Alfontso Mujika
Gure hitzak
esan, berriz esan.
Ez daitezela ahaztu,
ez daitezela gal,
elur gainean
txori anka arinek
utzitako arrasto sail
ederra bezalaxe.
Bernardo Atxagak olerkia idatzi, eta ezin ederrago musikatu eta abestu zuen Mikel Laboak. Zein dira, baina, gure hitzak?
Galdera hori egin dio behin baino gehiagotan Euskaltzaindiak bere buruari. Eta erantzuten ere saiatu da behin baino gehiagotan. 1959ko apirilaren 2an, agiri hau plazaratu zuen:
Euskaltzaindiaren agiria euskal itzei buruz
Euskaltzaindiak, idazlari ta izlariei zuzenbide batzuek eskeiñi naiez, eta asko zuzenbide aien zain-antzean daudela jakiñik, onako agiri au azaltzen du:
OIÑARRI-LEGEA
Iztegi-saillean ezta bidezko itz asmatuetara jotzea ezin bestez baizik, eta orduan ere itzen erabidean izkuntzaren joerak gordeaz. Ori iztegiari gagozkiola. Gramatikaren barrutian, ordea, ezta sekula zillegi asmatzen ibiltzea edo izkuntza aldatu nai izatea.
EUSKAL-ITZAK ZEIN DlRAN JAKITEKO BIDEA
Eta iztegiaren auzi au xehetasun geiagorekin garbitu naiez, euskal-itzak zein diran, au da, euskal-literaturan erabiltzeko itz jatorrak eta bidezkoak zein diran jakiteko, bidea eta neurria finkatu nai du aurrenik Euskaltzaindiak: Euskal itzak dira euskera bizian sustraituak daudenak. Sustrai ori zenbat eta sakonagoa izan, ainbat eta eskubide geiago du itz batek erabillia izateko. Itz baten zabaluneak, antziñatasunak eta idazle zaarrak itz ori erabili ote duten jakiteak, asko esan nai du itzaren sustraia zenbateraiñokoa dan neurtzeko. Sustrai aundiko itzak, bada, euskal-itzak dira, naiz eta erderatik etorri.
Bada gure iztegian olako itzen pilloa: jatorriz kanpotik sartuak, baiña euskeran gogotik erratuak daudenak, alegia. Beraz, etxeko biurtuak dauzkagu, gure gureak dira itz oiek. Euskal-itzak dira bada, erderatikakoak izan arren. Itz oiek eskubide osoz erabilli ditezke, eta aien lekuan erabiltzeko asmatu diran itz berriak eztira geienetan euskal-itzak eta eztute aiek ainbat eskubide erabilliak izateko.
Ona emen olako euskal-itz jatorren zerrenda bat. Erderatikakoak izanarren, etxeko biurtuak dauzkagu eta emandako neurriaren araura, euskal-itz jatorrak dira:
Abendu, aingeru, alkate, amodio, arima-anima, abade-apaiz-apez, apostolu, arraza, arrazoi-arrazoin, bake-pake, balio, bekatu-pekatu, berba, bertso, bedeinkatu-benedikatu, birjina, birtute, borondate, doe-doai, damu, deabru, denbora-denpora, dantza-jantza, diru, desegin, errcge, erregiña, erlijio-erlegiño, eliza-eleiza, elexa, eskola, espiritu-izpiritu, familia-pamili, fede, frutu-fruitu, finkatu, gorputz, gramatika, gloria-loria, grazia-garazia, imajiña, inpernu-infernu, imitazio-imitaziño-imitazione, jende-jente, joku, kantatu, kolore, kafe, karidade, komunio-komuniño-komunione, kanpo, kontra, kanta, liburu, lore-lora, lege, mundu, meza, modu, molde, moldatu, obeditu, olgeta, partitu, paradisu-parabisu, barkatu-parkatu, bekatu-pekatu, pentsatu, pentsamentu-pentsamendu, sakramendu-sakramentu, santu-saindu, seiñale, testamentu, umil, zapata, zentzu-zentzun, zeru…
Euskaltzaindiak, bada, itz auek eta antzekoak diran beste asko eskubide osoz erabilli ditezkeala erabagitzen du, euskaldunak, jatorrak cta garbiak diralako. Eta idazle ta izlariei erabilli ditzatela eskatzen die, itz asmatuetara jo gabe.
