Hilabetea: otsaila 2015

-(e)an bidalia

Emakume txinatar sexirik ez, mesedez

Maialen Marin Lacarta

Orain arte kaleratu ditudan itzulpenetatik, lau liburu denera, batean bakarrik galdetu zidaten ea zer nolako liburu-azala gustatuko litzaidakeen eta ea estilo, tonu edo gaiaren aldetik proposamenik ba al nuen. Izan ere, ez da ohikoa izaten horrelako kontuetarako itzultzailearen iritziarekin kontatzea.

Mo Yanen liburuaren itzulpena bukatu eta azken bertsioa entregatu genuenean galdetu ziguten Aiora Jakari eta biori ea azalerako proposamenik ba al genuen. Ilusio handia egin zidan galdera hori jasotzeak, eta berehala eman nien erantzuna: “Emakume txinatar sexirik ez, mesedez. Landa-estiloko zerbait, basarto-larrea baita liburuko irudi nagusietako bat. Kolore gorrixkek edo lurraren koloreko tonuek ere ondo emango lukete.”

Berehala etorri zitzaidan burura 2009an ingelesez argitaratu zen itzulpen baten adibide lotsagarria. Itzulpenaren azala kritikatu baino lehen, hona hemen bi argitaletxe ezberdinek kaleratutako jatorrizko liburuaren azala:

Captura de pantalla 2015-02-24 a las 12.03.14

Liburu honek 1957-1960 artean, eskuindarren aurkako kanpainan, Txina ipar-mendebaldeko lan-esparru batean bizi izan ziren hamahiru pertsonen istorioak kontatzen ditu. Gai nagusia gosetea eta sufrimendua dira, beraz. Hamahiru istorio hauek erreportaje moduan daude kontatuta eta biziraun zuten pertsona horiei egindako elkarrizketetan oinarritzen dira. Oso istorio krudelak dira, eta kanibalismo-eszenak ere ageri dira. Liburu-azal txinatarrek sufrimendu hori islatzen dute: aurpegi gris eta zimurtu bat lehenengoaren kasuan, eta kobazulo bat bigarrenean; Jiabiangou lan-esparruan presoek babesteko erabiltzen zituzten kobazuloak irudikatu nahian, ziur asko.

Eta hemen, berriz, ingelesez argitaratutako itzulpenaren azala. Izenburuak eta irudiak oso istorio ezberdina kontatzen digute:

Captura de pantalla 2015-02-24 a las 12.02.12

Aukeratutako irudia ez dago inolaz ere liburuaren gaiarekin lotuta. Beraz, azala ikusi eta liburu hau erosten duen irakurlea guztiz engainatuta sentituko da istorio hauek irakurtzen hasten denean.

Zoritxarrez, horrelako irudiak maiz ikusten ditugu txinatar literaturaren kasuan. Hurrengo bi hauek Qiu Xiaolongek idatzitako bi detektibe-istorio dira:

Captura de pantalla 2015-02-24 a las 12.02.21

Qiu Xiaolong Estatu Batuetan bizi da eta ingelesez idazten du. Gorago ikusten ditugun bi azalak Erresuma Batuan kaleratutako edizioak dira. Beraz, hau ez da itzulpenekin soilik gertatzen.

Liburu baten azala, Gérard Genettek paratextuari buruz esan zuen bezala, atalase edo atari moduko bat da: irakurlea bertara iristen denean, atea zeharkatu ala ez erabaki behar du. Trantsizio-lekua izateaz gain, transakzio-lekua ere bada; liburu baten azala ez baita irudi edo leku pasibo bat, irakurlearengan eragina izango duen estrategia bat martxan jartzen den lekua baizik. Horregatik dira liburu-azalak horren garrantzizkoak atzerriko literaturen diskurtsoaren eraikuntzan, eta horregatik iruditzen zait ekimen ona editoreek, beldurrik gabe, itzultzailearen iritzia ere kontuan hartzea.

-(e)an bidalia

Eskerrik asko ekitaldira etorri izanagatik

Jesus Mari Makazaga

Motibatiboko –GATIK postposizio-atzizkia erabiliz osatzen diren kontzesio-moldeak izan nahi ditut hizpide gaurko jardunean: nola osatzen diren ezagun samarra da gehienontzat, gehiago edo gutxiago erabili, baina beharbada hain ezagunak ez diren kontu batzuk ekarri nahi ditut hona.

Esan bezala, ezaguna da nola osatu izan diren jeneralean kontzesioa adierazteko molde hauek, motibatiboaren postposizioa aditz-partizipio mugatuari lotuz:

      -TU + -A + -GATIK

      aurkituAgatik              helduAgatik

      emanAgatik                erosiAgatik

Esparru geografiko zabal samarra hartzen du menderagailu honek: mendebaldeko nahiz ekialdeko lekukotasunak agertzen dira literatura-tradizioan. Ikus ditzagun batzuk:

– Zahar gaixtoak, zahartuagatik, badu gogoa, indarra zaika falta (Axular).

– Larru-gorrian ibilliagatik, etziran batere lotsatzen; Etzuen alabaña gaitzkirik, ez eta gaitzerako griñarik ta gogorik (J.A. Ubillos).

– Gazte-gazterik asi nitzan da orañdaño bitartian zenbait umore eder jarri det Kantabriako partian; pixka batian ez naiz aztuko sartuagatik lurpian, nere aitamenak izango dira beste larogei urtian (Txirrita).

– Ttipia izanagatik, ez du batere gaixtoa iduri laborantzako (J. Etchepare).

– Amaika begiratu egiña neskatxai kale-eskiñan, diruz pobriak izanagatik ortatik osatzen giñan (Uztapide).

Mugatzailerik gabeko formak ere erabili izan dira kasu bakan batzuetan ekialdeko tradizioan:

– Bere itsas-hegia ttipisko izan gatik zabalerat, hirixka pollit bat da Zarauz, eta ikusgai hanitz baduena, ez balu ere Espainiako aberatsen ospa baizik erakusteko (J. Etchepare).

