Alfontso Mujika
Gure hitzak
esan, berriz esan.
Ez daitezela ahaztu,
ez daitezela gal,
elur gainean
txori anka arinek
utzitako arrasto sail
ederra bezalaxe.
Bernardo Atxagak olerkia idatzi, eta ezin ederrago musikatu eta abestu zuen Mikel Laboak. Zein dira, baina, gure hitzak?
Galdera hori egin dio behin baino gehiagotan Euskaltzaindiak bere buruari. Eta erantzuten ere saiatu da behin baino gehiagotan. 1959ko apirilaren 2an, agiri hau plazaratu zuen:
Euskaltzaindiaren agiria euskal itzei buruz
Euskaltzaindiak, idazlari ta izlariei zuzenbide batzuek eskeiñi naiez, eta asko zuzenbide aien zain-antzean daudela jakiñik, onako agiri au azaltzen du:
OIÑARRI-LEGEA
Iztegi-saillean ezta bidezko itz asmatuetara jotzea ezin bestez baizik, eta orduan ere itzen erabidean izkuntzaren joerak gordeaz. Ori iztegiari gagozkiola. Gramatikaren barrutian, ordea, ezta sekula zillegi asmatzen ibiltzea edo izkuntza aldatu nai izatea.
EUSKAL-ITZAK ZEIN DlRAN JAKITEKO BIDEA
Eta iztegiaren auzi au xehetasun geiagorekin garbitu naiez, euskal-itzak zein diran, au da, euskal-literaturan erabiltzeko itz jatorrak eta bidezkoak zein diran jakiteko, bidea eta neurria finkatu nai du aurrenik Euskaltzaindiak: Euskal itzak dira euskera bizian sustraituak daudenak. Sustrai ori zenbat eta sakonagoa izan, ainbat eta eskubide geiago du itz batek erabillia izateko. Itz baten zabaluneak, antziñatasunak eta idazle zaarrak itz ori erabili ote duten jakiteak, asko esan nai du itzaren sustraia zenbateraiñokoa dan neurtzeko. Sustrai aundiko itzak, bada, euskal-itzak dira, naiz eta erderatik etorri.
Bada gure iztegian olako itzen pilloa: jatorriz kanpotik sartuak, baiña euskeran gogotik erratuak daudenak, alegia. Beraz, etxeko biurtuak dauzkagu, gure gureak dira itz oiek. Euskal-itzak dira bada, erderatikakoak izan arren. Itz oiek eskubide osoz erabilli ditezke, eta aien lekuan erabiltzeko asmatu diran itz berriak eztira geienetan euskal-itzak eta eztute aiek ainbat eskubide erabilliak izateko.
Ona emen olako euskal-itz jatorren zerrenda bat. Erderatikakoak izanarren, etxeko biurtuak dauzkagu eta emandako neurriaren araura, euskal-itz jatorrak dira:
Abendu, aingeru, alkate, amodio, arima-anima, abade-apaiz-apez, apostolu, arraza, arrazoi-arrazoin, bake-pake, balio, bekatu-pekatu, berba, bertso, bedeinkatu-benedikatu, birjina, birtute, borondate, doe-doai, damu, deabru, denbora-denpora, dantza-jantza, diru, desegin, errcge, erregiña, erlijio-erlegiño, eliza-eleiza, elexa, eskola, espiritu-izpiritu, familia-pamili, fede, frutu-fruitu, finkatu, gorputz, gramatika, gloria-loria, grazia-garazia, imajiña, inpernu-infernu, imitazio-imitaziño-imitazione, jende-jente, joku, kantatu, kolore, kafe, karidade, komunio-komuniño-komunione, kanpo, kontra, kanta, liburu, lore-lora, lege, mundu, meza, modu, molde, moldatu, obeditu, olgeta, partitu, paradisu-parabisu, barkatu-parkatu, bekatu-pekatu, pentsatu, pentsamentu-pentsamendu, sakramendu-sakramentu, santu-saindu, seiñale, testamentu, umil, zapata, zentzu-zentzun, zeru…
Euskaltzaindiak, bada, itz auek eta antzekoak diran beste asko eskubide osoz erabilli ditezkeala erabagitzen du, euskaldunak, jatorrak cta garbiak diralako. Eta idazle ta izlariei erabilli ditzatela eskatzen die, itz asmatuetara jo gabe.
