Jose Ignacio Hualde
Hizkuntza batzuen esapide idiomatikoen artean konparaketa ihartuak aurkitzen ditugu: elhurra bezain xuri, ekhia bezain ederrik. Konparaketa hauek balio intentsiboa dute: elurra bezain zuria erabiltzen da ‘zuri-zuria, oso zuria’ adierazteko.
Egitura sintaktikoa ez da bera hizkuntza guztietan horrelako esamolde konparatibo tinko edo aldagaitzetan. Ingelesez eta frantsesez, adibidez, berdintasunezkoak —hau da, «IZENA bezain ADJEKTIBOA» tankerakoak— dira (white as snow, black as coal; blanc(he) comme la neige, noir(e) comme le charbon); gaztelaniaz, aldiz, konparaketa idiomatikoak superioritatezkoak izan ohi dira —«IZENA baino ADJEKTIBOagoa» (más blanco/-a que la nieve, más negro/-a que el carbón)—. Ingelesez superioritatezko konparaketa generikoekin bakarrik erabili ohi da: hotter/colder/stronger/etab. than hell/the dickens ‘infernua baino beroagoa/hotzagoa/indartsuagoa’. Konparaketa generiko hauek bereziak dira: hauetan, besteetan ez bezala, izenak (adib. hell ‘infernua’) askotan ez du zerikusirik adjektiboaren nolakotasunarekin (ikus harder than hell). Euskaraz, mota honetakoak itzultzeko, konparaketaren ordez kristo(re)n edo beste intensifikatzaile bat erabil daiteke, nire ustez, adjektiboa nominaliza badaiteke: kriston beroa/hotza/indarra.
Bigarrenik, konparaketa ihartuetan prototipo bezala ematen den izena askotan desberdina da hizkuntza desberdinetan, eta hemen sortzen da arazoa itzulpenerako. Askotan itzulpen literala ez litzateke egokiena izango.
Goian eman ditudan bi adibideetan, zuri kolorea elurrarekin konparatuz eta beltza ikatzarekin, konparaketa berbera egiten da ingelesez, euskaraz, espainolez, frantsesez eta ziur asko beste hizkuntza askotan ere. Hauek ez dira kasu bakarrak. Hona beste bat, ez hain begien bistakoa: ugly as sin = laid(e) comme le péché = más feo/-a que un peca(d)o. Hiru hizkuntzetan bekatua da itsusia. Orotarikoak ere bekatu mortala bezain itsusia (P. Lafitte) dakar.
Hala ere, ingelesa eta gaztelania erkatzen baditugu, adibidez, eta zerrenda luzatzen badugu, ikusiko dugu desadostasunak adostasunak baino gehiago direla honelakoetan. Gaztelaniaz ‘ogia baino hobea’ (más bueno que el pan) esaten da eta ingelesez, aldiz, ‘urrea bezain ona’ (good as gold). Era berean, gaztelaniaz más loco/-a que una cabra esaten da, baina ingelesez ahuntzak ez dira asoziatzen zorotasunarekin, baizik eta apetitu desordenatuarekin (jateko edo sexu kontuetan). Aldiz, gaztelaniaren zorotasunari buruzko esapide idiomatiko horren ingelesezko itzulpen idiomatikoa crazy as a loon edo mad as a hatter izango litzateke. Beste adibide bat emateko, espainolez hartzak itsusiak dira (más feo que un oso); ingelesez, berriz, goseak daude beti (hungry as a bear).
Beste adibide batzuk emateko, ingelesez cute as a button ‘botoi bat bezain polita’, esaten da eta frantsesez joli comme un coeur ‘bihotz bat bezain polita’. Euskaraz beruna bezain astuna esaten da eta ziur asko beste hizkuntza askotan ere beruna oso astuna da. Baina, honetaz gain, ingelesez adreiluak oso astunak dira, logikaren kontra bada ere (heavy as a ton of bricks ‘adreilu tona bat bezain astuna’ —tona guztiek ez al dute pisu berbera?—), espainolez behiak dira astunak, bereziki inoren besoetan (más pesado/-a que una vaca en brazos) eta frantsesez, aldiz, astoak, batez ere hiltzen direnean (lourd(e) comme un ân mort).
Hona beste hemen adibide batzuk (Estatu Batuetako) ingelesez, euskarazko itzulpen literalekin:
- Pretty as a picture ‘argazki bat bezain ederra’
- Easy as pie ‘pastela bezain erreza’
- Hard as nails ‘iltzeak bezain gogorra’
- Thin as a rail ‘errail bat bezain argala’
- Smart as a whip ‘zartailu bat bezain argia’
- Dumb as a doorknob ‘atearen eskutokia bezain ergela’
- Hot as an oven ‘labe bat bezain beroa’
- Happy as a clam/clown/ lark ‘txirla/pailazo/ alauda bat bezain pozik’
Hauetariko konparaketa batzuek aukera bat baino gehiago onartzen badute ere (cf. adib. esp. más tonto que…), jeneralean aldagaitzak dira, adjektiboak sinonimoak edo kuasi-sinonimoak direnean ere. Adibidez, hurrengoak ez dira esaten ingelesez: *crazy as a hatter, *mad as a loon, *pretty as a button, *cute as a picture.
Badira gizatalde batzuek bakarrik erabiltzen dituzten konparaketak ere, eta hauek arazo bereziak sortzen dituzte itzulpenerako. Adibide bat hauxe izango litzateke, Estatu Batuetako ingelesez: slow as molasses in January ‘melaza urtarrilean bezain motela’. Nekez erabiliko luke konparaketa bitxi hau gazte moderno batek, nekazaritzarekin eta adineko jendearekin lotzen baita.
Hona galdera zuretzat, irakurle. Zure ustez emankorra da konparaketa intentsiboa euskaraz? Zein dira euskaraz ezagutzen dituzun konparaketa ihartu bereziak, gaztelaniaz edo frantsesez bezalakoak ez direnak? Euskal lokuzioak sarean izeneko weborrian, tankera honetako 40 lokuzio baino gehiago zerrendatzen dituzte: ardatza bezain zuzena, baratzuria bezain fina, birigarroa bezain berritsua, pika bezain ergela, etab. Zein neurritan ezagutzen dira esapide hauek, zure iritziz? Eta zilegi izango litzateke itzultzaile batentzat konparaketa berriak sortzea? (azken finean, erabiltzen diren guztiak norbaiten burutik sortu ziren momenturen batean).