– Otologaray ere da gizon hautua, guti mintzatu gatik, hoberen burua (Hiribarren)

Bai eta genitiboaren gainean eraikitako moldeak ere (-TUARENGATIK); ez da lekukotasun idatzirik, baina bai, nonbait, ahozkorik:

– Ibilliangatik (ibilliarengatik) eztet aurkitu (Alzo)

–AN atzizki espletiboarekin ere erabili izan da hura erabiltzen den erdialdeko esparruetan (-TUAGATIKAN):

– Arrantzale jendia beti dabill justu, saiatubagatikan ezin aberastu (Arrantzaleen bizitza, 26)

– Apaiz gizajoak, bera laguntasun premian arkituagatikan, lagundu eta animatutzen zuan bere illoba (A. Apaolaza).

Hedatua dagoen menderagailu kontzesiozkoa jokatugabea da, zalantzarik gabe: –TUAGATIK. Nolanahi ere, esan behar da dagokion forma jokatua ere erabili izan dela inoiz euskararen literatura-tradizioan (-ENAGATIK); hona adibide parea:

– Zeren (…) zahar naizenagatik bizi ninteke (Axular, Gero, 130)

– Berhain, ezein ere gizon zegoenagatik, hara joan zen (F. Krutwig, Igibarziaren iphuinak, 66)

Edozein kasutan, ez dago esan beharrik ez dela bide emankorra izan, eta ez dirudi gaur egungo euskara baturako gomendatzekoa denik.

Beste balio batzuetarako ez da zalantzarik baliagarria dela menderagailu konplexu hau, batez ere era honetako perpaus erlatiboetarako:

– Arestian aipatu duzunagatik aritu dira gaizki-esaka. (= duzun lagunagatik)

Bai eta, kutsu klasikoagoa izan arren, beste erabilera helburu-baliodun hau:

– Behar diogu gure etsaiari barkhatu, guri ere geure Jainkoak barkha diazagungatik (Axular, Gero, 222).

Oso ohikoak dira kontzesio mota honetan (guztietan, egia esateko) ERE lokailuak indartutako kasuak, kontzesio-balioa behar bezain argi geratu ez den kasuetarako edo:

– Monicak, jatorduaz kanpora egarriak itotzen zegoela esanagatik ere, ura ukatzen zion (A. Kardaberaz).

– Bere burua beizik nihor ezin maita, Izanagatik ere ama edo aita (Zaldubi).

– Ala irudituagatik ere, ez naiz aske (Txillardegi).

Indartutako formak lortzeko beste modu bat da, adibidez, perpaus nagusian lokailu aurkaritzako bat txertatzea duten kasuak ere: hargatik, ordea, eta abar. Hona nola:

– Jendek izanagatik gutaz erraiteko, hargatik sort herria ez dut mendratuko (Xalbador).

– Zurginak zura lantzen eta aphaintzen duenean, aurkituagatik gainaldea, azalari datxekana arrazatua, eta pipiztatua, eztu hargatik antsiarik, baldin bihotza, barrenaldea, on eta fin edireiten badio (Axular).

Gaur egungo erabileran oso hedatua ez dagoen arren, merezi du aipatzea ezezko forma osatzerakoan sar daitekeela ezeztapen-partikula aditz-partizipioaren eta postposizio-atzizkiaren artean:

ADITZ-PARTIZIPIOA + EZ + aGATIK:

– Ekarri ezagatik ezertxo etxera, beñik beiñ pasatzen da umore ona (F. Arrese Beitia).

– Zuk ezer ekarri ezagatik, maian beti jarri dizut eguneroko ogia (P.M. Urruzuno)

– Baserritarrak au guztiau jakin ezagaitik miraritu gindekez apurtxo bat (Pizkunde zale bizkaitarra, 72)

Nolanahi ere, bitxi samarra irudituz gero gaur egungo erabilerarako, molde hedatuagora jo genezake:

EZ + ADITZ-PARTIZIPIOA + aGATIK

– Eta pontu hunen gaiñean gauza bat erran nai deratzut: iakin behar duzu ezen zuk zeure etsaiari ez barkhatuagatik, eztela handik segitzen, baldin hark bere aldetik bere eginbidea egiten badu, eztioela hari Iainkoak barkhatuko (Axular).

– Berak ez izanagatik ere oro gure erlisione berekoek, eder eta ohoragarri zaizkote elizan eta kanpoan gure Fedeaz ematen ditugun ageri guziak (Zalduby).

Aditz-izenari ere lotu izan zaio –GATIK postposizioa kontzesioa adierazteko (-TZENAGATIK), baina esango genuke erabilera arkaikotzat jo daitekeela (noiz, eta Leizarragaren garaian, eta, are gehiago, haren testuetan bakarrik aurkitu ditugu menderagailu horren adibideak):

– Eta hark etzuen deus egin nahi ukhan denbora luzez: baina gero erran zezan bere baithan, Iainkoaren beldur ezpanaiz ere eta nehorzaz konturik ez egitenagatik: (J. Leizarraga, Testament berria, 141).

– Ihardets zezan Iesusek eta erran ziezen, Nik neurorzaz testifikatzenagatik sinhesteko da ene testimoniajea: ezen badakit nondik ethorri naizen, eta norat ioaten naizen: baina zuek eztakizue nondik ethorten naizen, ez norat ioaten naizen (J. Leizarraga, Testament berria, 77).

Gaur egungo erabileran aditz-izenari ere lotu dakioke –GATIK postposizioa, baina denok dakigun bezala, beste balio bat hartzen du halako moldeak, kausa-helburuzkoa:

– Gaizki portatzeagatik zigortu naute.

– Eskerrik asko etortzeagatik.

Balio beza azken adibide honek gaur egun egiten den erabilera oker baten haritik tira egiteko.

Zenbat aldiz ikus-entzuleen presentzia eskertu nahian (eta aditzaren burututasuna markatu nahian) ez ote den erabili honako esaldi hau:

  • #Eskerrik asko ekitaldira etorri izanagatik.