Berebat, izkuntza berezien gaiñetik zabaldurik dauden kultura eta zivilizaziozko itzak ontzat artzea eta erabiltzea Euskaltzaindiak begi onez ikusten du. Adibidez; politika, teknika, literatura, liturjia, metro, kilometro ta abar.
Duela 55 urteko testua. Polita, ezta? (hitz-zerrendak eliz zoko usain nabaria duela alde batera utzita). Euskal itzak dira euskera bizian sustraituak daudenak dio agiriak. Garbizalekeriaren aurkako aldarri garbia izan zen.
32 urte geroago, 1991n, iruditu zitzaion Euskaltzaindiari beste arrisku bat zegoela, eta beste agiri hau plazaratu zuen 1991.eko apirilaren 26an:
Euskaltzaindiaren bigarren agiria euskal hitzei buruz
Hogeitahamabi urte igaro dira Euskaltzaindiak euskal hitzei buruz lehen agiria eman zuenetik (ikus Euskera, 1959, 214-217 or.). Agiri haren ondorenak guganaino heldu dira, hari eskerrak sendatu baitzen garai hartan euskarak zituen gaitzetatik bat: garbizalekeria.
Beste garaiak ziren haiek eta beste garaiak eta gaitzak dira gaurkoak, eta euskararen egungo eguneko gaitz bat askoren ustez mordoilokeria da, lehengoaren kontrakoa, bai baitirudi bazter batetik besterantz joan dela gaitz zaharra sendatu beharraren beharrez. Eta beste gauza askotan bezala hemen ere bazterrek elkar jotzen dutelako, orduko Euskaltzaindiak gaitz haren erremedioa ezarri zuen Oinarri legeak balio luke oraingoa ere sendatzeko. Honela zioen (grafia gaurkotuz):
“Hiztegi sailean ez da bidezko hitz asmatuetara jotzea ezin bestez baizik, eta orduan ere hitzen erabidean hizkuntzaren joerak gordeaz. Hori hiztegiari gagozkiola. Gramatikaren barrutian, ordea, ez da sekula zilegi asmatzen ibiltzea edo hizkuntza aldatu nahi izatea”.
Zenbait idazlek, izan ere, hitz asmatuetara jotzen zuten orduan beste zenbait hitz nardatuz eta arbuiatuz, erdal usaina zeriela eta euskal hitzak ez zirelakotan; eta asmatuak gaitzesteaz gainera Euskaltzaindiak euskal hitzak zein ziren irakatsi nahi izan zuen behin betiko ondoko lerroetan, esanez: Euskal hitzak dira euskara bizian sustraituak daudenak.
Bada orduan zenbait hitzen euskal nortasuna defendatu zuen bezala, egungo egunean beste zenbaiten arroztasuna salatu nahi du Euskaltzaindiak, esanez: Euskara bizian sustraituak ez daudenak ez dira euskal hitzak, sustraitzen ez diren bitartean bederen; eta orduan bezala nahi du irakatsi hitz baten sustraiei igertzeko hiru irizpide daudela: alegia, hitzaren hedadura, hitzaren antzinatasuna eta hitzaren erabilera idazle zaharretan, ezen erdaratikako hitzak izan daitezke noski euskal hitzak, baina horrek ez du esan nahi erdaratikako hitz guziak euskal hitz direnik.
Hiru irizpide horiei begira, ezin uka azken urteotan euskal hitzak ez diren mordo bat entzuten dela, telekomunikabideetan batez ere. Batzuk ezinbestean erabiltzen dira, ordain ezagunik ez dutelako. Beste asko ez, ordea, zabarkeriaz baizik. Ez da beharrezko lehengo agiri hartan bezala hemen zerrenda luzea eskaintzea euskal hitzak ez direnena. Askiko da ale batzuk ematea.