Berebat, izkuntza berezien gaiñetik zabaldurik dauden kultura eta zivilizaziozko itzak ontzat artzea eta erabiltzea Euskaltzaindiak begi onez ikusten du. Adibidez; politika, teknika, literatura, liturjia, metro, kilometro ta abar.
Duela 55 urteko testua. Polita, ezta? (hitz-zerrendak eliz zoko usain nabaria duela alde batera utzita). Euskal itzak dira euskera bizian sustraituak daudenak dio agiriak. Garbizalekeriaren aurkako aldarri garbia izan zen.
32 urte geroago, 1991n, iruditu zitzaion Euskaltzaindiari beste arrisku bat zegoela, eta beste agiri hau plazaratu zuen 1991.eko apirilaren 26an:
Euskaltzaindiaren bigarren agiria euskal hitzei buruz
Hogeitahamabi urte igaro dira Euskaltzaindiak euskal hitzei buruz lehen agiria eman zuenetik (ikus Euskera, 1959, 214-217 or.). Agiri haren ondorenak guganaino heldu dira, hari eskerrak sendatu baitzen garai hartan euskarak zituen gaitzetatik bat: garbizalekeria.
Beste garaiak ziren haiek eta beste garaiak eta gaitzak dira gaurkoak, eta euskararen egungo eguneko gaitz bat askoren ustez mordoilokeria da, lehengoaren kontrakoa, bai baitirudi bazter batetik besterantz joan dela gaitz zaharra sendatu beharraren beharrez. Eta beste gauza askotan bezala hemen ere bazterrek elkar jotzen dutelako, orduko Euskaltzaindiak gaitz haren erremedioa ezarri zuen Oinarri legeak balio luke oraingoa ere sendatzeko. Honela zioen (grafia gaurkotuz):
“Hiztegi sailean ez da bidezko hitz asmatuetara jotzea ezin bestez baizik, eta orduan ere hitzen erabidean hizkuntzaren joerak gordeaz. Hori hiztegiari gagozkiola. Gramatikaren barrutian, ordea, ez da sekula zilegi asmatzen ibiltzea edo hizkuntza aldatu nahi izatea”.
Zenbait idazlek, izan ere, hitz asmatuetara jotzen zuten orduan beste zenbait hitz nardatuz eta arbuiatuz, erdal usaina zeriela eta euskal hitzak ez zirelakotan; eta asmatuak gaitzesteaz gainera Euskaltzaindiak euskal hitzak zein ziren irakatsi nahi izan zuen behin betiko ondoko lerroetan, esanez: Euskal hitzak dira euskara bizian sustraituak daudenak.
Bada orduan zenbait hitzen euskal nortasuna defendatu zuen bezala, egungo egunean beste zenbaiten arroztasuna salatu nahi du Euskaltzaindiak, esanez: Euskara bizian sustraituak ez daudenak ez dira euskal hitzak, sustraitzen ez diren bitartean bederen; eta orduan bezala nahi du irakatsi hitz baten sustraiei igertzeko hiru irizpide daudela: alegia, hitzaren hedadura, hitzaren antzinatasuna eta hitzaren erabilera idazle zaharretan, ezen erdaratikako hitzak izan daitezke noski euskal hitzak, baina horrek ez du esan nahi erdaratikako hitz guziak euskal hitz direnik.
Hiru irizpide horiei begira, ezin uka azken urteotan euskal hitzak ez diren mordo bat entzuten dela, telekomunikabideetan batez ere. Batzuk ezinbestean erabiltzen dira, ordain ezagunik ez dutelako. Beste asko ez, ordea, zabarkeriaz baizik. Ez da beharrezko lehengo agiri hartan bezala hemen zerrenda luzea eskaintzea euskal hitzak ez direnena. Askiko da ale batzuk ematea.