Ez dira gutxi halako esaldiak erabili izan dituztenak, baina ez dute kontzesio-balioa adierazi nahi, kausazkoa baizik; alegia, ez dute esan nahi ‘eskerrik asko, nahiz eta etorri/etorri arren’, baizik eta ‘eskerrik asko, etorri zarelako’. Kontua da, ordea, halako erabilerak, halako forman, ez duela tradiziorik, berrikuntza dela: IZANAGATIK hori kontzesioa adierazteko bakarrik erabili behar da; nolabait esateko, “okupatuta” dauka erabilera hori, eta erabilera horrek okupatuta dauka IZANAGATIK forma jokatugabea, eta ez du beste erabileretarako balio. Kausa adierazteko, hortaz, badira bestelako menderagailu batzuk, jokatu nahiz jokatugabe, baina ezin erabil genezake IZANAGATIK[1]. Hona pare bat forma:

  • Eskerrik asko liburu-aurkezpenera etortzeagatik.
  • Eskerrik asko liburu-aurkezpenera etorri zare(te)lako.
  • …

Badu, dirudienez, –GATIK honek ARREN-ekin paralelismorik; bi kasuetan, mendekoaren balioa aldatu egiten da hartzen duen oinarriaren formaren arabera.

ARREN KONTZESIOA
HELBURUA / KAUSA		 -tu arren
-tzearren
-GATIK KONTZESIOA
KAUSA / HELBURUA		 -tuagatik
-tzeagatik

 

[1] # marka erabili dugu goiko esaldian, adierazi nahian esaldi hori berez gramatikala dela formaz, baina ez dela egokia erabili nahi den baliorako.

-(e)an bidalia

Euskarazko publizitatea. Hitz-joko polisemikoen galera (I)

Estitxu Garai Artetxe

Bi zentzu izatetik, zentzurik ez izatera. Harrigarria bada ere, polisemiaren esparruko hitz-jokoak dira gehien ustiatzen direnak bi eletan kaleratu beharreko iragarkiak ekoizteko. Beno, egia esateko, ustiatu gaztelaniaz ustiatzen dira, itzultzeko benetan gaitzak baitira, eta, hizkuntza bakarrean pentsatuta, nekez lortzen baita beste hizkuntzan eraginkorra edo parekoa den jokoa lortzea. Ondorioz, itxuraz kanpaina elebidunak diren arren, euskarazko apaingarria daramaten gaztelania hutsezko kanpainak direla esan genezake horietako askotan. 100 kanpaina elebidun aztertuta, polisemia 28 aldiz baliatu dute gaztelaniaz. Euskaratzean, horietatik 22tan erabat galdu da.

Ikus ditzagun zenbait adibide:

Emakunde, 2012

marquesinas_1_es-emakunde2012marquesinas_1_eu

Titularra EMPLEA LA IGUALDAD LANDU BERDINTASUNA

 

Gaztelerazko titular honek hitz-joko polisemikoa baliatzen du. “Emplea” aditzak zentzu bikoitza du: “usa” eta “dale trabajo”. Euskarazkoan desagertu egiten da hitz-jokoa, “landu” aditzak ez baititu bi adiera horiek. Agian ez da desegokia ere, baina berdintasunaren edozein alor eta adarretarako balio lezake. Ez dago, beraz, lan munduari lotua, eta iragarkiaren estrategia guztia alor horretara ekarria dago. Xede-taldea enpresetako buruak dira gaztelaniaz; euskaraz, berriz, gizarte osoari zuzendutako mezu orokorra da. Beste behin ere, beraz, zuzena izanik ere egokitasunik gabea da.

Bilboko orkestra sinfonikoa (BOS), 2012

cartel_temporada

Titularra ¡Brillante! Liluragarria!
Eslogana Pieza clave desde 1922 Funtsezko giltza
1922az geroztik

 

Bilboko Orkestra Sinfonikoaren kanpaina honetan bi testu nagusiek dute polisemia, titularrak eta esloganak. Titularreko “brillante!” aldi berean da “bitxia” eta “bikaina” (metaforikoki eratorria). Gainera, bitxiak irudian agertzen dira, iragarlearen izenari distira ematen. Euskarazkoan ez dute horrenbeste nekerik hartu. Bestela ez zuketen “liluragarri” hautatuko, irudiarekin zentzua duen zerbait baizik. Euskarazkoari soilik erreparatuta, akabo hitz-jokoa. Esloganean beste horrenbeste gertatzen da, “pieza” hitzak “atala” eta “musika-konposizioa” esan nahi baitu aldi berean. Euskaraz, ordea, ulergaitza den bidea hartu dute “giltza” erabilita, zentzu bikoitza galtzeaz gain, zentzua guztiz galtzen baitu. Hala ere, kartel bakarreko iragarkia da hau (bi hizkuntzak batera doaz kartel berean) eta horrelakoetan oso zaila da konnotazioetan egon daitezkeen aldeak testatzea, iragarkia ikusten duenak gaztelaniakoa ere ikusten baitu.

Kalitatea fundazioa, 2008

euskolabel1euskolabel2

Titularra Un cuidado exquisito Zainketa paregabea
Eslogana Señal de que es bueno Ona den seinale

 

“Exquisito” izenondoak honako bi esangurak ditu gaztelaniaz: “bikaina” eta “gozo-gozoa”. Primeran lotuta dago kanpainaren estrategia orokorrarekin eta irudiarekin. Euskaraz, ordea, “paregabea” horrek ez du dastamenari lotutako esangurarik. Kontrakoa gertatzen da esloganean. Elipsiaz gain (eusko label izatea da ona izatearen seinale), polisemiaren alorreko hitz-jokoa lortzen dela esan daiteke: “seinale” hori aldi berean da “etiketa” eta “sintoma”. Bi hizkuntzetako esloganak baliokide dira.

Bizkaiko Abokatuen Bazkuna, 2004

abokatu-gazabokatu-eus

Titularra En temas legales que no te
hagan dar vueltas		 Lege arazoetan ez egin
jirabirarik
Eslogana Vete derecho
Consulta con tu abogado/a		 Zuzen joan
Galdetu zure
abokatuari

 

Titularra eta eslogana, biak ala biak, hornitzen dira polisemiaz. Titularrean, gaztelerazko “dar vueltas” hori esamolde fosildua da, eta jira-bira ibiltzea ez ezik, atzera-aurrera, behin eta berriz toki berera joatea esan nahi du. Fosilduta zegoen hori irudiak biziberritzen du, publizitatean sarri bezala. Euskarazkoan, “jirabira” horrek duen esanahia ulertzea ez da erraza, ez behintzat euskaratik pentsatuta. Horrez gain, euskarazkoak baditu beste bi alor aipagarri. Batetik, “temas”-en ordaintzat “arazo” hartu dute, “kontu” ordez. Bestetik, zentzua aldatzen da: gaztelerazkoan inork behartuta egiten dira jirak; euskarazkoan, aldiz, norietan-eta nola, norberak bere borondatez.