Ez dira euskal hitzak muntra, butxet, rehen, amotinatu, frakaso, sorteo, arratxa (“Errealak oso arratxa ona du”) erreskatatu, entzerrona. Ez eta ez dira erabat euskal hitzak gaztelera edo frantsesa jakin gabe euskaldun batek ezin adi ditzakeenak, non baitirudi zenbait euskal telekomunikabidetako zenbait programa aditzeko bortxatzen direla Iparraldeko euskaldunak lehenik gaztelera ikastera eta Hegoaldekoak frantsesa.
Euskaltzaindiak bada hitz hauek eta hauen antzekoak diren beste asko ahalik gutxiena erabil ditzaten eskatzen die euskal idazle, hizlari, irakasle eta gainerako telekomunikabideetako esatariei eta horien ordez jo dezaten betiko hitz zaharretara.
Berez hitz berrien eratzea Euskaltzaindiari ez dagokion arren, Euskaltzaindia prest dago bere aldetik egiteko honetan laguntzeko.
Azkenik orduan esana berriz errepikatuz, inork gaizki adi ez dezan mezua: kultura eta zibilizazioko hitzak, mailegatuak izanik ere, ontzat hartzen dira, hala nola politika, teknika, literatura, liturgia, metro, kilometro, eta abar.
Bitxia da oso bigarren agiriaren mamia, lehenengoaren mezu bera baita, ezezko bidez definitua: Euskara bizian sustraituak EZ daudenak EZ dira euskal hitzak. Eta hiru irizpide, epaitzeko: hitzaren hedadura, hitzaren antzinatasuna eta hitzaren erabilera idazle zaharretan (1959ko agiriko berak). Ez ahaztu 1991. urtea zela, hau da, ez corpusik (Egungo Euskararen Bilketa Sistematikoa corpus estatistikoa bidean zen), ez Internetik ez genuen garai hura.
Gainera, garai hartako euskararen stablishmentean bazebilen irizpide bat, zioena azken 25 urteetako euskararen produkzioa (inoizko emankorrena euskararen ordurainoko historian) ez zela kontuan hartu behar euskal hitzak zein diren definitzeko orduan.
Eta “ideologia” horretan kokatu behar da 6 urte geroagokoa, 1997koa, den Euskara batuaren ajeak liburua. Azkenaldion, liburu horretaz arnegatu da egilea, baina garbi dago garai hartako establishmentaren adierazgarria dela.
Eta nola ditugu gauzak orain, ia mende-laurden geroago? Orain, gauzak aurrera doazen seinale, ez dugu “Euskaltzaindiaren hirugarren agiria euskal hitzei buruz”, zorionez. Hiztegi Batua dugu, orain, hitzen euskalduntasunaren epaile. Eta oso adierazgarria da ikustea zer gertatu den bigarren agirian aipatzen diren 9 hitzekin, 1991n euskal hitz ez ziren 9 hitzekin.
| 1991n ez zen euskal hitza | 2015ean, Hiztegi Batuan |
| amotinatu | mutinatu, mutina, mutinatzen. da ad. |
| arratxa | arratxa* e. bolada; aldi |
| butxet | butxet* e. buxet buxet iz. Ipar. ‘aurrekontua’ |
| entzerrona | |
| erreskatatu | erreskatatu, erreskata, erreskatatzen. 1 du ad. ‘berrerosi’ 2 du ad. ‘salbatu’;’berreskuratu’ |
| frakaso | frakaso* e. porrot |
| muntra | montra iz. Ipar. g.er. ‘eskumuturreko edo sakelako erlojua’ |
| rehen | |
| sorteo | |
Alegia, 1991n anatema ziren 9 hitzetatik 4 ( % 44,4) euskal hitzak dira gaur egun.
Gaurkoa luze doa eta, zerorrek atera ondorioak.
Eskerrik asko, Alfontso, berriro ere, hire idatzi interesgarriagatik!
Irakurtzen bukatutakoan, eta, bereziki, euskal hitzak ez diren zerrendaren ingurukoa irakurritakoan, buruak zuzeneko lotura egin zidak Angel Lertxundiren gaurko artikuluarekin:
http://www.berria.eus/paperekoa/1740/019/001/2015-05-05/hitz_doia.htm
Izan ere, Lertxundi jaunaren artikulu berriro ere interesgarri hori irakurtzen bukatutakoan, pixka bat harrituta gelditu nauk “galbana” hitza guztiz naturalizatuta erabili duelako, letra normalarekin, euskal hitza balitz bezala; alegia, gaztelaniazko hitza dela adierazteko, letra etzanean jarri gabe.
