberria

Ez nuen asmorik gaurko gai honi buruz ezer idazteko, baina, hainbat aldiz ikusi baitut kontu bera, ezin tentaldiari eutsi. Zenbatzaile zehaztugabeei buruzko kontutxo bat ekarri nahi dut hona. Zehaztugabeak direnez, ezin zehaztasun handirik eman, ezta?

Zehaztugabeak izanik ere, horrelako zenbatzaileek kopuru txikia edo kopuru handia adierazten duten zehazteko adina balio behar digute. Eta, dena erlatiboa bada ere, «gutxi» eta «asko» zenbatzaile zehaztugabeen artean kokatzeko besterik ez bada ere, gai izan beharko genuke zenbatzaile zehaztugabeen hurrenkera ordenatu bat adosteko.

Alegia, zuzenki baten mutur batean asko/anitz eta bestean gutxi izanik, gutxieneko adostasuna behar dugu batzuk, zenbait, ugari, hainbat, franko, makina bat eta abar ordenatzeko.

Alde batera utziko dut, erraztearren, nahiko/aski bikotea, kanpo-erreferente batekikoak izanik ez baitira eskala absolutu batean kokatzekoak. Alegia, «zerbaitetarako X aski» izateko, gerta daiteke «X gutxi» edo «X asko» behar izatea, zerbait horren arabera.

Bestalde, makina bat, franko eta ugari, zalantzarik gabe, askoren sinonimoak dira, eta ugaritasunaren ideia ematen digute. Haiekin ere ez dago arazorik.

batzuk, zenbait eta hainbat geratzen zaizkigu. zenbait eta batzuk sinonimoak dira (zenbaitetan = batzuetan; zenbaiti = batzuei;…): bat baino gehiago adierazten dute, baina «asko» eta «gutxi» muturren arteko continuum horretan, gertuago daude gutxitik askotik baino.

Eta hainbat? Inork zalantza egiten badu, hiztegietara jotzea besterik ez du. Adibidez:

Euskaltzaindiaren hiztegia:

hainbat
(…)
2 zenbtz. Batzuk baino gehiago, asko. (Dagokion izenaren ezkerrean ezartzen da). Hainbat lagun batu ginen han. Hainbat eta hainbat aldiz errepikatuagatik. Hortik etorri dira hainbat kalte

Elhuyar (hiztegi elebiduna):

hainbat
(…)
2  zenbtz. zehaztgb. mucho(s), bastante(s)
hainbat lagun batu ginen han: nos reunimos bastantes amigos
hainbat tokitan gertatuagatik: aunque haya sucedido en muchos sitios
hainbatek uste du gaizki ari garela: muchos piensan que lo estamos haciendo mal

Labayru hiztegia:

hainbat
(…)
2 izord., zenb. zehazbak.
mucho -cha, muchos -chas.
Hainbat jente batu zan herriko plazan.
Hainbati entzun dio gauza bera.
Hainbat biderrez esan deutsat, baina ez deust jaramonik egin.
Frantzian hainbat parajetan egon gara.
SIN asko

Zalantzarik ez, beraz: hainbat = batzuk baino gehiago, asko.

Jatorri-hizkuntza gaztelania duten itzulpenetan, ordea, maiz ikusten da hainbat erabilita batzuk edo zenbait egokiago gertatuko liratekeen tokian. Eta horrelakoak, han eta hemen ikusten dudanagatik, gaztelaniazko «varias/varios», «diferentes» edo «diversas/diversos» adjektiboak itzultzean gertatzen dira batez ere, zenbait itzultzailek («hainbat itzultzailek» idazten ez naiz ausartzen), halakoetan, sistematikoki jotzen baitute hainbat erabiltzera, zenbait eta batzuk bazterrean utzita (bat baino gehiago ere ordain egokia izan liteke batzuetan).

Ezin da, hala ere, erabat txartzat jo jokabide hori, zeren eta, RAEren hiztegiaren arabera, ez baitago kasu guztietan oso argi zehaztuta halakoen esanahia, ez behintzat euskaraz batzuk (edo zenbait) eta hainbat artean bezain garbi.

DRAE:

vario, ria.
5. adj. pl. Algunos, unos cuantos.

diverso, sa.
3. adj. pl. Varios, muchos.

diferente.
1. adj. Diverso, distinto.

Alegia, badirudi nekez izan daitekeela hainbat zenbatzailea «varias/varios»en ordaina; «diversos/diversas»ena, ordea, izan liteke («varios, muchos» gisa definituta baitago). Nire gaztelanian, «diversos» ez da «muchos»en sinonimo petoa, baizik eta «varios», «algunos» edo «unos cuantos»en sinonimoa, baina RAEren hiztegiak ez du horrela bakarrik definitzen.

Beraz, honelako disimetria bat dugu, zenbatzaile zehaztugabeen continuumean, euskararen eta gaztelaniaren artean:

(gutxi) __ (batzuk = zenbait) __ (hainbat) __ (asko/anitz)

(pocos) __ (algunos = varios = diversos = diferentes) __ (bastantes) __ (diversos = diferentes = muchos)

Nik, halakoetan, zuhurtzia-printzipioa aplikatuz, batzuk, zenbait (bat baino gehiago ere bai) erabiltzen dut euskaratzean, eta ez dut halakoetan hainbat erabiltzen, non eta testuinguruak ez didan ugaritasunaren nozioa argiro iradokitzen edo adierazten.

Bestela, gaztelaniaren eskema euskarara mimetikoki aldatuz gero, batzuk = hainbat ekuaziora iritsiko gara, eta ekuazio hori, orain arteko tradizioan eta gaur egungo ohiko erabileran, faltsua da.