Esloganari dagokionez, gaztelaniaz “derecho”-k bi adiera ditu: “zuzen” esan nahi du, baina baita “zuzenbidea” ere. Polisemia hori baliatzen du testuak, irudia indargarri duela. Euskarazkoan, trafiko-seinale baten kutsua hartzen du kontuak, edo gurasoen errietarena, “zuzen joan” horrek ez baitio eusten gaztelaniaz osatzen den jokoari. Euskaraz, “zuzenbide” hitzarekin joko berria egiteko aukera galdu dute, gisa honetara: “zatoz zuzen bidera” edo “zuzenbidean, hartu bide zuzena”.

Eslogan honen bigarren zatiari dagokionez, aipagarria da “Galdetu zure abokatuari” hori beste modu batera itzulita ere topatu dugula, “Kontsultatu zure abokatuarekin”, alegia. Nabaria da itzultzaile berri baten eskuetara iritsi zela, eta beste bide batetik ekin ziola itzulpena egiteari. Ez dakigu aurrekoaren berri izango ote zuen, seguruenik ez. Aski kontu larria da. Eslogana iragarle batek erabiltzen duen testu garrantzitsuena dela esan daiteke, kanpaina guztietan agertzen baita, iragarleari izaera ematen baitio kanpainaz kanpaina. Iragarlearen sinadura da eslogana. Bada, honek frogatzen du euskarazko mezuari zelako garrantzi gutxi ematen zaion.

Gizarte kutxa, 2010

KUTXA

Titularra DISFRUTA DE TUS BENEFICIOS.
DISFRUTA DEL JAZZ.		 GOZATU ZEURE ONUREZ. GOZATU JAZZAZ.

 

Apostrofeaz gain, titular honetan, anafora bidezko paralelismoa osatzen da “disfruta” agintezko aditzarekin abiatuta. Garbi dago eragin nahi duten inferentzia “beneficios” eta “jazz” parekatzea dela. Kontuan izanda “Gizarte Kutxa” sinatzen duela iragarleak, paralelismo hori baliatu nahi izan dute diru-etxe soila ez dela aldarrikatzeko. Diru etekinen oihartzuna, “beneficios”-ek dakar, eta horren maila berean ageri da jazza (kasu honetan, kulturaren eta oro har gizarte-ekintzen sinekdoke gisako baten bidez). Nolanahi ere, nabarmena da kontu handiz aukeratutako hitza dela “beneficios”, bere polisemia dela-eta. Euskarazkoak eutsi egiten dio egitura paraleloari, baina polisemiaren arrastorik ez da geratzen, “beneficios” ez bezala “onura” hitzak ez baitakar diru-kontuen oihartzunik. Hartara, gaztelerazkoan dagoen jokoa, diru-etekinak eta gizarte ekintza (kasu honetan jazza) galdu egiten da euskarazkoan, eta emaitza, zuzena izanik ere, eskasa da egokitasunaren ikuspegitik, onura/jazz loturak ez baitu zentzu handirik.

Azpimarratzeko modukoa da, bestalde, eslogana “zugandik zugana” euskara hutsez jarri izana.

Eusko Jaurlaritza, 2011

auzolandegiak

Titularra LOS CAMPOS QUE MÁS DAN UZTA-RIK HANDIENA EMATEN DUTEN SOROAK
   

Berriz ere polisemia baliatzen duen hitz-joko bat dago oinarrian, gaztelaniazkoan behintzat. “Campos” hitzak bi hauek dakartza berekin: auzolandegiak (campos de trabajo) eta zelaia (campo). Euskaraz, campo-campo hitz-jokoa auzolandegi-soroa bihurtu da: zentzugabekeria latza. Bestetik, paradoxa eta hiperbole gisakoa ere baditu gaztelaniazkoak; euskaraz, ordea, horren arrastorik ez.

-(e)an bidalia

Ikako izketin museue

Juan Luis Zabala

 

Ikako izketin museue: Aittualden gaur radixun nola jardundeben ikako izketin gañin? Bai, bai, ika itzeittie dala eta eztala, neska! Ixe iñune ezemenden itzeitten ika gaur egunin, ta itzeitten dana gizonezkun artekue emenden batiz bat. Flipantie den, aizan! Batzuten pentsatzeñat interpretaixo zentro bat jarri berko gendukela emen, Azkoittixen, geure artin ika ta azkoittiarrez nola itzeitten deun erakusteko. Ocho apellidos vascos baden ba, pelikulie. Ba zortzi abizen euskaldun eukitzie uskeri bat den gurin aldin. Gurie arioko zeozer den, askoze geixo. Kulturako kontzelajakin itzeittekotan nitxion ointxe, bero-bero einde, proiektu bat martxan jartzeko. Parre eitten? Ze ba? Ezten ba parre eitteko kontue. Etziten iruitzen. Txorakeri aundixauek erakusteko eindeko interpretaixo zentruk ezautu ditxinat nik, majiñebat, flamante ta ponpoxo askuk gañea. Interpretaixo zentro bat ez; museue jarriko berkogeñikin iguel, ikako izketin museue.