Zera pentsatu diat: .
Pentsamenduak, bada, beste alde batetik eraman naik: .
Ostera, euskal itzultzailea ere banaizenez, eta deformazio profesionalagatik, noski, ekin zioat beti bezala nire ikerketatxoa egiteari, aurrena hiztegietan begiratuta, “euskal barran” EU-ES jarrita: “Hiztegi Batuan”, ez zegok ( pentsatu diat); “Elhuyarren” ere ez; “Zehazkin” bai, baina bigarren lekuan, eta adibiderik gabe; “5000n” ez; “Labayrun” bai, eta bi adibiderekin ().
Azkenik, nire iritzia aldatzen hasita nengoela, guztiz aldatzeko azken eztenkada “Orotarikoak” eman zidak: hor ere bazegok (haren bi eratorri ere bai: “galbanetan” eta “galbanatsu”), bizpahiru adibide ere bazerkartzak, baina harrigarriena, hau, hasiera-hasieran: “Galbana, pereza, es voz bascongada”. .
Jo diat berriz “RAEren Hiztegira”, badaezpada, eta begiratu diat ea zer esan nahi duen definizioaren hasieran dagoen laburdurak, lehen ez baitut ulertu: (De or. inc.) – De origen incierto. Ño, berriz! Hor bazegok zeozer, ala?
Ba, hortxe egiten diat planto. Bazekiat badaudela leku gehiago aztertzeko, baina nonbait jarri beharko muga! Nik baino gehiago dakien eta baliabide gehiago dituen norbaitek emango ahal dizkik argibide gehiago! (hik, adibidez, Alfontso!)
Ni, oraingoz, zalantza hauekin gelditu nauk:
– Lertxundik, beraz, jakinaren gainean eta seguru zegoela erabili dik, orduan, inolako markarik gabe, euskal hitz bat delako? (hik ezin duk hori erantzun: beharbada, berari erantzungo zioat “Berria” egunkariaren orrian “31 eskutik”-eko erantzun hau irakur dezan, galbana pasatu bazaio).
– Euskaltzaindiak bigarren agirian honela ziok: “…, sustraitzen ez diren bitartean bederen (…) hitz baten sustraiei igertzeko hiru irizpide daude: alegia, hitzaren hedadura, hitzaren antzinatasuna eta hitzaren erabilera idazle zaharretan…” Beraz, “Hiztegi Batuan” agertzen ez bada, horrek zer esan nahi du?: ez duela “galbana” hitza aztertu ala, aztertu arren, irizpide horiek betetzen ez dituenez, baztertu egin duela? Ni ez nauk aditua, baina goian eman ditudan datuengatik, irizpide horiek betetzen direla pentsarazteko arrasto lauso batzuk badaudela ezin uka litekek. Gainera, ez zekiat idazle zaharretan, baina Googlen bilatuta, adibidez, gaur egun, erabiltzen duk (gainera, bitxikeria asko aurkitzen dituk hitz horri buruz); eta, besteak beste, gaur egungo euskal idazle prestigiotsuenetako batek gaur bertan erabili dik euskarazko egunkari bakarrean, nahita (ustez).
Hala balitz, oso bitxia duk konturatzea hitz batzuk zein gertu dauden euskaratik eta erdaratik, aldi berean (edo gutxienez, Euskal Herriko erdaratik), eta zer-nolako ustekabeak hartzen dituen batzuetan euskaldun berri honek: urtetako itzuli ikaragarri baten ondoren, aurrerantz ari naizelakoan, abiapuntura itzultzea bezalakoxea duk (Lurraren biribiltasuna dela medio?).
Hasieran jarri duan kantuak –“Gure hitzak… Ez daitezela ahaztu..”.– esanahi betea dik “galbana” hitzarekin ere. Ez dakit euskal edo erdal hitza den, baina eta erdal hitza balitz ere, “Gure hitza” izango litzatekek (“erdaradunak” ere bagarenez), edo nirea, bai, behintzat, txiki-txikitatik, gainera.
