Maialen Marin Lacarta
Maiatzean idatzi nuen blog-sarreran, sukaldeko tresneria egiten duen euskal enpresa baten izena txinerara nola itzuli nuen azaldu nuen. Artikulu horretan argi geratu zen txineraz marka baten izena aukeratzean ahoskerak eta esanahiak duten garrantzia. Horrekin lotuta, beste adibide bati buruz hitz egin nahi dut gaur. Kasu honetan, Aiora Jakak eta biok Mo Yanen Hori da umorea, maisu! (Elkar, 2013) itzultzean aurre egin behar izan genion zailtasun bati buruz arituko naiz.
Itzuli behar izan genuen marka fabrika baten izen alemaniarra zen. 1990eko hamarkadan Mendebaldeko Alemaniako teknologia erabiltzen zuen fabrika txinatar bat zen, irekidura errazeko latak ekoizten zituena. Aurreko hilabetean idatzi nuen sarrera irakurri baldin baduzue, erraz asmatuko duzue Mo Yanek esanahiarekin jolasteko aukera aprobetxatu zuela. Mo Yanek asmatutako izena hau zen: 西拉斯 (xīlāsī). Lehenengo karaktereak «mendebaldea edo mendebaldekoa» esan nahi du. Bigarrenak, «tira egin edo ireki», eta hirugarrena transliterazioetan erabili ohi den karaktere fonetiko bat da eta esanahi aldetik ez du ezer gehitzen. Txineraz, izena transliterazio bat dela nabari da, eta Silas hitzaren transliterazioa dela asma genezake[1].
Buelta asko eman behar izan genizkion hitz honen itzulpenari, izenak, txineraz, informazio asko ematen baitigu:
1. Jatorri aldetik: transliterazio bat dela, hau da, alemanetik txinerara itzulitako izen bat.
2. Esanahi aldetik: mendebaldekoa dela (西xī) eta irekitzeko zerbait ekoizten duela (拉lā; karaktere hau «irekidura errazeko latak» hitzean ere ageri da).
Itzultzeko garaian alemaniar kutsu hori mantentzea garrantzitsua zela iruditu zitzaigun, eta euskarara itzuliz gero guztiz galtzen zela. Beraz, «Mendebaldeko Lata …» eta horrelakoak berehala baztertu genituen.
Beste aukera bat, «Silas» edo «Xilasi» uztea zen, baina, orduan, berriz ere, transliterazioak txineraz sortzen zuen efektua guztiz galtzen zen. Gainera, esanahia ere ez zen mantentzen. Bestalde, hitz-joko moduko bat zenez, oin-ohar bat jartzean grazia galtzen zuela iruditu zitzaigun.
Zer soluzio uste duzue etorri zitzaigula burura? Alemanarekin jolastea, jakina! Horrela, esanahia irakurle batzuek baino ulertuko ez zuten arren, alemaniar kutsua mantentzea lortuko genuen. Aiorak buelta pare bat eman zizkion eta izen hau bururatu zitzaion: Aufreißdeckeldosen. Ez da, berez, hitz-joko bat, alemanezko hitz arrunt bat baizik, hizkuntza horrek hitzak bata bestearen atzean jarrita hitz elkartu luze-luzeak osatzeko duen joeraren adibide garbia: «Aufreiß(en)»ek ‘kolpe batez ireki’ esan nahi du, «Deckel»ek ‘tapa’, eta «Dose(n)»ek ‘lata’. Beraz, kolpe batez irekitzen den tapa duten latak, edo horrelako zerbait.
Testuinguru honetan ageri da hitz hau:
市农机修造厂的前身是资本家的隆昌铁工厂 ，当时的主要产品是菜刀和镰刀 ，公私合营后改名为红星铁工厂 ， 五十年代生产过名噪一时的红星牌双轮双铧犁 ， 六十年代生产过红星牌棉花播种机 ，七十年代更名为农机修造厂 ， 生产过小麦脱粒机和玉米脱粒机 ， 八十年代生产过喷灌机和小型收割机 ， 九十年代从西德引进了一套先进设备 ， 生产马口铁易拉罐 ， 厂名也改为西拉斯农业机械集团 ， 但人们还是习惯称呼它是农机修造厂 。
Hasiera batean, Nekazaritza Tresneria Ekoizteko Udal Fabrika enpresa kapitalista bat zen; sukaldeko aiztoak eta igitaiak egiten zituen nagusiki, eta Oparotasunaren Errementaldegia zeritzon. Kapital mistoko enpresa publiko-pribatu bihurtu zenean, izena aldatu eta Izar Gorria Errementaldegia jarri zioten. 1950eko hamarkadan, Izar Gorria markako bi gurpileko eta bi nabarreko goldeak ekoizten zituen, garai hartan hain entzutetsuak zirenak; 1960ko hamarkadan, berriz, kotoia ereiteko makinak, marka berekoak; 1970eko hamarkadan, izena aldatu zioten: Nekazaritza Tresneria Ekoizteko Fabrika izendatu zuten, eta garia eta artoa aletzeko makinak merkaturatu zituen; 1980ko hamarkadan, aldiz, ihinztagailuak eta uzta biltzeko makina txikiak; azkenik, 1990eko hamarkadan, Mendebaldeko Alemaniatik puntako ekipamendua inportatuta, irekidura errazeko latorrizko latak ekoitzi zituen; Aufreißdeckeldosen Nekazaritza Elkartea izena jarri zioten orduan, baina jendeak Nekazaritza Tresneria Ekoizteko Fabrika deitzeko ohiturari eutsi zion.
Testua historian zehar fabrikak izan zituen izen ezberdinei buruz ari da, eta letra lodiz markatu dut zaila egin zitzaigun izena. Testu amaierak dio jendeak betiko izenari eutsi ziola, alemaniar izen konplikatu eta ahoskagaitz hori erabili beharrean; horregatik, guk aukeratu genuen izen luze eta arrotz hori primeran egokitzen da.
Soluzio ausarta zela iruditu zitzaigun; baina bururatu zitzaizkigun beste soluzioak baino askoz aberatsagoa, dudarik gabe. Ziur nago bi itzultzailek ez luketela inoiz hitz hau era berean itzuliko. Adibide honek argi eta garbi erakusten digu itzultzean soluzio ezberdin ugari daudela eta sormena ezinbesteko gaitasuna dela.
[1] Horrela transkribatzen dira hainbat pertsonaia famaturen izenak; adibidez, Xavier Silas, Paul Silas, Sir Silas Atopare eta abar.