Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà
Orain dela zortzi bat urte, urri hondarrean ginela eta franko sutzen hasiak Halloween ohitura sasiko, arrotz eta inbaditzaileari buruzko marmar suharrean, Asun Agarak –amatxi Asunek– ez bat eta ez bi bota zigun Lesakan garai batean beeeeeeeeeeeeti egiten zutela hola, umeek kalabazak hustu, begi-zuloak, ahoa eta hortzak labanarekin moztu, kandela barnean sartu eta landazelaietara joaten zirela txoko ilunen batera paratzera, gauez ingurutik pasatzen zirenak-eta izutzearren. Harridurak mututu gintuen; ezjakinak lotsatu.
Nik banuen Nafarroako hainbat tokitan Omiasaindu egunaren inguruan haurrek egiten zituzten puska-biltzeen berri, baina kalabazak husteko ohitura itsasoaz bertzaldeko inperiotik erasoan zetorkigun hamaikagarren amerikarkeria zelakoan nengoen. Eta ez zen, antza, guztiz hola, zeren hor baikenituen, geure ohitura berriki galduetan erroturik, Halloweeneko bi ezaugarri behinenak: haur eta gaxteen puska-biltzeak eta aurpegi itxurako kalabaza hustu kandeladunak!?!
Biharamunean, online ikerketa axaleko batek argi erakutsi zidan ohitura aski zabaldua zela oraintsu arte, hala bazter hauetan nola inguruetako eskualdeetan: Biarnon, Asturiasen… Festaren aztarnak eta testigantzak ugarituz[i] joan dira hazten urteotan. Jon Etxegaraik, 63 urteko lesakarrak, gogoan du bera txikitan kalabazak husten-eta ibiltzen zela. Beldur ikaragarria pasatzen zuela dio.
Horien berri izan nuenetik, urtero, urri hondarrera gerturatu ahala, beldur emateko moduko sermoiak jasanarazten dizkiet hurbilekoei uler dezaten Halloween –plastiko eta kartoizko kuia eta disfrazen geruza gezatuen azpian dauden ezaugarri oinarrizkoak behintzat– geurea ere badela, hilen alde errezatu beharrean, hilei erregutzen zitzaien garaietatik datorrena segur aski. Eta pozik eta jakin-min biziz ikusi dut nola hasi diren leku batzuetan bertzelako ospakizun-moduak proposatzen eta antolatzen, dela erresistentzia moduan, dela hemengo festa moldea(k) berreskuratu eta berriztatu nahian. Edo arroztzat jotako kultur adierazpen jakin baten difusio geldiezinari aurre egin eta ohitura zaharberrituak eskaintzeko gazte eta umeei.
Eta izena duena baden bezala, badenak izena behar. Hasia da, hortaz, izenen dantza: Gaba Beltza erraten diote jada eta aspalditik guztiz erroturiko ospakizunari Mutrikun; Euskalween deitu diote Ibaialde Ikastolakoek Lodosan; Halloween bere hola nahiago bertze tokietan. Eta hor ditugu eskura eta aukeran izendapen tradizionalagoak ere: Animen eguna, Arimen gaua, Omiasaindu, Domusaindu, Hilen eguna… Geroak erranen zer izendapen nagusituko den/diren.
Bertzetik, puska-biltzeetan umeek eskean aritzeko erabil ditzaketen euskal formulen kontua ere hor dago. Zeren ingelesezko ipuin eta filmetako Trick or treat itzultzeko oso ordain egokia iruditzen baitzait EITBn darabilten «ziria edo saria». Udazkeneko lehen eske hori Hollywoodetik etorri bezalaxe kopiatu nahi dutenendako ere oso esapide egokia izan daiteke goxoki eskean euskaraz ibiltzeko. Nahiz eta bertzelako itzulpenak ere zabaltzen ari diren: zenbait tokitan, kasurako, «gozoa edo sustoa» errateko gomendatzen omen diete etxez etxe dabiltzanei. «Trukoa ala tratua» ere erraten dela jakin dut (trick or treaten gaztelaniazko itzulpen eskasaren bidetik, agidanez).
Holako ordainak, ordea, horretarako aproposak iruditzen zaizkidan hein berean, erabat desegokiak iruditzen zaizkit festa geuretu eta bertzelako moldeetan antolatu nahi denerako (erraterako, disfraz erosien ordez trapu zaharrak hartuz, aurpegia estali eta mozorrotzeko; txutxeen ordez –edo haiez gain–, gaztaina, hur eta intxaurrak ere bilduz etxez etxe ibiltzeko; kalabaza benetakoak hustuz jendea izutzeko…). Horretarako, nik uste, ez dugu inongo itzulpenik behar, baizik eta Oier Araolaza dantzari eta antropologo eibartarrak[ii] proposatzen duen bidea erabili, hots, hemengo eskeetako formulak baliatu. Izan ere, Iñigo Ibarrak Aulkipeko sekretuak liburuan dioenez: «Lepoa gehiegi irangitu gabeko lehendabiziko axal begiratuan, Iruñetik ez oso urruneko herri mordoxka batean, inauteri giroko, puska biltze modukoak ikusiko ditugu han-hemenka, Saindu Guztien egunera moldatuxeak».