Barkatu txapagatik!
(Barkatu, baina alboko marren artean sartuta neuzkan zati guztiak jan dizkit, eta ez da ezer ulertzen, noski. Ea kakotsak jarrita, orain ulertzen den!)
Eskerrik asko, Alfontso, berriro ere, hire idatzi interesgarriagatik.
Irakurtzen bukatutakoan, eta, bereziki, euskal hitzak ez diren zerrendaren ingurukoa irakurritakoan, buruak zuzeneko lotura egin zidak Angel Lertxundiren gaurko artikuluarekin:
http://www.berria.eus/paperekoa/1740/019/001/2015-05-05/hitz_doia.htm
Izan ere, Lertxundi jaunaren artikulu berriro ere interesgarri hori irakurtzen bukatutakoan, pixka bat harrituta gelditu nauk “galbana” hitza guztiz naturalizatuta erabili duelako, letra normalarekin, euskal hitza balitz bezala; alegia, gaztelaniazko hitza dela adierazteko, letra etzanean jarri gabe.
Zera pentsatu diat: “Bueno, berak bazekik erdal hitza dela, baina euskarazko testuan txertatu dik beste hainbat erdal hitzekin egiten dugun bezala, edo haren euskarazko ordaina (“alferkeria”-edo) ez bilatzeko “alferkeriagatik”, garrantzia kenduta, gainera, beste hizkuntza bateko hitza denez, letra etzanarekin jarri beharrari. Ez izan horren zorrotza, Iñaki! –pentsatu diat–. Denok ezagutzen dugun erdal hitz bat erabili dik euskarazko testuan, eta ez dik ikusi nabarmendu beharra zeukanik. Ondo egin dik, logikoa duk”.
Pentsamenduak, bada, beste alde batetik eraman naik: “Ba, poztu egiten nauk niri ere “galbana” hitza gogorarazteagatik, ze nik betidanik ezagutzen baitut hitz hori (Lertxundi baino gazteagoa banaiz ere, ni ere adinean aurrera noak), eta, azken boladan, beharbada, gutxitxo aditzen diat edo erabiltzen diat nik ere. Dena dela, nik beti erdaraz aritzean ezagutu diat, eta erdaraz erabili izan diat beti. Euskaraz, aldiz, horren ordain zabalduena den “alferkeria”-edo erabiliko nian, “zabarkeriaz” ez jokatzeagatik, ustez; are gutxiago, euskaldun berria izanda, halako aukerak egiterakoan, arreta handi samarra jarri izan dudalako beti, konplexuagatik, jakina”.
Ostera, euskal itzultzailea ere banaizenez, eta deformazio profesionalagatik, noski, ekin zioat beti bezala nire ikerketatxoa egiteari, aurrena hiztegietan begiratuta, “euskal barran” EU-ES jarrita: “Hiztegi Batuan”, ez zegok (“hik aipatutako anatema horietako bat duk, jakina” pentsatu diat); “Elhuyarren” ere ez; “Zehazkin” bai, baina bigarren lekuan, eta adibiderik gabe; “5000n” ez; “Labayrun” bai, eta bi adibiderekin (“Ño! Bazirudik hiztegi batzuetan, gutxienez, jasota dagoela, ez konbentzimendu handiegiz, baina”).
Azkenik, nire iritzia aldatzen hasita nengoela, guztiz aldatzeko azken eztenkada “Orotarikoak” eman zidak: hor ere bazegok (haren bi eratorri ere bai: “galbanetan” eta “galbanatsu”), bizpahiru adibide ere bazerkartzak, baina harrigarriena, hau, hasiera-hasieran: “Galbana, pereza, es voz bascongada”. “Euskal hitza dela! Zeinek esaten du? Koldo Mitxelenak berak? Ez zirudik. Laburdura bat zegok bukaeran: Lar. (Erreferentzia bibliografikoetan begiratuta, Larramendik bere “Diccionario Trilingüe” delakoan idatzi zuela ulertzen diat). Ba! Baina nik beti aditu diat Larramendi ez dela batere fidatzekoa, hitzak asmatzen zituela-eta… Baina, kasu honetan, hitza, gutxienez, jaso egin zian, eta euskarazko testuinguruetan jasoko zian, pentsatzen diat, “es voz bascongada” esateko, eta orain dela ia hiru mende jaso zian…”.