Hikako hizketaren museoa: Aditu al dun gaur irratian nola jardun diren hikako hizketari buruz? Bai, bai, hika hitz egitea dela eta ez dela, neska! Ia inon ere ez omen dun hika hitz egiten gaur egun, eta hitz egiten dena gizonezkoen artekoa omen dun batik bat. Harrigarria dun, aizan! Batzuetan pentsatzen dinat interpretazio zentro bat jarri beharko genukeela hemen, Azkoitian, geure artean hika eta azkoitieraz nola hitz egiten dugun erakusteko. Ocho apellidos vascos badun ba, pelikula. Ba zortzi abizen euskaldun izatea huskeria bat dun gurearen aldean. Gurea areagoko zerbait dun, askoz ere gehiago. Kulturako zinegotziekin hitz egitekotan nagon oraintxe, bero-bero eginda, egitasmo bat martxan jartzeko. Barre egiten dun? Ze ba? Ez dun barre egiteko kontua. Ez zaidan iruditzen. Txorakeria handiagoak erakusteko egindako interpretazio zentroak ezagutu ditinat nik, makina bat, dotore eta ponpoxo askoak gainera. Interpretazio zentro bat ez; museoa jarri beharko geniken beharbada, hikako hizketaren museoa.

-(e)an bidalia

Hiztegien sarrerak: ohar txiki batzuk

Igone Zabala Unzalu

Aitortu behar dut hiztegien sarrerak irakurtzen dituztenetakoa naizela. Funtsezkoa iruditzen zait irakurtzea hiztegigileen oharrak, hiztegiaren makro eta mikroegitura hobeto ulertzeko, eta hiztegiak ematen duen informazioa egokiro interpretatu ahal izateko. Ikasleei hiztegien erabilerari buruzko gogoetak eskaintzeko ere balio dit sarreren irakurketak. Baina, jakina, kritikagarria iruditzen zaidan konturen bat edo beste ere ikustarazten didate irakurketok.

Duela hilabete pare bat Alfontso Mujikak hiztegi digitalek paperezkoak ia erabat ordezkatu dituztela defendatzen zuen Hiztegigintza bere onenean ez badago ere artikuluan. Oro har bat nator bere ikuspuntuarekin baina, nolanahi ere, nabarmendu behar dut zenbait hiztegiren bertsio digitalei ikusten diedan hutsunea, alegia, erabiltzaileei hiztegiko informazioa interpretatzen laguntzen dien sarrerarik eza. Hutsune hori ikusten diot, adibidez, Elhuyar Hiztegiak webguneari. Hasierako interfazean ez du inolako azalpenik eskaintzen webguneak eta, bilaketa bat egiten dugunean, askotariko baliabideak eta informazioak eskaintzen dizkigu, baina ez hiztegia osatzeko erabili diren iturriak eta irizpideak azaltzen duen sarrerarik. 2013ko paperezko bertsioan, berriz, hamar orri pasatxo dituen sarrera xehea aurkituko dugu. Kontrakoa esan behar da Ibon Sarasolaren Zehazki Hiztegiaz askoz ere xeheagoa baita bertsio digitalaren sarrera, 2006ko paperezko bertsioarena baino. Azkenik, euskara batuaren garapenerako erreferentziatzat hartu behar den Hiztegi Batua kontsultagai dago sarean, eta badu sarrera xehe bat, eskaintzen duen informazioa nola interpretatu azaltzen duena. Hala ere, Hiztegi Batuaren hainbat sarrera interpretatzeko funtsezkoa den 2012 urtean argitaratutako Euskaltzaindiaren Hiztegiak, nik dakidala, paperezko bertsioa baino ez du une honetan. Ez dakit zer arrazoi dagoen hutsune horren atzean, baina uste dut bertsio digitalik ezak nabarmenki ahultzen duela hiztegi horrek hiztunen komunitatearen erabileretan izan dezakeen eragina eta, hedapenaz, Hiztegi Batuarena berarena ere.

Hiztegien bertsio paperezkoen eta digitalen sarrerei buruzko gogoeta orokorraren ostean, iruzkin labur batzuk egingo ditut goian aipatu ditudan hiztegietako sarreretan ageri diren iruzkin, nire iritziz, inkoherente bakan batzuei buruz. Inkoherentzia txiki horietako batzuk seguruenik datoz hiztegien argitalpen batetik bestera oharkabean pasatu diren zenbait aldaketatik. Elhuyar gazt.-eusk. /eusk.-gazt hiztegiaren 2013ko edizioarekin hasiko naiz, eta aipatuko dut aurreko edizioetan ere ageri zen ohar harrigarri bat:

«Euskarazko sarrera-hitzaren ondoan agertzen den marketako bat neol. da; argitu egin behar da, ordea, euskarazko hitz berri guztiak ez direla neologismotzat jotzen, eta izendapen hori mende honen lehen erdialdean era berezian asmatutako hitz batzuetarako gorde dela: aberri, ikurrin, lehendakari. »

Bitxia deritzot iruzkin horri, eta bai hiztegian neol. ikurra horrela erabiltzeari berari ere. Izan ere, oharrean bertan irakur daitekeen bezala, neologismoak dira hitz berriak (neologismo formalak) edota hitzen adiera berriak (neologismo semantikoak). Hortaz, ordura arte erabileran detektatu ez den hitz edo adiera berri bat antzematen denean esan daiteke neologismo baten aurrean gaudela. Batzuetan berritasuna subjektiboa izan daitekeenez, irizpide lexikografikoa erabili ohi da neologismoen detekziorako eta, ildo horretatik, neologismotzat hartuko dira esklusio-corpus modura erabiltzen diren hiztegietan ageri ez diren hitzak edo adierak. Ez irizpide bat ez bestea ez dira egokiak Elhuyar Hiztegietan neol. laburdurarekin markatzen diren hitzak neologismotzat hartzeko. Izan ere, maiztasun handiz ageri dira corpusetan duela zenbait hamarkada, eta hiztegietan ere jasota daude. Nabarmenena da lehendakari hitza, ETC corpusean 41.037 agerraldi baititu eta Lexikoaren Behatokiaren Corpusean 11.578 agerraldi. Hitz horren sorrera edozein delarik ere, soberan irabazita du euskal hitz estatusa. Ikusi besterik ez dago zenbat eratorri eman dituen: lehendakari, lehendakaritza, lehendakarigai, lehendakarikide, lehendakariorde, lehendakariordetza. Uste dut askoz ere egokiagoa litzatekeela oharra eta marka bera kentzea hiztegiaren argitalpen berrietan. Egia da muturreko hizkuntza-eredu garbizalea jomugan izanda sortutako hitz horietako batzuek ez dutela horrenbesteko arrakastarik izan, esate baterako, urrutizkin hitzak 38 agerraldi ditu ETC corpusean eta 1 Lexikoaren Behatokiaren Corpusean. Horrelakoetan egokiago deritzot Hiztegi Batuak harturiko bideari, alegia, g.g.er. marka, edo antzekoa jartzeari.

