Karlos del Olmo
«Yaietako soñeko lirain, dotore, txairo, orratzetik arakoz jazten dauz Shakespeare’k bere bulko, pentsamentu, biotzaldi ta irudi zoragarri-arrigarriak ingalanderaz. Au onan dala egoki ete zan ba, aren olango lanak euskera baldar-traketsez emotea? (…)
Euskera jatorrez al izan dodanik liraiñen, dotoreen, txairoen eta txukunenez euskeraztu dot Shakespeare, irakurriago ta zoragarriago, atsegingarriago egiten jakun Shakespeare».
Bosgarren liburuko hitzaurrea, Bedita Larrakoetxea
«Shakespeare’k ingeles berezia dau, labur oparoa, esaera zaar ederrez josia, eta guzti au euskera bizi jatorrean iraulita emotea, naitaez aldatz-gorako lana izan bear».
Oroi-txinpartak. Santi Onaindia, 103. or.
Arratiarra zen Benito Larrakoetxea, Zeanuri herrian jaio zen-eta 1894ko ekainaren 23an, eta 1990eko uztailaren 10ean eman zuen azken hatsa, Oñatiko Laterandar Kanonigoen komentuan. Baina 96 urteko bitarte horretan, itzultzaile porrokatu hark bi herri horiek elkartzen dituen bidea baino askozaz bide luzeagoak egin behar izan zituen; haietako batzuk, gurata, beste asko eta asko, noraezean.
Euskal itzulpengintzan ohorezko lekua izango du beti gorderik, Shakespeareren antzezlan guztiak euskaratu zituelako, prosaz euskaratu ere. 1928an hasia zen Kornuallesko agustindarren egoitza batean ingelesa lantzen, eta 1937an, Wigth uhartera joan zen, Euskal Herritik erbesteraturiko ume euskaldunen zaintzaile, bi urteko egonaldi batean. Ingelesa ikasi izanak, edo sakonago jorratu gura izateak, dena dela, ez du, berez, Shakespeare osoa itzultzeko bultzada esplikatzen.
Beste eragile bat izan beharra dago ondo kontuan: Espainiako Gerra Zibila eragin zuen militarren estatu kolpearen aurreko urteetan, euskal kulturan oso giro berezia nagusitu izana, pizkunde halako bat, eta, haren ondorioz, Gaizka Barandiaran, Andima Ibinagabeitia, Hipolito eta Benito Larrakoetxea anaiak, Santi Onaindia, Orixe, Jokin Zaitegi, besteak beste, literatur unibertsaleko lan esanguratsu batzuk hasi ziren euskarara ekartzen, besteak beste, hizkuntza (batez ere, mendebaldeko euskalkietakoa) goi mailako helburuetarako trebatzeko asmoz.
Horregatik ekin zion bakarlan gaitz horri, Argentinako Salta hiriko ikastetxeko eguneroko eginkizun arruntak amaitutakoan ziharduela ekin hartan. Hala, Macbeth (1957), Lear Errege (1958) eta Ekatxa (1959) Jokin Zaitegik eraendutako Euzko-Gogoa aldizkarian agertu ziren. Azken lana itzultzen 1968. urtean amaitu zuen.
Lanok plazaratzeko asmoz, 1972. urtean Oñatira itzuli zen, eta 1974. eta 1977. urteen bitartean kaleratu zituen, Gasteizko Seminarioko Eset inprimategiaren bidez, bost aletara bildutako sei sailetan. Hona hemen:
1.- Komediak A (1974)
2.- Komediak B (1974)
3.- eta 4.- Odol-antzerkiak A (1976)
5.- Odol-antzerkiak B (1976)
6.- Dramak (1977)
Badakigu, berberak kontatuta, ingelesezko bertsioen ondoan gaztelaniazkoak ere izaten zituela, “ondo gazteleraraturik dagonez ikusteko”. Gaztelaniazko bertsioa, Luis Astrana Marín-ena izan zitekeen, hark ere antzezlan guxtiak osoa prosaz argitara eman zituelako 1941. urtean.
Amaitu behar larri batek bultzaturik, itzultzaileak ondokoa idatzi zuen: “Nire irakasletzari ordurik ostu bagarik egin dot nire lana, tarteka-marteka. Barrien barri egin bear ba’neu, txukunago ta ederrago leroke, bai orixe! Baña noz amaitzeko?”. Eta, beste batean: “Eun bider orriztuko baneuz be oraindik zer orrazturik aurkituko neuke. Birgili Erromar idazle ospetsua egoanean bere Enearena bikaña suari emoteko asmotan ei egoan, eta orrako orrek enau bape arrituten. Eder da Enearena ta tamalgarri litzakean lan bikain ori suak irunstea”.
Lehen aipatu ditugun beste kultur asmokide eta “itzulkide” ospetsu horien antzera, Benitok garai hartako euskara landua ondo menderatzen zuen, eta Arratiako berbetaren baliabide asko eta asko erabili zituen, azpieuskalki haren lekukotasun ederra direla Beditaren itzulpenak. Zailtasunak zailtasun, ahozkotik oso hurbil daude zenbait pasarte, baina gaurko zaleentzat ulergarri izateko, txukundu lan apur baten beharra dute, Sabino Aranaren eskolakoek bezala, berbak asmatzen zituenez gero, maileguetara ez jotzearren.
Prosaz eman arren, eta XX. mendeko euskararen eta euskaldunen egoera soziolinguistikoa ondo begien aurrean izanda, halere, Bardoari traiziorik ez egiteko guraria azaltzen da Benito Larrakoetxearen itzulpenetan.