Jo diat berriz “RAEren Hiztegira”, badaezpada, eta begiratu diat ea zer esan nahi duen definizioaren hasieran dagoen laburdurak, lehen ez baitut ulertu: (De or. inc.) – De origen incierto. Ño, berriz! Hor bazegok zeozer, ala?
Ba, hortxe egiten diat planto. Bazekiat badaudela leku gehiago aztertzeko, baina nonbait jarri beharko muga! Nik baino gehiago dakien eta baliabide gehiago dituen norbaitek emango ahal dizkik argibide gehiago! (hik, adibidez, Alfontso!)
Ni, oraingoz, zalantza hauekin gelditu nauk:
– Lertxundik, beraz, jakinaren gainean eta seguru zegoela erabili dik, orduan, inolako markarik gabe, euskal hitz bat delako? (hik ezin duk hori erantzun: beharbada, berari erantzungo zioat “Berria” egunkariaren orrian “31 eskutik”-eko erantzun hau irakur dezan, galbana pasatu bazaio).
– Euskaltzaindiak bigarren agirian honela ziok: “…”Euskara bizian sustraituak ez daudenak ez dira euskal hitzak”, sustraitzen ez diren bitartean bederen (…) hitz baten sustraiei igertzeko hiru irizpide daude: alegia, hitzaren hedadura, hitzaren antzinatasuna eta hitzaren erabilera idazle zaharretan…” Beraz, “Hiztegi Batuan” agertzen ez bada, horrek zer esan nahi du?: ez duela “galbana” hitza aztertu ala, aztertu arren, irizpide horiek betetzen ez dituenez, baztertu egin duela? Ni ez nauk aditua, baina goian eman ditudan datuengatik, irizpide horiek betetzen direla pentsarazteko arrasto lauso batzuk badaudela ezin uka litekek. Gainera, ez zekiat idazle zaharretan, baina Googlen “”galbana” eta edo” bilatuta, adibidez, gaur egun, erabiltzen duk (gainera, bitxikeria asko aurkitzen dituk hitz horri buruz); eta, besteak beste, gaur egungo euskal idazle prestigiotsuenetako batek gaur bertan erabili dik euskarazko egunkari bakarrean, nahita (ustez).
Hala balitz, oso bitxia duk konturatzea hitz batzuk zein gertu dauden euskaratik eta erdaratik, aldi berean (edo gutxienez, Euskal Herriko erdaratik), eta zer-nolako ustekabeak hartzen dituen batzuetan euskaldun berri honek: urtetako itzuli ikaragarri baten ondoren, aurrerantz ari naizelakoan, abiapuntura itzultzea bezalakoxea duk (Lurraren biribiltasuna dela medio?).
Hasieran jarri duan kantuak –“Gure hitzak… Ez daitezela ahaztu..”.– esanahi betea dik “galbana” hitzarekin ere. Ez dakit euskal edo erdal hitza den, baina eta erdal hitza balitz ere, “Gure hitza” izango litzatekek (“erdaradunak” ere bagarenez), edo nirea, bai, behintzat, txiki-txikitatik, gainera.
Barkatu txapagatik!
Kaixo, Iñaki:
Nik ere ez zakiat nongo hitza den “galbana”. Ezin diat horretan lagundu. Joan-etorriko hitz mordoxka diagu bi aldetakoak direnak, jatorria edonon dutela ere.
Eta OEHn dagoen hau ez ote da “galbana” hitzaren aldaera huts bat (galbana – baldan)?:
BALDAN (Vc, G ap. A; Lar, VocZeg, Añ, Izt 52r, Dv (G), H). 1. Descuidado, dejado, flojo. “Dexado, dexativo, floxo” Lar. “Floxo, perezoso” y “desmadejado” Lar y Añ. Cf. Lar: “Galbana, pereza, es voz Vascongada, o de baldana, ‘pereza’, ‘perezoso’, de donde Añ: “Galbana, pereza, nagitasuna, galbana, baldana, baldankeria”. Tr. Empleado exclusivamente en la tradición meridional.