Hiztegi Batuaren sarrerara jauzi eginez, esan beharra dago 2000ko data daramala eta, ondoren hainbat bertsio argitaratu direlarik, baduela inkoherentzia txiki (baina, nire iritziz, garrantzitsu) bat ere. Honela dio azken paragrafoan:

«Orobat, beharrezko ikusi denean, hitzen erabilera zuzenaz ere egin dira oharrak, zuzenean nahiz zeharka. Esaterako, akabatu-ri ‘hil’ adiera ezarri zaionean, uste dugu irakurle zuhurrak horrenbestez ‘amaitu’ adieran onartzen ez dela ulertuko duela. Hiztegi honek, arau kontu guztiak bezala, letra eta espiritua du. Esan gabe doa Hiztegi Batu hau ontzean erabili dugun filosofia dela, batez ere, euskaldunek aintzat hartzea nahi genukeena. »

Egun, aldiz, zaharkituta geratu da ohar hori, akabatu sarreran informazio hau ageri baita:

akabatu, akaba, akabatzen. 1 du ad. ‘animaliak bortxaz hil’ 2 da/du ad. ‘amaitu, bukatu’ 3 du ad. ‘azken ukituak egin’

Nire iritziz, egokiena litzateke sarreran ageri den azken paragrafo hori kentzea. Izan ere, aipatzen duen adibidearen gaur eguneko inkoherentziaren anekdota baino garrantzitsuagoa da erabiltzaileei hiztegiaren erabileraz helarazten dien instrukzio okerra: Hiztegi Batua bukatu gabeko hiztegia da, bai sarrerei dagokienez eta bai azpisarrera edo adierei dagokienez ere eta, beraz, ez da ulertu behar aipatzen ez dituen adierak edota erabilerak baztertu beharrekoak direnik. Askotan deskripzioa bukatu gabe egoteari zor zaio hitz jakin batean zenbait adiera jaso gabe egotea. Euskaltzaindiaren Hiztegian, jakina, 2000ko bertsioan oinarrituta dagoenez, lehen adiera baino ez dago jasota akabatu sarreran, eta aipatu paragrafoak irudikatzen duen jarraibide okerra zuzendu beharrean, indartu ere egin liteke.

Bukatzeko, Zehazki Hiztegiak eta Euskaltzaindiaren Hiztegiak ordainen, adieren edota joskera-ereduen hurrenkera azaltzeko erabiltzen duten “egokitasun” terminoaz aritzeko asmoa izan dut baina, kontua korapilatsua delarik, post hau areago luzatu beharrean, hurrengo baterako uztea erabaki dut.

-(e)an bidalia

Higuina akuilu II (edo #euskaraakastasunez)

Borja Ariztimuño López

Jatorrizkoa gaztelaniaz pentsatua izatea, itzuli duenak euskara ez menderatzea (berak kontrakoa uste izan arren), norberaren lanean axolagabe jardutea… Hainbat arrazoi ekar litezke idazpuru, eskuorri eta bestelako testu laburretako itzulpen okerrak zuritzeko; bakar bat ere ez onargarri.

Tamalez, uste baino gehiagotan gertatzen dira halakoak (zer esango dizuet zuei, blog honen ohiko irakurleoi), gaizki itzultzea ez baita gramatika-akatsak egitea bakarrik; ondo itzultzea hitzez hitz, sintagmaz sintagma, bana-banako ordainak ematea baino gehiago baita.

Ez dut iruzkinduko ondoko testua, ez eta nola itzul litekeen euskal sen handiagorekin, bereziki euskarak berezko duen elipsirako joera eta gaitasunaren bitartez (egoki erabiliz gero, jakina); zuen esku:

GUIA “no te (lo) pierdas”

“ez (ezazu) galdu” GIDA

(Gipuzkoako Campuseko Biblioteka, UPV/EHU, Donostia)

Arazoa, maluruski, mezuen eduki linguistiko hutsetik haratago doa, eta nabarmen uzten du, berriro ere, gaztelaniazko (sorburuko) bertsioarekiko morrontza; ikus:

PLANTEMOS
CARA

AURRE
EGIN

(Gazte Komunistak – Juventudes Comunistas)

Baina ez pentsa soilik erakunde publikoak eta marxistak ditudanik jomugan eta gaitzesgarri; ez. Ustezko “sozialista” zenbaitek ere badute merezimendurik, hizkuntzaz bezainbat edukiz, hain lotsagarri. Pse…

Bego.

-(e)an bidalia

Itzultzaileak

Fernando Rey Escalera

Juan Vicente Piqueras poeta Los Duques de Requenan jaio zen 1960an, eta gaur egun ikasketaburua da Algerreko Cervantes Institutuan. Poema hau egin eta eskaini zien itzultzaileei. Ederra iruditu, eta euskaratzea bururatu zitzaidan. Zuetako bakoitzak ikusiko du poetaren esperientzia berea ere baduen eta zertan.

 

Itzultzaileak

Borgesi eta traizionatzen ez duten itzultzaileei

 

Munduan barreiaturik bizi den
tribu bitxia dira,
mundua aldatzen baitute.
Munduak mugitzen dituzte hizkuntza batetik bestera.
Hori dute lanbidea.

Arabieraz eginarazten dute elurra,
izena aldatzen diote itsasoari,
gameluak eramaten dituzte Saharatik Suediara,
On Kixote Mantxatik Mantxuriara
ibilarazten dute Rozinanteren gainean.
Gauza bitxiak egiten dituzte, ia-ia ezinezkoak.
Haietako bakoitzak bere hizkuntzan esaten ditu
hizkuntza horrek lehenago sekula esan gabeko gauzak,
hizkuntzak berak esan zitezkeela ere ez zekizkienak.

Babelgo dorreak behea jo zuenean
jaio ziren,
eta amets bat izan zuten sorburu:
orain antipodetan bizi diren arimek
elkar ezagutu, aditu eta maitatzea.

