Karlos del Olmo
«Bileran, zer esku-hartze behar den aztertuko eta balioetsiko da tratu txarrik badagoen edo ez dagoen zehaztuko duen informazioa biltzeko». «(…) ongi balioetsi behar da biktima eta pertsona erasotzaileak edo ikusleak fisikoki banantzeko babes-neurri bat hartu behar den edo ez». «Ongizate Sailak abian jarritako pertsona adindunen tratu txarra hauteman, balioetsi eta desagerrarazteko programak». «IKUSI, BALIOETSI, EKIN: indarkeria lesbianen eta homosexualen harremanetan». «Gero, 101 pertsonetan —programa erabat bukatu zutenak— balioetsi zuen egindako tratamenduaren eraginkortasuna, zeinak bere barnean hartzen baititu tratamendu aurreko eta tratamendu ondoko neurriak eta jarraipen-neurriak». «Ezintasunak balioesteko taldea».
Aurreko adibideetan, balioetsi aditzak duen erabilera ez omen dator bat, aditu batean, izan ohi duen tasun semantikoarekin: ‘zerbait baliozkotzat edo balioduntzat jotzea’. Balioetsiren ordez, haren sinonimo bat ezarriko bagenu, estimu egin, esaterako, onartezinago emango lukete laginok. Zein izan daitezke lerratze horren zioak? Lehenengoa, ageri-agerikoa da: Euskaltzaindiak baloratu aditza hiztegian jaso arren, balioetsi eta balioztatu hobesten ditu. Hortaz, baloratu ez beste aukeretako bat erabili besterik ez du idazle edo itzultzaile txukunak. Kontua da «balorazio» horietako batzuen muina ez dela izango baliokotzat edo balioduntzat jotzea, ebaluatzea edo beste ekintzaren bat baizen.
Bestalde, balioztaturik ez da agertzen adibide horietan, menturaz, argiago hautematen direlako honen ohiko esangurak: ‘gauza bati delako balioa taxutzea’. Gaztelaniazko validar-en ordaintzat jotzen dugunez gero, nekezago sortuko dugu «txartu txarra baliozkotu» edo antzekorik.
Kontua da, DRAEren arabera, valorar aditzak gaztelaniaz ondoko esangurak dituela:
- tr. Señalar el precio de algo.
- tr. Reconocer, estimar o apreciar el valor o mérito de alguien o algo.
- tr. Aumentar el valor de algo (valorizar).
- tr. Quím. Determinar la composición exacta de una disolución.
Hortaz, pentsatu beharrekoa da nahiz gaztelaniaz nahiz euskaraz ohiko erabileratik harantzago doan beste erabil ohitura berri honek beste jatorriren bat izan lezakeela, beharbada, itzulpen bidez sasiko kideren modura heldu zaigula. Zantzuetan ibiliz gero, Euskaltermek lorratz egoki-egoki bat eskaini zigun 1998an, baina urteen poderioz, atzendu egin bide zaigu:
valorar
– Merkataritza > Aseguruak –
eu: ebaluatu
Definizioa: ebaluazio bat egin.
es: evaluar, valorar, estimar
en: evaluate, to; rate, to; appraise, to; estimate, to
[Hiztegi terminologikoa] [1998]
Eta 2004an ere beste makulu bat ere eskaini zuen:
valorar
– Kimika > Orokorra –
eu: baloratu, balioetsi
es: valorar
fr: évaluer
en: value, to
[Hiztegi terminologikoa] [2004]
Ez ginateke, beharbada, oso oker ibiliko pentsatuko bagenu to value hori izan daitekeela kulpantea —errugabea, jakina—, dela euskaraz dela gaztelaniaz, ebaluatu edo neurtu barik, balioetsi / baloratu / balioztatu / baliozkotu erabilirik ordaintzen dugunean.
Elhuyar hiztegian, to value honela ematen dute:
value, to
1 vt. [estimate price of] prezioa / salneurria finkatu, prezioa / salneurria ipini
2 vt. [cherish] estimatu, aintzat hartu
Begiratzeaz batera ohartuko gara hasierako adibide horietako batzuetan (guztietan?) zaila ere zaila gertatuko zaigula adiera horien oihartzunak onartzea. Eta ez da harritzekoa, azken buruan, hurbilago dagoke-eta esangura mota hori gaztelaniazko tasar aditzetik:
Euskalterm:
tasar
– Merkataritza > Aseguruak –
eu: tasatu, peritatu
Definizioa: tasazio baten mende jarri.
es: peritar, tasar
fr: évaluer, estimer, priser, taxer
en: appraise, to
Beste hainbeste gertatzen da valoración etsaminatzen hasiz gero: zenbaitetan hurbilago egon ohi da ebaluaziotik edo azterlanetik; bestetzuetan, ostera, tasaziotik; noizbehinka, ontzat jotzetik ere bai, zertan esanik ez. Hortaz, erabiltzaileei dagokigu sustraietara jotzea, ustezko «balorazio» ekintza horren azpian zer datzan so egitera; tratu txarrei gagozkiela, adibidez, gertatu diren eta gertatu diren aztertzea izan daiteke auzia, edo tratu txarrak zenbaterainokoak diren neurtu, ebaluatu nahiz tasatzea; jakina, irizpide moral, etiko, mediko, psikologiko edo juridikoren baten arabera, bestela esanda, neurgarriren bat erabilita. Inondik inora ere baliozkotzat jo barik, aurki!