Gai ori imajinarako baño agitz baldanagoak gara gu birtuterako. Mb OtGai II 104. Bada zer, gizon prestu batek emazte baldan, alper, itzontzi edo itzjario bat badu, ta orien ondoren beste maña txarrak dituena? Cb Eg III 376. Onelako gauza, ta Dotrina guziz bearren gañean, abereen gisa, asko guraso baldan lasaiegi izan diranak, ah! zeñ estu ta larri eriotzan arkituko diran! Ib. 360. Gero biaramonean burua pisua, gorputza nagi baldana ta bearreko gogorik ez. Cb Senar (ap. DRA). Ez dozu uste izan biar bizkaiti kanpora ez daguala gauza onik; arrotz ta erbestekuak makal, baldan, baldres, motz, oker, zital, asto ta dongaak diriala. Mg PAb 167.
Etzaite inos ezkondu neskatilla nasai, baldan ta mutilzalegaz aberatsa bada ere. Ib. 107. Osagille nagi, baldan ta ardura gitxikoak, ez dira benetan egoki ta adiutubak neure gatxarentzat. Ib. 203. Atzenean utsegin dezake gai onetan emakume ezkonduak, baldin etxean eta etxe inguruan badabill baldana, enasa eta goragalea emateko eran. AA II 581. Orren begira da Yauna. / Ilun, larri, baldan, / argal zagozana, / erdu, ara bertan / zuk bear dozuna. Añ EL2 184. Aiñ ziraden traketsak / Eta txit baldanak, / Ezagutu ditzake / Eroa ez danak. Izt D 184. Irugarrenak diño / Kristiñau guztiak / gorde daiguzala ondo / domeka ta iaiak, / emoten doguzala / biotzeti eskerrak / Iaun onari, izan barik / baldan itxi alperrak. Azc PB 22. Gorputz guztitik izerdia eriola, bero andirik ezegoan baiña, menditar gizakote narras baldan bat. Ag AL 127. Zerbaitengatik zaude / Baldan ta itxusi! Moc Damu 32.
(s. XX) Nekazari ta langilleak baño obexeago jantzita oidabiltz mutillok, erdi-andiki antzea, ongi naiezean bezela, baldan itxura ikasian, zapata polit edo abarketa berri txuriak oñetan ta euskal txapel urdiñ biguna buruan dituztela. Ag G 163s. Utzia ta baldana bai gure Martiñ! Ib. 268. Ortzak zorrotzik, su-atzean da / Mikela-Borda baldana. / Amaika baba ta artopil bero / ango sukaldean jana. “En la trascocina Mikela-Borda, la desgarbada.” Or Eus 92. Or, an et’emen, egari baldan, / ainbat inguma dabiltza. Gand Elorri 61. Nola izan zitekeen komeriante baldan hori harako film gailen haien gidaria? MEIG I 196.
(…)
BALDANDU. “Desmadejarse” Lar. “Devenir insouciant, lâche, paresseux” Dv.
BALDANKERIA (Lar, Añ, Izt, Dv, H, A). 1. Dejadez, desidia. “Flojedad”, “dejamiento” Lar. “Galbana” Añ. “Galbana, pereza, dejadez” A. “Desidia” Ib. [Elizara] joaten diranen moteltasun ta baldankeria; bada zenbait, hitz bat Jesusi esan gabe, Elizatik ateratzen dira, ta askok hitz egiten diote, bazterretara begira daudela. Mb JBDev 21. Zer izango da zuzaz, orrenbeste kolera, orrenbeste desobedientzi, elizetan egiten dituzun baldankeri, zure egiñkizunetako zabarkeri, itz alper, apañdura eragabe, eta urkoaganako onginai eta amodiaren paltarekiñ? Arr May 110. Eta, orain, beti dabilkio asarreka, lanera berandu eltzen dala, kontuak atzeratu egiten yakazala, Nikanor-ek ez dakiala naikoa, kontuak gero ta ugariagoak jasean eta artez erabilteko, eta alogera erdi ostu egiten ete deutsan, baldankeri ori dala ta. Erkiag BatB 155.
(…)