Tribu mutua dira:
beste batzuei ematen diete beren ahotsa.
Apaltasunaren poderioz, ikusezinak bihurtu ziren.
Mendetan, anonimoa izan zen haien lana.
Izenen artean eta izenei esker bizi badira ere,
haiek ez zuten izenik.

Literaturaren liturgian
mezalaguntzat hartzen dituzte.
Baina pontifizeak dira: urruneko hizkuntzen uharteen artean
zubiak egiten dituztenak;
ongi dakitenak hizkuntza guztiak direla atzerrikoak,
gure artean dena dela itzulpen.

Munduan barreiaturik bizi den
tribu bitxia dira,
mundua aldatzen ari direlako,
mundua salbatzen ari direlako.

-(e)an bidalia

Shakespeare oihanean

Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà

Shakespeareren itzulpenak gurean boladan daudela aprobetxatuko dut gaur, antropologian arras ospetsua izan den itzulpen saio korapilatsu bat ekartzeko gure blogera.

Laura Bohannan antropologo estatubatuarra denbora baterako Nigeriako tiv-en artera bizitzera joatekoa zela, lagun ingeles batek Hamlet oparitu zion, Afrikako egonaldiko alfer ordu luzeetan astia izanen zuelakoan Hamleten egiazko esanahi betierekoa ulertzeko (estatubatuarrei nekeza zitzaien, nonbait, obra horren esanahi unibertsala ulertzea). Bohannanek ez zuen hagitz gustuko izan adiskidearen ohar hura, berak uste baitzuen giza izaera oso-oso antzekoa zela mundu zabal osoan; tragedia handien bilbe nagusia eta gaiak garbi izango liratekeela beti, edonon, tokian tokiko ohiturek eta itzulpenak sor zitzaketen arazo txiki batzuk gorabehera.

Halako egun batean, tiven buruzagi zaharrak esku artean zuen liburu hartaz galdetu zion Laurari, ipuin hura kontatzeko eskatu. Antropologoa bilbea laburtzen hasi zitzaien, hango testuinguru kulturalari egokitzen saiatuz, tivek testuaren esanahi zuzena egoki harrapa zezaten. Haiek, baina, ez zuten Bohannanen ikusmoldea onartu, drama beren ikuspegietara moldatu eta kontakizun osoa bihurritu zuten. Hamletez jabetu ziren, eta haren esanahi beti-bateko eta unibertsala irauli. Antropologoa hizkuntzen arteko eta kulturen arteko itzulpen bikoitza egiten saiatu zen arren (osagai batzuk etxekotzen, azaleko aldaketek testuaren mamia bere horretan ematen lagunduko ziotelakoan), azkenean, itzulpena negoziatu behar izan zuen entzuleekin, jatorrizko testuaren esanahiak adosteko tratuan ibiliz etengabe. Prozesu hartan entzuleak kontatzaile bihurtu ziren, eta, beren kultur ikuspuntuei lehentasuna emanez, Hamlet berri bat itzuli zioten antropologo etsituari.

Itzulpenaren hartzaileak sortzaile bihurtzen zaizkigun pasadizo horretan etnozentrismoaren unibertsaltasunaz hitz egiten zaigu, itzulgarritasunaz, unibertsal zenbaiten arazoez, elkar ulertu ezinaz nork bere kategorietatik ateratzerik ez duenean…

Bohannanek Shakespeare in the bush artikuluan argitaratu zuen itzulpen saio horren kontakizuna, eta nahi duenak euskaraz dauka entzungai Xerezaderen Artxiboan.

-(e)an bidalia

Goroldiorik ez

Maialen Berasategi Catalán

Hara-hona firin-faran dabilenak ez du goroldiorik izaten. Otsailaren 14a joan berri zaigu, eta jardun nezakeen lorez lore eta maitalez maitale dabiltzanez, baina, txoko honetarako aproposxeagoa izango delakoan, lantokiz lantoki dabiltzanez arituko naiz. Abantailatxo hori baitu behin-behineko lan batetik bestera dabilen itzultzaileak: goroldiorik ez.

Egokituko zaio orain herri-elkarte baten estatutuak itzultzea, eta, horren ondoren, errepide bat egiteak ibai bateko alga, arraintxo eta zapaburuei zer kalte ekarriko dien aztertzen duen ingurumen-txostena, eta, gero, torloju-enpresa baten webgunea, eta, horren ostean, udal baten diru-laguntzen deialdi bat… Ikasiko du hizkera administratiboa, ikasiko du kale-izendegiren bat, eta, beharbada, neurozientzia- edo mikroekonomia-ikastaro trinkoren bat ere egingo du, ia nahi gabe.

Ikasiko du hitz-elkarketetan hautazko marratxoak jartzen eta ez jartzen. Ikasiko ditu –lehenago jo eta zoratzen ez bada– leku jakin bakoitzeko ortotipografia-arauen berezitasunak, eta, lantoki batean ohartu ez bada, bestean jakingo du ez dakit zer hitz sartu dutela Hiztegi Batuan. Ikusiz joango da zein irizpide betetzen dituzten leku guztietan eta zein ez; ohartuko da batean ezinbestekotzat dutena apetatxotzat dutela bestean. Eta, garbizaletasunaren zerotik hamarrerako eskalan, ezagutuko ditu hamaikatxo bat koska.

Aukera izango du, beharbada, mendebaldeetako euskaretatik ekialdeetako euskaretarainoko bidaiatxoa egiteko –edo alderantzizkoa–. Itzulpenzaleagoa denari, menturaz, interprete aritzea egokituko zaio inoiz, eta interpretaziozaleagoa denari, berriz, zuzentzaile ibiltzea. Wordfast zerabilenak Tradosera moldatu beharko du, eta Trados zerabilenak, Transitera edo Déjà Vura. ES-EU itzulpenak egitera ohitua zegoenak, berriz, FR-EU edo EN-ES itzulpenak egin beharko ditu bat-batean. Ezin –nahita ere– bertan goxo egin. Beti esna.