Araolazak, bada, Joxemiel Bidadorrek Ollaranen jasotako Xanduli Manduli, Kikirriki… echeme usted nueces por aquí! oinarri hartu du seme-alabei Xanduli, manduli, kikirriki… eman goxokiak guri! proposatzeko. Bidadorrek bertze hainbat lelo jaso zituen, hala nola Etxaurikoa: Tirriti-tarrata mandulon, domine domine sandulon, en esta casa no hay turrón; eta Baternaingoa Txinurrie, mandurrie, alakatan, txinurrie.
Badira bertze anitz: Mikel Goñi lankideak erranda jakin dugu Utergan Dominé-dominé castañé, y si no zikiñé diotela umeek arrebutxean. Jimeno Juriori irakurri diogu Chinurrie, mandurrie, aratako castañere, ¡Si nos echas, pa tu tía! oihu egiten zutela haurrek euskara «ustel» batean Muru-Asterainen (Txinurri erraten zaio Iruñerriko herri batzuetan haurrek etxez etxe egiten duten intxaur eta gaztaina bilketari).
Baztan-Bidasoan, bertzeak bertze, Maraittu, maraittu eta Berentxi, berentxi formulak ditugu. Eta Mikel Tabernak idatzita eta kontatuta dakigu «Santu guzien egunean, haurrek estanpa bat hartu eta Marautxe bat, marautxe bat erranez xoxa eskatzen ziotela jendeari». (Bide batez, ttikia zelarik Alkaiagako dendako erakusleihoan kuia aurpegiduna jarri izanaz oroitzen da Taberna).
Bada eske-formula bat niri anitz gustatzen zaidana, Mikel Aranburuk 1989ko artikulu batean jasotakoa, Zaraguetakoa: Txingila mingila kurruskario, abre las puertas del armario. Alabari ere pila bat gustatu zaio. Aranburuk aipaturiko honako aldaera hau ere proposatu diot, Zingila mingila kurruskario, sagarrak merke ta udareak kario. Baina ez zaio gustatu, goxokiak, intxaurrak eta gaztainak eskatzeko hobe dela armairua zabaltzeko eskatzea. Nire baitan beti erne dabilen sen garbizaleak aginduta, bertze aukera hau eman diot: Txingila mingila kurruskairua, ireki ezazu armairua. Alaba heldu den larunbatean Arrotxapeko baratzeetara joateko irrikaz dago. Trapu zahar bat hartu nahi omen du bere mamu mozorrotako, eta kalabaza irri-gaizto kandeladun bat eraman aldean, jendea izutzeko, «aitak eta amatxik txikitan bezala».
Duela zortzi urte Halloween hollywoodtartuaren bidez ziri galanta sartzen ari zitzaizkigula uste nuen. Orain, aldiz, saria ekar diezagukeela uste dut, gurea zen ohitura bat berreskuratzeko eta eraberritzeko aukera ekartzen ahal digula opari.
Gaiari buruz jakin-min handiagoa duzuenondako:
AHOTSAK. Halloween, euskal festa?
ARANA MURILLO, Anuntxi (2004). «Jaietako eskeen erredundantziaren zentzua», Zainak, 26. Baiona: Eusko Ikaskuntza.
ARANBURU URTASUN, Mikel (1989). «Folklore festivo del valle de Arce», Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 54. Iruñea: Principe de Viana, Nafarroako Gobernua.
ARAOLAZA, Oier. Halloween euska festa bat da (iv).
ARAOLAZA, Oier. Xanduli, manduli, kikirriki… eman goxokiak guri.
BIDADOR, Joxemiel (2010). «Cuestaciones infantiles por Todos los Santos en la cuenca de Pamplona: Los Txinurris», Jentilbaratz, Cuadernos de Folklore, 12. zk. Donostia: Eusko Ikaskuntza.
IMBULUZQUETA ALCASENA, Gabriel (1993). «Cuestaciones infantiles en Todos los Santos y día de Difuntos en Baztan-Bidasoa», Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 61. zk. Iruñea: Principe de Viana, Nafarroako Gobernua.
IBARRA, Iñigo (2014). Aulkipeko sekretuak. Iruña: Denonartean.
JIMENO JURÍO, José María (2006). Obras Completas 51. «Calendario festivo. I. Celebraciones de las cuatro estaciones. Primavera-Verano». Iruñea: Pamiela, Udalbide eta EKE.
LEVI-STRAUSS, Claude (1952). «Le Père Noël justicié», Les Temps Modernes, 77. zk. Paris: Les Éditions Gallimard.
TABERNA, Mikel (2010). «Kalabazak bidebazterrean», Ttipi-ttapa, 530. zk.
[i] Orain bi aste eskas Iruñeko emakume adineko batek, Tere Chacon Goñik, okindegiko kalabaza tankerako pasta marmeladezkoei kopeta zimur begira zegoela, xalo-xalo erran zidan bera ere ibilia zela txikitan domusaindu egunean Arrotxapean kalabazak husten eta aurpegiko zuloak egiten, gero gauez haiekin irteteko, dibertigarria eta beldurgarria zela. Baina orduko festa hark ez zuela oraingoaren kutsu kontsumista. Ez orduko festak, ezta orduko aroak ere, pentsatu nuen nire kolko harritu bezain bozkarioz beterako jakinik ohitura hark hiri aldirietan bertan XX. mendearen iatsun erdialdera arte iraun zuela.
[ii] Oier Araolazak dibulgazio-lan ikaragarria egin du azken urteotan kasualitatez eta ustekabez ohituraren berri izan zuenetik, aitari adituta.