Ez dira euskal hitzak muntra, butxet, rehen, amotinatu, frakaso, sorteo, arratxa (“Errealak oso arratxa ona du”) erreskatatu, entzerrona. Ez eta ez dira erabat euskal hitzak gaztelera edo frantsesa jakin gabe euskaldun batek ezin adi ditzakeenak, non baitirudi zenbait euskal telekomunikabidetako zenbait programa aditzeko bortxatzen direla Iparraldeko euskaldunak lehenik gaztelera ikastera eta Hegoaldekoak frantsesa.
Euskaltzaindiak bada hitz hauek eta hauen antzekoak diren beste asko ahalik gutxiena erabil ditzaten eskatzen die euskal idazle, hizlari, irakasle eta gainerako telekomunikabideetako esatariei eta horien ordez jo dezaten betiko hitz zaharretara.
Berez hitz berrien eratzea Euskaltzaindiari ez dagokion arren, Euskaltzaindia prest dago bere aldetik egiteko honetan laguntzeko.
Azkenik orduan esana berriz errepikatuz, inork gaizki adi ez dezan mezua: kultura eta zibilizazioko hitzak, mailegatuak izanik ere, ontzat hartzen dira, hala nola politika, teknika, literatura, liturgia, metro, kilometro, eta abar.
Bitxia da oso bigarren agiriaren mamia, lehenengoaren mezu bera baita, ezezko bidez definitua: Euskara bizian sustraituak EZ daudenak EZ dira euskal hitzak. Eta hiru irizpide, epaitzeko: hitzaren hedadura, hitzaren antzinatasuna eta hitzaren erabilera idazle zaharretan (1959ko agiriko berak). Ez ahaztu 1991. urtea zela, hau da, ez corpusik (Egungo Euskararen Bilketa Sistematikoa corpus estatistikoa bidean zen), ez Internetik ez genuen garai hura.
Gainera, garai hartako euskararen stablishmentean bazebilen irizpide bat, zioena azken 25 urteetako euskararen produkzioa (inoizko emankorrena euskararen ordurainoko historian) ez zela kontuan hartu behar euskal hitzak zein diren definitzeko orduan.
Eta “ideologia” horretan kokatu behar da 6 urte geroagokoa, 1997koa, den Euskara batuaren ajeak liburua. Azkenaldion, liburu horretaz arnegatu da egilea, baina garbi dago garai hartako establishmentaren adierazgarria dela.
Eta nola ditugu gauzak orain, ia mende-laurden geroago? Orain, gauzak aurrera doazen seinale, ez dugu “Euskaltzaindiaren hirugarren agiria euskal hitzei buruz”, zorionez. Hiztegi Batua dugu, orain, hitzen euskalduntasunaren epaile. Eta oso adierazgarria da ikustea zer gertatu den bigarren agirian aipatzen diren 9 hitzekin, 1991n euskal hitz ez ziren 9 hitzekin.
| 1991n ez zen euskal hitza | 2015ean, Hiztegi Batuan |
| amotinatu | mutinatu, mutina, mutinatzen. da ad. |
| arratxa | arratxa* e. bolada; aldi |
| butxet | butxet* e. buxet buxet iz. Ipar. ‘aurrekontua’ |
| entzerrona | |
| erreskatatu | erreskatatu, erreskata, erreskatatzen. 1 du ad. ‘berrerosi’ 2 du ad. ‘salbatu’;’berreskuratu’ |
| frakaso | frakaso* e. porrot |
| muntra | montra iz. Ipar. g.er. ‘eskumuturreko edo sakelako erlojua’ |
| rehen | |
| sorteo | |
Alegia, 1991n anatema ziren 9 hitzetatik 4 ( % 44,4) euskal hitzak dira gaur egun.
Gaurkoa luze doa eta, zerorrek atera ondorioak.