Abantailetan abantailena, ordea –barkatuko didazue kurtsikeria–, bateko eta besteko lankide andanaren beroa da; beste hamaika garunez inguraturik egotea eta ikuspegi bakar baten ur loan ez itotzea. Itzultzailearen uhartea penintsula bihurtu, eta ohartzea denek dutela zer irakatsia, eta norbera ere izan daitekeela, hara-hona horretan, mezulari ere, ikasitakoak batetik bestera eramanez, esporatxo baten antzera. Azken batean, ederra ere bada –eta kontsolagarria– ikustea han-hemengo inurritxo langileek, nork bere berezian ere, norberaren duda, grina eta kezka idiotamiko, ui, barkatu, idiomatiko antzekoak izaten dituztela maiz.

-(e)an bidalia

Bedita Larrakoetxea eta Shakespeare

Karlos del Olmo

«Yaietako soñeko lirain, dotore, txairo, orratzetik arakoz jazten dauz Shakespeare’k bere bulko, pentsamentu, biotzaldi ta irudi zoragarri-arrigarriak ingalanderaz. Au onan dala egoki ete zan ba, aren olango lanak euskera baldar-traketsez emotea? (…)

Euskera jatorrez al izan dodanik liraiñen, dotoreen, txairoen eta txukunenez euskeraztu dot Shakespeare, irakurriago ta zoragarriago, atsegingarriago egiten jakun Shakespeare».

Bosgarren liburuko hitzaurrea, Bedita Larrakoetxea

«Shakespeare’k ingeles berezia dau, labur oparoa, esaera zaar ederrez josia, eta guzti au euskera bizi jatorrean iraulita emotea, naitaez aldatz-gorako lana izan bear».

Oroi-txinpartak. Santi Onaindia, 103. or.

Bedita

Arratiarra zen Benito Larrakoetxea, Zeanuri herrian jaio zen-eta 1894ko ekainaren 23an, eta 1990eko uztailaren 10ean eman zuen azken hatsa, Oñatiko Laterandar Kanonigoen komentuan. Baina 96 urteko bitarte horretan, itzultzaile porrokatu hark bi herri horiek elkartzen dituen bidea baino askozaz bide luzeagoak egin behar izan zituen; haietako batzuk, gurata, beste asko eta asko, noraezean.

Euskal itzulpengintzan ohorezko lekua izango du beti gorderik, Shakespeareren antzezlan guztiak euskaratu zituelako, prosaz euskaratu ere. 1928an hasia zen Kornuallesko agustindarren egoitza batean ingelesa lantzen, eta 1937an, Wigth uhartera joan zen, Euskal Herritik erbesteraturiko ume euskaldunen zaintzaile, bi urteko egonaldi batean. Ingelesa ikasi izanak, edo sakonago jorratu gura izateak, dena dela, ez du, berez, Shakespeare osoa itzultzeko bultzada esplikatzen.

Beste eragile bat izan beharra dago ondo kontuan: Espainiako Gerra Zibila eragin zuen militarren estatu kolpearen aurreko urteetan, euskal kulturan oso giro berezia nagusitu izana, pizkunde halako bat, eta, haren ondorioz, Gaizka Barandiaran, Andima Ibinagabeitia, Hipolito eta Benito Larrakoetxea anaiak, Santi Onaindia, Orixe, Jokin Zaitegi, besteak beste, literatur unibertsaleko lan esanguratsu batzuk hasi ziren euskarara ekartzen, besteak beste, hizkuntza (batez ere, mendebaldeko euskalkietakoa) goi mailako helburuetarako trebatzeko asmoz.

Horregatik ekin zion bakarlan gaitz horri, Argentinako Salta hiriko ikastetxeko eguneroko eginkizun arruntak amaitutakoan ziharduela ekin hartan. Hala, Macbeth (1957), Lear Errege (1958) eta Ekatxa (1959) Jokin Zaitegik eraendutako Euzko-Gogoa aldizkarian agertu ziren. Azken lana itzultzen 1968. urtean amaitu zuen.

Lanok plazaratzeko asmoz, 1972. urtean Oñatira itzuli zen, eta 1974. eta 1977. urteen bitartean kaleratu zituen, Gasteizko Seminarioko Eset inprimategiaren bidez, bost aletara bildutako sei sailetan. Hona hemen:

1.- Komediak A (1974)

2.- Komediak B (1974)

3.- eta 4.- Odol-antzerkiak A (1976)

5.- Odol-antzerkiak B (1976)

6.- Dramak (1977)

Badakigu, berberak kontatuta, ingelesezko bertsioen ondoan gaztelaniazkoak ere izaten zituela, “ondo gazteleraraturik dagonez ikusteko”. Gaztelaniazko bertsioa, Luis Astrana Marín-ena izan zitekeen, hark ere antzezlan guxtiak osoa prosaz argitara eman zituelako 1941. urtean.

Amaitu behar larri batek bultzaturik, itzultzaileak ondokoa idatzi zuen: “Nire irakasletzari ordurik ostu bagarik egin dot nire lana, tarteka-marteka. Barrien barri egin bear ba’neu, txukunago ta ederrago leroke, bai orixe! Baña noz amaitzeko?”. Eta, beste batean: “Eun bider orriztuko baneuz be oraindik zer orrazturik aurkituko neuke. Birgili Erromar idazle ospetsua egoanean bere Enearena bikaña suari emoteko asmotan ei egoan, eta orrako orrek enau bape arrituten. Eder da Enearena ta tamalgarri litzakean lan bikain ori suak irunstea”.

Lehen aipatu ditugun beste kultur asmokide eta “itzulkide” ospetsu horien antzera, Benitok garai hartako euskara landua ondo menderatzen zuen, eta Arratiako berbetaren baliabide asko eta asko erabili zituen, azpieuskalki haren lekukotasun ederra direla Beditaren itzulpenak. Zailtasunak zailtasun, ahozkotik oso hurbil daude zenbait pasarte, baina gaurko zaleentzat ulergarri izateko, txukundu lan apur baten beharra dute, Sabino Aranaren eskolakoek bezala, berbak asmatzen zituenez gero, maileguetara ez jotzearren.

Prosaz eman arren, eta XX. mendeko euskararen eta euskaldunen egoera soziolinguistikoa ondo begien aurrean izanda, halere, Bardoari  traiziorik ez egiteko guraria azaltzen da Benito Larrakoetxearen itzulpenetan.